भारताचा ध्वज

भारताचा राष्ट्रीय ध्वज, ज्याला सामान्यतः तिरंगा म्हणतात, हा केसरी , पांढरा आणि हिरवा अशा तीन रंगांचा क्षैतिज आयताकृती ध्वज आहे; तसेच निळ्या रंगाचे अशोक चक्र हे मध्यभागी आहे. २२ जुलै १९४७ रोजी झालेल्या संविधान सभेच्या बैठकीत तो सध्याच्या स्वरूपात स्वीकारण्यात आला आणि तो १५ ऑगस्ट १९४७ रोजी भारताचा अधिकृत ध्वज बनला. भारतात तिरंगा हा शब्द नेहमीच भारतीय राष्ट्रध्वजाचा संदर्भ घेतो. हा ध्वज पिंगाली व्यंकय्या यांनी तयार केलेल्या भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसच्या स्वराज्य ध्वजावर आधारित आहे.

भारताचा ध्वज

भारतचा ध्वज
नाव	तिरंगा
वापर	नागरी वापर
आकार	२:३
स्वीकार	२२ जुलै इ.स.१९४७

बंगळुरू येथील भारताची राजमुद्रा आणि राष्ट्रध्वज

कायद्यानुसार राष्ट्रध्वज हा खादीचा (हाताने कातलेले कापड जे महात्मा गांधींनी लोकप्रिय केले होते) किंवा रेशमाचा असावा. ध्वजाची निर्मिती प्रक्रिया आणि तपशील भारतीय मानक कार्यालयाद्वारे ठरवले जातात. हा ध्वज तयार करण्याचा अधिकार खादी विकास आणि ग्रामोद्योग आयोगाकडे आहे, जो प्रादेशिक गटांना त्याचे वाटप करतो. २००९ पर्यंत कर्नाटक खादी ग्रामोद्योग संयुक्त संघ ध्वजाची एकमेव निर्माता होता. ध्वजाचा वापर हा भारतीय ध्वज संहिता आणि राष्ट्रीय चिन्हांशी संबंधित इतर कायद्यांद्वारे नियंत्रित केला जातो. मूळ संहितेमध्ये स्वातंत्र्य दिन आणि प्रजासत्ताक दिनासारख्या राष्ट्रीय दिवसांशिवाय नागरिकांकडून ध्वज वापरण्यास मनाई आहे. २००२ मध्ये नवीन जिंदाल या नागरिकाच्या अपीलावर सुनावणी करताना, भारताच्या सर्वोच्च न्यायालयाने भारत सरकारला नागरिकांना ध्वज वापरण्याची परवानगी देण्यासाठी संहितेमध्ये सुधारणा करण्याचे निर्देश दिले. त्यानंतर भारताच्या केंद्रीय मंत्रिमंडळाने मर्यादित वापरासाठी संहितेत सुधारणा केली. २००५ मध्ये कपड्यांच्या विशिष्ट प्रकारांवरील रूपांतरांसह काही अतिरिक्त वापरास अनुमती देण्यासाठी संहितेत पुन्हा एकदा सुधारणा करण्यात आली. ध्वज संहिता ही ध्वज फडकवण्याच्या प्रोटोकॉलला आणि इतर राष्ट्रीय व गैर-राष्ट्रीय ध्वजांच्या संयोगाने त्याचा वापर करण्यात नियंत्रित करते.

दिल्लीच्या लाल किल्ल्यावरील तिरंगा

हैदराबादच्या संजीवैय्या पार्कमधील तिरंगा

रचना

अशोक चक्र

ध्वजातील गडद भगवा, पांढरा व हिरवा हे तीन रंगीत पट्टे आणि त्यांचे अर्थ :

