महाराष्ट्र शासन
महाराष्ट्र सरकार किंवा महाराष्ट्र शासन (Government of Maharashtra) हे महाराष्ट्र राज्यासाठी घटनात्मक राज्य शासित प्राधिकरण आहे. महाराष्ट्र राज्याच्या १ मे इ.स. १९६० रोजीच्या स्थापनेपासूनच येथे स्वतंत्र राज्य सरकार अस्तित्वात आहे. हे एक लोकशाही पद्धतीने निवडून चालणारे सरकार आहे, ज्यामध्ये दर ५ वर्षांनी २८८ आमदार विधानसभेवर निवडून जातात. महाराष्ट्राच्या विधिमंडळात दोन सभागृहे आहेत विधानसभा (कनिष्ट सभागृह) आणि विधान परिषद (वरिष्ट सभागृह). महाराष्ट्राच्या विधानपरिषदेमध्ये एकूण ७८ आमदार आहेत, त्यापैकी ६६ आमदार हे निवडून तर १२ आमदार नामनिर्देशित असतात.[१] भारताच्या संसदीय व्यवस्थेप्रमाणेच कनिष्ट सभागृहात म्हणजेच विधानसभेत बहुमत असणारा पक्ष किंवा पक्षांचा गटच सरकार स्थापन करु शकतो. विधानसभेत बहुमताचे नेतृत्व करणारा नेताच मुख्यमंत्री बनतो आणि दोन्ही सभागृहाच्या सदस्यामधून मंत्रीमंडळाची नियुक्ती केली जाते आणि विविध मंत्रालयाचा कारोभार या मंत्र्यांकडे सोपवला जातो. निवडून न आलेली व्यक्ती मुख्यमंत्री झाल्यास, त्यांना पुढील ६ महिन्यांच्या आत कोणत्याही सभागृहात निवडून येणे बंधनकारक असते.[२] भारतीय राज्यघटनेनुसार, राज्यपाल हा राज्याचा प्रमुख असतो, परंतु वास्तविक कार्यकारी अधिकार मुख्यमंत्र्यांकडे असतो.[३] एकनाथ शिंदे हे महाराष्ट्राचे सध्याचे मुख्यमंत्री आहेत.[४]
भारतातील राज्य सरकार  | |||
| माध्यमे अपभारण करा | |||
 विकिपीडिया | |||
| प्रकार | सरकार, राज्य शासन | ||
|---|---|---|---|
| स्थान | मुंबई, महाराष्ट्र, भारत | ||
| कार्यक्षेत्र भाग | महाराष्ट्र | ||
| सरकारचे प्रमुख | |||
| भाग |
| ||
| अधिकृत संकेतस्थळ | |||
| |||
 | |||
प्रमुख घटनात्मक पदेसंपादन करा
| अनुक्रम | पद | पदस्थ | चित्र | पासून |
|---|---|---|---|---|
| १. | राज्यपाल | भगतसिंग कोश्यारी | 
|
५ सप्टेंबर २०१९ |
| २. | मुख्यमंत्री | एकनाथ शिंदे [४] | 
|
३० जुन २०२२ |
| ३. | उपमुख्यमंत्री | देवेंद्र फडणवीस | 
|
३० जुन २०२२ |
| ४. | सभापती महाराष्ट्र विधान परिषद | नीलम गोऱ्हे (कार्यवाहू) | - | ८ जुलै २०१६ |
| ५. | अध्यक्ष महाराष्ट्र विधानसभा | राहुल नार्वेकर [५] | 
|
३ जुलै २०२२ |
| ६. | उपसभापती महाराष्ट्र विधान परिषद | नीलम गोऱ्हे | - | ८ सप्टेंबर २०२० |
| ७. | उपाध्यक्ष महाराष्ट्र विधानसभा | नरहरी सिताराम झिरवाळ | - | १४ मार्च २०२० |
| ८. | महाराष्ट्र विधानसभा सभागृहाचे नेते | एकनाथ शिंदे |
|
३ जुलै २०२२ |
| ९. | महाराष्ट्र विधानपरिषद सभागृहाचे नेते | देवेंद्र फडणवीस | - | १७ ऑगस्ट २०२२ |
| १०. | महाराष्ट्र विधानसभा सभागृहाचे उपनेते | देवेंद्र फडणवीस |
|
३ जुलै २०२२ |