रंग	अर्थ
केशरी	त्याग, शौर्य
पांढरा	शांती
निळा	अशोक चक्र
हिरवा	समृद्धी

भारताच्या राष्ट्रीय ध्वजात चार रंगाचा वापर केला गेला आहे. केशरी, पांढरा, हिरवा, आणि निळा. त्यामुळे भारताचा राष्ट्रीय ध्वज, रंगाचाच विचार केला तर तिरंगा नसून चौरंगा म्हणता येईल. २२ जुलै १९४७ रोजी घटना समितीच्या बैठकीत 'तिरंगी ध्वज' भारताचा अधिकृत राष्ट्रीय ध्वज म्हणून स्वीकृत करण्यात आला. त्या संबंधीचा ठराव पंडित जवाहरलाल नेहरू यांनी मांडला. एकाला एक लागून असलेल्या आडव्या समान प्रमाणाच्या तीन पट्ट्यांचा तो आहे. वरती गर्द केशरी, मध्यभागी पांढरा आणि खालच्या बाजूला गर्द हिरवा, अशा क्रमाने हे तीन रंग आहेत. मधल्या पांढऱ्या पट्ट्यावर निळ्या रंगाचे अशोकचक्र (धम्मचक्र) असून ते सारनाथ येथील सिंहमुद्रेवर असलेले अशोकचक्र आहे. चक्राला २४ आरे आहेत. मछलीपट्टणम जवळ जन्मलेल्या पिंगाली वेंकय्या ह्यांनी तिरंग्याची रचना केली आहे. भारतीय राष्ट्रध्वजाच्या उंचीचे व लांबीचे प्रमाण 2:3 असे आहे, तसेच राष्ट्रध्वज खादीच्या अथवा रेशमाच्या कापडाचाच बनवला जावा असा सरकारी नियम आहे. सर्वपल्ली राधाकृष्णन यांनी भारतीय राष्ट्रध्वजाच्या एकूण रचनेचे महत्त्व चांगल्या प्रकारे विशद केले आहे.

मोजमाप

• 
  झेंड्याचे मोजमाप
• 
  अशोक चक्राचे मोजमाप

ध्वजात तीन समान आडव्या पट्ट्यांची रचना करण्यात आली आहे.

• वरच्या भागात गडद केशरी रंग आहे.या रंगातून त्याग, धैर्य याचा बोध होतो.
• मधल्या भागात पांढरा रंग आहे.या रंगातून प्रकाशाचा आणि सत्यमार्गाचा शांती, सत्य, व पावित्र्याचा बोध होतो.
• खालील भागात गडद हिरवा रंग आहे. हा रंगातून निसर्गाशी वा भूमीशी असलेले नाते दर्शवितो, निष्ठा व समृद्धीचा बोध होतो.
• निळ्या रंगाचे अशोक चक्र हे सागराप्रमाणे अथांगता व कालचक्राचे व त्यासोबत बदलत जाणारे जग सूचित करतो. जीवन गतिमान असावे व भारतीयांनी शांततापूर्ण आगेकूच करावी असे धम्मचक्र दर्शविते. मूलतः हे चक्र विश्वशांतीचा संदेश देणाऱ्या बौद्ध धर्माचे धम्मचक्र आहे. त्याला ‘अशोकचक्र' या नावाने ओळखले जाते. त्यात भारतीय कला, तत्त्वज्ञान, इतिहास व संस्कृती यांचा सुरेख संगम झालेला दिसतो. ‘धम्मचक्र प्रवर्तनाय' हे घोषवाक्य भारतीय संसद सभापतीच्या स्थानाच्या शिरोभागी लिहिलेले आहे.

प्रतीकवाद

भारतीय राष्ट्रध्वज, नवी दिल्ली

१९२१ मध्ये महात्मा गांधी यांनी प्रथम भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसला ध्वजाचा प्रस्ताव दिला. पिंगली व्यंकय्या यांनी या ध्वजाची रचना केली होती. मध्यभागी हिंदूंसाठी लाल पट्टी आणि मुस्लिमांसाठी हिरवा पट्टा यांच्यामधला एक पारंपारिक चरखा होता, जो भारतीयांना स्वतःचे कपडे बनवून स्वावलंबी बनवण्याच्या गांधींच्या ध्येयाचे प्रतीक आहे. नंतर लाल रंगाच्या जागी भगव्या रंगाची रचना करण्यासाठी आणि इतर धार्मिक समुदायांसाठी (तसेच समुदायांमधील शांततेचे प्रतीक म्हणून) मध्यभागी एक पांढरा पट्टा समाविष्ट करण्यासाठी आणि चरखासाठी पार्श्वभूमी प्रदान करण्यासाठी डिझाइनमध्ये बदल करण्यात आले. तथापि रंगसंगतीसह सांप्रदायिक संबंध टाळण्यासाठी, तीन बँडना नंतर नवीन अर्थ नियुक्त केले गेले: अनुक्रमे धैर्य आणि त्याग, शांतता आणि सत्य आणि विश्वास आणि शौर्य.

१५ ऑगस्ट १९४७ रोजी भारत स्वतंत्र होण्याच्या काही दिवस आधी, विशेष स्थापन केलेल्या संविधान सभेने निर्णय घेतला की भारताचा ध्वज सर्व पक्ष आणि समुदायांना स्वीकार्य असला पाहिजे. स्वराज्य ध्वजाची सुधारित आवृत्ती निवडण्यात आली; तिरंगा तोच भगवा, पांढरा आणि हिरवा राहिला. तथापि चरख्याची जागा अशोक चक्राने घेतली जी कायद्याच्या शाश्वत चाकाचे प्रतिनिधित्व करते. भारताचे पहिले उपराष्ट्रपती आणि दुसरे राष्ट्रपती सर्वपल्ली राधाकृष्णन यांनी दत्तक ध्वजाचे स्पष्टीकरण केले आणि त्याचे महत्त्व खालीलप्रमाणे वर्णन केले आहे:

“

भगवा रंग म्हणजे त्याग किंवा रसहीनता. आपल्या नेत्यांनी भौतिक फायद्यासाठी उदासीन असले पाहिजे आणि स्वतःला त्यांच्या कार्यात समर्पित केले पाहिजे. मध्यभागी पांढरा प्रकाश आहे, सत्याचा मार्ग आहे, जो आपल्या आचरणासाठी मार्गदर्शन करतो. हिरवा आपला मातीशी असलेला संबंध, इथल्या वनस्पतींच्या जीवनाशी असलेला आपला संबंध, ज्यावर इतर सर्व जीवन अवलंबून आहे ते दाखवतो. पांढऱ्याच्या मध्यभागी असलेले "अशोक चक्र" हे धर्माच्या कायद्याचे चाक आहे. सत्य, धर्म किंवा सद्गुण हे या ध्वजाखाली काम करणार्‍यांचे नियंत्रण तत्व असले पाहिजे. चाक गती दर्शवते. स्तब्धतेत मृत्यू आहे, चळवळीत जीव असतो. भारताने यापुढे बदलाला विरोध करू नये, त्याने पुढे जायला हवे. चाक शांततापूर्ण बदलाची गतिशीलता दर्शवते.

”

मूळ इंग्रजीतील भाषण:

“

Bhagwa or the Saffron denotes renunciation or disinterestedness. Our leaders must be indifferent to material gains and dedicate themselves to their work. The white in the centre is light, the path of truth to guide our conduct. The green shows our relation to (the) soil, our relation to the plant life here, on which all other life depends. The "Ashoka Chakra" in the centre of the white is the wheel of the law of dharma. Truth or satya, dharma or virtue ought to be the controlling principle of those who work under this flag. Again, the wheel denotes motion. There is death in stagnation. There is life in movement. India should no more resist change, it must move and go forward. The wheel represents the dynamism of a peaceful change.

”

ध्वजांचा इतिहास

ध्वजाची परंपरा भारतात प्राचीन काळापासून आहे. अर्जुनाच्या कपिध्वजाचा उल्लेख महाभारतात सापडतो. छत्रपती शिवाजी महाराज यांचा जरीची झालर लाभलेला भगवा ध्वज प्रसिद्ध आहे.

१८३१साली राजा राममोहन राॅय बोटीने इंग्लंडला जात असताना त्यांनी एका फ्रेंच जहाजावर फ्रान्सचा तिरंगी झेंडा पाहिला व स्वातंत्र्य समता बंधुता यांचे प्रतीक असलेला ध्वज आपल्या देशालाही लाभावा असे त्यांना वाटले.पुढे १८५७ च्या युद्धात देशभक्तीच्या भावनेतून एक ध्वजगीतही निर्माण झाले.

• भगिनी निवेदिता ध्वज

बुद्धगयेला शिवमंदिरात वज्रचिह्न पाहून निवेदितांना ही कल्पना सुचली. चौरसाकृती तांबड्या ध्वजावर पिवळे वज्रचिह्न व शुभ्रकमळ व भोवती १॰१दिव्यांची अरास असलेला हा ध्वज.बंगाली लिपीत त्यावर वंदे मातरम् लिहीले आहे. लाल रंग हा स्वातंत्र्यसंग्रामाचे द्योतक तर पीतवर्णी वज्रचिह्न हे विजयाचे प्रतीक.श्वेतवर्णी कमळ हे शुचिता दर्शविते असे स्वामी विवेकानंदांच्या शिष्या भगिनी निवेदिता यांनी नोदवले आहे.