| ११. | महाराष्ट्र विधानपरिषद सभागृहाचे उपनेते | उदय सामंत (कार्यवाहू) | - | १७ ऑगस्ट २०२२ |
| १२. | विरोधी पक्षनेता विधानसभा | अजित पवार[६] | 
|
४ जुलै २०२२ |
| १३. | विरोधी पक्षनेता विधान परिषद | अंबादास दानवे | - | ९ ऑगस्ट २०२२ |
| १४. | मुंबई उच्च न्यायालयाचे सरन्यायाधीश | मा. सरन्यायाधीश दीपांकर दत्ता [७] | - | २८ एप्रिल २०२० |
| १५. | महाराष्ट्राचे मुख्य सचिव | मनुकुमार श्रीवास्तव[८][९] | - | २८ फेब्रुवारी २०२२ |
| १६. | पोलिस महासंचालक, महाराष्ट्र पोलीस | रजनीश सेठ [१०] | - | १८ फेब्रुवारी २०२२ |
| १७ | आयुक्त, महाराष्ट्र राज्य निवडणूक आयोग | उर्विंदर पाल सिंग मदान [११] | - | २६ मे २०२० |
| १८ | अध्यक्ष, महाराष्ट्र लोकसेवा आयोग | किशोर दत्तात्रय राजे-निंबाळकर [१२] | - | २६ नोव्हेंबर २०२१ |
| १९ | अध्यक्ष, महाराष्ट्र राज्य महिला आयोग | रुपाली चाकणकर [१३] | - | २१ ऑक्टोबर २०२१ |
मंत्री मंडळसंपादन करा
मंत्री मंडळाला इंग्लिश मध्ये कॅबिनेट म्हणतात. ह्या मंत्रीमंडळात जो सहभागी असतो तो मंत्री होय. मंत्री मंडळातील मंत्री हा त्याला मिळालेल्या विभागाचा प्रमुख असतो आणि ह्या खात्यांशी संबंधित निर्णय घेण्याचा अंतिम अधिकार त्याच्याकडे असतो. त्याच्या हाताखाली राज्यमंत्री, उपमंत्री असू शकतात. राज्यमंत्री मंत्री मंडळातील बैठकींमध्ये सहभाग नाही घेऊ शकत. स्वतंत्र प्रभार असणारा राज्य मंत्री हा एक प्रकारे कॅबिनेट मंत्र्यांसारखाच असतो, संबंधित खात्यांशी अंतिम निर्णय घेण्याचा अधिकार त्याच्याकडे असतो. पण हा देखील मंत्रीमंडळाच्या बैठकीत केवळ त्याच्या खात्याचा चर्चेपुरताच सहभाग घेऊ शकतो.[१४] मंत्रीमंडळातील मुख्यमंत्र्या सहित एकूण मंत्र्यांची संख्या विधानसभेतील एकूण सदस्यांच्या १५ टक्क्यांपेक्षा अधिक असणार नाही अशी तरतूद आहे. महाराष्ट्राच्या विधानसभेत २८८ आमदार आहेत. म्हणजेच २८८ च्या १५ % संख्या ४३, मग मंत्रीमंडळात जास्तीत जास्त ४३ मंत्री होऊ शकतात. त्यातले किती कॅबिनेट मंत्री व किती राज्यमंत्री करायचे हे मुख्यमंत्र्यांच्या हाती असते.[१४][१५]
महाराष्ट्रात १४ व्या विधानसभा निवडणुकीनंतर १२ नोव्हेंबर ते २३ नोव्हेंबर २०१९ महाराष्ट्रात राष्ट्रपती शासन लागू करण्यात आले होते. त्यानंतर देवेंद्र फडणविस यांनी मुख्यमंत्री म्हणून शपथ घेतली पण बहुमत नसल्यामुळे मुख्यमंत्री पदाचा राजीनामा दिला.[१६] दोन दिवसांनंतर, २८ नोव्हेंबर २०१९ रोजी महाविकास आघाडीचे नेते उद्धव ठाकरे यांनी मुख्यमंत्री पदाची शपथ घेतली. शिवसेनेतील अंतर्गत बंडामुळे उद्धव ठाकरेंनी २९ जून २०२२ रोजी मुख्यमंत्री पदाचा राजीनामा द्यावा लागला. त्यानंतर एकनाथ शिंदेंनी भाजपच्या सहाय्याने मुख्यमंत्री पदाची शपथ घेतली, तर भाजपचे देवेंद्र फडणविस यांनी उपमुख्यमंत्री म्हणून शपथ घेतली.
मंत्रीसंपादन करा
| अनुक्रम | नाव | मतदारसंघ | विभाग[१७] | पक्ष | कार्यकाळ | ||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| पासून | कालावधी | ||||||
| १. | एकनाथ संभाजी शिंदे , मुख्यमंत्री | कोपरी-पाचपाखाडी | सामान्य प्राशासन, नगर विकास, माहिती व तंत्रज्ञान, माहिती व जनसंपर्क, सार्वजनिक बांधकाम(सार्वजनिक प्रकल्प), परिवहन, पणन, सामाजिक न्याय व विशेष सहाय्य, मदत व पुनर्वसन, आपत्ती व्यवस्थापन, मृद व जलसंधारण, पर्यावरण व वातावरणीय बदल, अल्पसंख्याक व औकाफ आणि इतर कोणत्याही मंत्र्यांना विवक्षितपणे नेमून न दिलेले विभाग किंवा विषय | शिवसेना(शिंदे गट) | ३० जुन २०२२ | (० वर्षे, ८६ दिवस) | |
| २. | देवेंद्र फडणवीस, उप मुख्यमंत्री | नैर्ऋत्य नागपूर | गृह, वित्त, नियोजन, राज्य उत्पादन शुल्क, विधी व न्याय, जलसंपदा व लाभक्षेत्र विकास, गृहनिर्माण, ऊर्जा, राजशिष्टाचार | भाजप | ३० जुन २०२२ | (० वर्षे, ८६ दिवस) | |
| ३. | राधाकृष्ण विखे-पाटील | शिर्डी | महसूल, पशुसंवर्धन आणि दुग्धविकास | भाजप | - | (० वर्षे, ८६ दिवस) | |
| ४. | सुधीर मुनगंटीवार | बल्लारपूर | वने, सांस्कृतिक कार्य, व मत्स्य व्यवसाय | भाजप | - | (० वर्षे, ८६ दिवस) | |
| ५. | रविंद्र चव्हाण | डोंबिवली | सार्वजनिक बांधकाम (सार्वजनिक उपक्रम वगळून), अन्न, नागरी पुरवठा व ग्राहक संरक्षण | भाजप | - | (० वर्षे, ८६ दिवस) | |
| ६. | चंद्रकांत पाटील | कोथरुड | उच्च व तंत्रशिक्षण, वस्त्रोद्योग आणि संसदीय कार्य | भाजप | - | (० वर्षे, ८६ दिवस) | |
| ७. | विजयकुमार गावित | नंदुरबार | आदिवासी विकास | भाजप | - | (० वर्षे, ८६ दिवस) | |
| ८. | गिरीष महाजन | जामनेर | ग्राम विकास आणि पंचायती राज, वैद्यकीय शिक्षण, क्रीडा व युवक कल्याण | भाजप | - | (० वर्षे, ८६ दिवस) | |
| ९. | गुलाबराव पाटील | जळगाव ग्रामिण | पाणीपुरवठा व स्वच्छता | शिवसेना(शिंदे गट) | - | (० वर्षे, ८६ दिवस) | |
| १०. | दादा भुसे | मालेगाव बाह्य | बंदरे व खनिकर्म | शिवसेना(शिंदे गट) | - | (० वर्षे, ८६ दिवस) | |
| ११. | संजय राठोड | डिग्रस | अन्न व औषध प्रशासन | शिवसेना(शिंदे गट) | - | (० वर्षे, ८६ दिवस) | |
| १२. | संदीपान भुमरे | पैठण | रोजगार हमी योजना व फलोत्पादन | शिवसेना(शिंदे गट) | - | (० वर्षे, ८६ दिवस) | |
| १३. | उदय सामंत | रत्नागिरी | उद्योग | शिवसेना(शिंदे गट) | - | (० वर्षे, ८६ दिवस) | |
| १४. | तानाजी सावंत | परंडा | सार्वजनिक आरोग्य व कुटुंब कल्याण | शिवसेना(शिंदे गट) | - | (० वर्षे, ८६ दिवस) | |
| १५. | अब्दुल सत्तार | सिल्लोड | कृषी | शिवसेना(शिंदे गट) | - | (० वर्षे, ८६ दिवस) | |
| १६. | दीपक केसरकर | सावंतवाडी | शालेय शिक्षण व मराठी भाषा | शिवसेना(शिंदे गट) | - | (० वर्षे, ८६ दिवस) | |
| १७. | अतुल सावे | औरंगाबाद पूर्व | सहकार, इतर मागास व बहुजन कल्याण | भाजप | - | (० वर्षे, ८६ दिवस) | |
| १८. | शंभूराज देसाई | पाटण | राज्य उत्पादन शुल्क | शिवसेना(शिंदे गट) | - | (० वर्षे, ८६ दिवस) | |
| १९. | मंगलप्रभात लोढा | मलबार हिल | पर्यटन, कौशल्य विकास व उद्योजकता, महिला व बालविकास | भाजप | - | (० वर्षे, ८६ दिवस) | |
राज्यमंत्रीसंपादन करा
| अनुक्रम | नाव | मतदारसंघ | विभाग | पक्ष | कार्यकाळ | ||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| पासून | कालावधी | ||||||
| १. | रिक्त | - | महसूल , ग्रामविकास , बंदरे , खार जमिनी विकास , विशेष सहाय्य | - | - | (० वर्षे, ८६ दिवस) | |
| २. | रिक्त | - | गृह (शहरे), गृहनिर्माण, परिवहन, माहिती तंत्रज्ञान, संसदीय कार्ये, माजी सैनिक कल्याण | - | - | (० वर्षे, ८६ दिवस) | |
| ३. | रिक्त | - | गृह (ग्रामीण) , वित्त , नियोजन , राज्य उत्पादन शुल्क , कौशल्य विकास व उद्योजकता , पणन | - | - | (० वर्षे, ८६ दिवस) | |
| ४. | रिक्त | - | जलसंपदा व लाभक्षेत्र विकास , शालेय शिक्षण , महिला व बालविकास , इतर मागासवर्ग , सामाजिक व शैक्षणिक मागास प्रवर्ग , विमुक्त जाती , भटक्या जमाती आणि विशेष मागास प्रवर्ग कल्याण, कामगार | - | - | (० वर्षे, ८६ दिवस) | |
| ५. | रिक्त | - | सार्वजनिक बांधकाम (सार्वजनिक उपक्रम वगळून), मृद व जलसंधारण, वने, पशुसंवर्धन, दुग्धव्यवसाय विकास व मत्स्यव्यवसाय, सामान्य प्रशासन | - | - | (० वर्षे, ८६ दिवस) | |
| ६. | रिक्त | - | सहकार, कृषी, सामाजिक न्याय, अन्न, नागरी पुरवठा व ग्राहक संरक्षण, अल्पसंख्यांक विकास व औकाफ, मराठी भाषा | - | - | (० वर्षे, ८६ दिवस) | |
| ७. | रिक्त | - | सार्वजनिक आरोग्य व कुटुंब कल्याण, वैद्यकीय शिक्षण, अन्न व औषध प्रशासन, वस्त्रोद्योग, सांस्कृतिक कार्य | - | - | (० वर्षे, ८६ दिवस) | |
| ८. | रिक्त | - | पर्यावरण, पाणी पुरवठा व स्वच्छता, सार्वजनिक बांधकाम (सार्वजनिक उपक्रम), रोजगार हमी, भूकंप पुनर्वसन, संसदीय कार्ये | - | - | (० वर्षे, ८६ दिवस) | |
| ९. | रिक्त | - | नगर विकास, उर्जा, आदिवासी विकास, उच्च व तंत्र शिक्षण, आपत्ती व्यवस्थापन, मदत व पुनर्वसन | - | - | (० वर्षे, ८६ दिवस) | |
| १०. | रिक्त | - | उद्योग, खनिकर्म, पर्यटन, फलोत्पादन, क्रिडा व युवक कल्याण, राजशिष्टाचार, माहिती व जनसंपर्क | - | - | (० वर्षे, ८६ दिवस) | |
पालकमंत्रीसंपादन करा
पालकमंत्री हे मुख्यमंत्री यांच्या कडून प्रत्येक जिल्ह्यासाठी नियुक्त केले जातात. जिल्हा प्रशासन व राज्य सरकार मधील एक महत्वाचा दुवा म्हणून ते काम करतात. सध्याच्या महाराष्ट्राच्या वर्तमान पालकमंत्र्यांची यादी खालीलप्रमाणे आहे:
शिंदे - फडणवीस सरकार मधील पालकमंत्र्यांची यादी-[१८]
| अनुक्रम | जिल्हा | पालकमंत्री | पक्ष | पासून | |
|---|---|---|---|---|---|
| ०१ | अहमदनगर | राधाकृष्ण विखे पाटील | भाजप | २४ सप्टेंबर २०२२ | |
| ०२ | अकोला | देवेंद्र फडणवीस | भाजप | २४ सप्टेंबर २०२२ | |
| ०३ | अमरावती | देवेंद्र फडणवीस | भाजप | २४ सप्टेंबर २०२२ | |
| ०४ | औरंगाबाद | संदिपान भुमरे | शिवसेना(शिंदे गट) | २४ सप्टेंबर २०२२ | |
| ०५ | बीड | अतुल सावे | भाजप | २४ सप्टेंबर २०२२ | |
| ०६ | भंडारा | देवेंद्र फडणवीस | भाजप | २४ सप्टेंबर २०२२ | |
| ०७ | बुलढाणा | गुलाबराव पाटील | शिवसेना(शिंदे गट) | २४ सप्टेंबर २०२२ | |
| ०८ | चंद्रपूर | सुधीर मुनगंटीवार | भाजप | २४ सप्टेंबर २०२२ | |
| ०९ | धुळे | गिरीश महाजन | भाजप | २४ सप्टेंबर २०२२ | |
| १० | गडचिरोली | देवेंद्र फडणवीस | भाजप | २४ सप्टेंबर २०२२ | |
| ११ | गोंदिया | सुधीर मुनगंटीवार | भाजप | २४ सप्टेंबर २०२२ | |
| १२ | हिंगोली | अब्दुल सत्तार | शिवसेना(शिंदे गट) | २४ सप्टेंबर २०२२ | |
| १३ | जळगाव | गुलाबराव पाटील | शिवसेना(शिंदे गट) | २४ सप्टेंबर २०२२ | |
| १४ | जालना | अतुल सावे | भाजप | २४ सप्टेंबर २०२२ | |
| १५ | कोल्हापूर | दीपक केसरकर | शिवसेना(शिंदे गट) | २४ सप्टेंबर २०२२ | |
| १६ | लातूर | गिरीश महाजन | भाजप | २४ सप्टेंबर २०२२ | |
| १७ | मुंबई शहर | दीपक केसरकर | शिवसेना(शिंदे गट) | २४ सप्टेंबर २०२२ | |
| १८ | मुंबई उपनगर | मंगलप्रभात लोढा | भाजप | २४ सप्टेंबर २०२२ | |
| १९ | नागपूर | देवेंद्र फडणवीस | भाजप | २४ सप्टेंबर २०२२ | |
| २० | नांदेड | गिरीश महाजन | भाजप | २४ सप्टेंबर २०२२ | |
| २१ | नंदुरबार | विजयकुमार गावित | भाजप | २४ सप्टेंबर २०२२ | |
| २२ | नाशिक | दादा भुसे | शिवसेना(शिंदे गट) | २४ सप्टेंबर २०२२ | |
| २३ | उस्मानाबाद | तानाजी सावंत | शिवसेना(शिंदे गट) | २४ सप्टेंबर २०२२ | |
| २४ | पालघर | रवींद्र चव्हाण | भाजप | २४ सप्टेंबर २०२२ | |
| २५ | परभणी | तानाजी सावंत | शिवसेना(शिंदे गट) | २४ सप्टेंबर २०२२ | |
| २६ | पुणे | चंद्रकांत पाटील | भाजप | २४ सप्टेंबर २०२२ | |
| २७ | रायगड | उदय सामंत | शिवसेना(शिंदे गट) | २४ सप्टेंबर २०२२ | |
| २८ | रत्नागिरी | उदय सामंत | शिवसेना(शिंदे गट) | २४ सप्टेंबर २०२२ | |
| २९ | सांगली | सुरेश खाडे | भाजप | २४ सप्टेंबर २०२२ | |
| ३० | सातारा | शंभूराज देसाई | शिवसेना(शिंदे गट) | २४ सप्टेंबर २०२२ | |
| ३१ | सिंधुदुर्ग | रवींद्र चव्हाण | भाजप | २४ सप्टेंबर २०२२ | |
| ३२ | सोलापूर | राधाकृष्ण विखे पाटील | भाजप | २४ सप्टेंबर २०२२ | |
| ३३ | ठाणे | शंभूराज देसाई | शिवसेना(शिंदे गट) | २४ सप्टेंबर २०२२ | |
| ३४ | वर्धा | देवेंद्र फडणवीस | भाजप | २४ सप्टेंबर २०२२ | |
| ३५ | वाशिम | संजय राठोड | शिवसेना(शिंदे गट) | २४ सप्टेंबर २०२२ | |
| ३६ | यवतमाळ | संजय राठोड | शिवसेना(शिंदे गट) | २४ सप्टेंबर २०२२ | |
हे सुद्धा पहासंपादन करा
बाह्य दुवेसंपादन करा
संदर्भसंपादन करा
- ^ "विधान परिषद निवडणूक कशी होते? महाराष्ट्र विधान परिषदेचं स्वरुप नेमकं कसं आहे?".
- ^ "आमदार नसलेले उद्धव हे सातवे मुख्यमंत्री !". Loksatta. 2022-07-06 रोजी पाहिले.
- ^ राजमार्ग, यशाचा. "यशाचा राजमार्ग" (इंग्रजी भाषेत). 2022-07-06 रोजी पाहिले.
- ^ a b Marathi, TV9 (2022-06-30). "Eknath Shinde : एकनाथ शिंदे राज्याचे नवे 'ठाणे'दार, 30 वे मुख्यमंत्री म्हणून घेतली पद आणि गोपनीयतेची शपथ". TV9 Marathi. 2022-07-06 रोजी पाहिले.
- ^ "शिवसेनेचे वकील ते 'शिंदे' सरकारचे विधानसभा अध्यक्ष, असा आहे राहुल नार्वेकरांचा राजकीय प्रवास..."
- ^ "अजित पवार विरोधी पक्षनेते; फडणवीसांना आठवलं ७२ तासांचं सरकार, म्हणाले "आम्ही ७२ तासांच्या मंत्रीमंडळाचे…"". Loksatta. 2022-07-06 रोजी पाहिले.
- ^ "मुंबई उच्च न्यायालयाच्या मुख्य न्यायमूर्तिपदी न्यायमूर्ती दत्ता". eSakal - Marathi Newspaper. 2022-06-17 रोजी पाहिले.
- ^ "सामान्य प्रशासन विभागातील सविि/ प्रधान सविि/अ.मु.स" (PDF).
- ^ "राज्याला गोड गळ्याचे मुख्य सचिव मिळाले, मनुकुमार श्रीवास्तव नवे बॉस". Maharashtra Times. 2022-06-17 रोजी पाहिले.
- ^ "मोठी बातमी! शांत, संयमी आणि डॅशिंग, रजनीश शेठ महाराष्ट्राचे नवे पोलीस महासंचालक". News18 Lokmat. 2022-02-18. 2022-06-17 रोजी पाहिले.
- ^ "मदान राज्याचे नवे मुख्य निवडणूक आयुक्त". Maharashtra Times. 2022-06-17 रोजी पाहिले.
- ^ Marathi, TV9 (2021-11-26). "MPSC Chairman | महाराष्ट्र लोकसेवा आयोगाच्या अध्यक्षपदी किशोर राजे-निंबाळकर यांची नियुक्ती". TV9 Marathi. 2022-06-17 रोजी पाहिले.
- ^ "रूपाली चाकणकर यांची महिला आयोगाच्या अध्यक्षपदी नियुक्ती ; उद्या पदभार स्वीकारणार!". Loksatta. 2022-06-17 रोजी पाहिले.
- ^ a b "राज्यमंत्री आता मंत्रिमंडळाचा भाग राहिलाच नाही ! खरंच काय?". BolBhidu.com (इंग्रजी भाषेत). 2021-06-23. 2022-06-18 रोजी पाहिले.
- ^ "मंत्रिमंडळ विस्तार | पुढारी". पुढारी. 2019-12-30. 2022-06-18 रोजी पाहिले.
- ^ Creative Desk, ELC (2019-11-23). "Amid Speculations, Devendra Fadnavis Sworn in as the CM of Maharashtra, Ajit Pawar to remain his Deputy". Everlasting Celebrations (इंग्रजी भाषेत). 2019-11-23 रोजी पाहिले.
- ^ "निर्देशिका".
- ^ author/yadujoshi (2022-09-24). "Maharashtra Politics: जळगावला गुलाबराव पाटील, औरंगाबादला भुमरे; अखेर शिंदे-फडणवीस सरकारचे पालकमंत्री ठरले!". Lokmat. 2022-09-24 रोजी पाहिले.