विकिपीडियातील इतिहासविषयक लेखात पाळावयाचे लेखनसंकेत

• 
  ब्रिटिश भारताचा ध्वज
• 
  इ.स. १९०७ मध्ये मादाम कामांनी रचना केलेला ध्वज
• 
  होम रूळ चळवळीच्या वेळी रचना केले सप्तर्षी तारे अंकित असलेला ध्वज
• 
  इ.स.१९२१ च्या काँग्रेस सभेमधील गांधीजींनी रचलेला ध्वज
• 
  इ.स. १९३१ मध्ये काँग्रेस ने स्वीकारलेला स्वराज्य ध्वज

राजशिष्टाचार

मुख्य लेख: भारतीय ध्वज संहिता

ध्वजाचे योग्य क्षैतिज आणि अनुलंब प्रदर्शन

भारतीय ध्वज संहिता, २००२, प्रतीक आणि नावे (अयोग्य वापर प्रतिबंध) कायदा, १९५०; आणि राष्ट्रीय सन्मानाचा अपमान प्रतिबंधक कायदा, १९७१ यांच्याद्वारे ध्वजाचे प्रदर्शन आणि वापर नियंत्रित केले जाते. राष्ट्रध्वजाचा घोर अपमान करणे, तसेच ध्वज संहितेच्या तरतुदींचे उल्लंघन करण्यासाठी, कायद्याने तीन वर्षांपर्यंत कारावास, किंवा दंड, किंवा दोन्ही शिक्षा, अशा तरतुदी आहेत.

अधिकृत नियमानुसार ध्वजाचा जमिनीला किंवा पाण्याला कधीही स्पर्श होऊ नये किंवा कोणत्याही स्वरूपात पडदा किंवा वस्त्र म्हणून वापरला जाऊ नये. फडकावण्यापूर्वी ध्वज जाणूनबुजून उलटा ठेवला जाऊ शकत नाही, कोणत्याही गोष्टीत बुडवला जात नाही किंवा फुलांच्या पाकळ्यांव्यतिरिक्त इतर कोणतीही वस्तू त्याच्यात ठेवू शकत नाही. तसेच ध्वजावर कोणत्याही प्रकारची अक्षरे कोरली जाऊ शकत नाहीत. उघड्यावर असताना ध्वज नेहमी सूर्योदय आणि सूर्यास्तादरम्यान फडकवावा, जरी हवामान कसेही असले तरी. २००९ पूर्वी, विशेष परिस्थितीत रात्रीच्या वेळी सार्वजनिक इमारतीवर ध्वज फडकवता येत होता; सध्या भारतीय नागरिक रात्रीच्या वेळीही ध्वज फडकवू शकतात; परंतु ध्वज हा उंच ध्वजस्तंभावर फडकवावा आणि तो योग्यरित्या दिसायला हवा.

ध्वज कधीही उलटा चित्रित, प्रदर्शित किंवा फडकवला जाऊ नये. भडकलेल्या किंवा अस्वच्छ अवस्थेत ध्वज प्रदर्शित करणे हे अपमानास्पद मानले जाते आणि हाच नियम ध्वज फडकवण्यासाठी वापरल्या जाणाऱ्या ध्वजस्तंभांना आणि हॅलयार्ड्सना लागू होतो, ज्यांची देखभाल नेहमी योग्य स्थितीत असावी.

भारताच्या मूळ ध्वज संहितेने स्वातंत्र्य दिन किंवा प्रजासत्ताक दिनासारख्या राष्ट्रीय दिवसांशिवाय नागरिकांना राष्ट्रध्वज फडकवण्याची परवानगी दिली नाही. २००१ मध्ये नवीन जिंदाल या उद्योगपतीने, अमेरिकेत जिथे त्यांनी शिक्षण घेतले होते, तिथे ध्वजाचा अधिक समतावादी वापर केला; त्यांनी त्यांच्या कार्यालयाच्या इमारतीवर भारतीय ध्वज फडकवला. यानंतर ध्वज जप्त करण्यात आला आणि त्यांच्यावर कारवाईचा इशारा देण्यात आला. जिंदाल यांनी दिल्ली उच्च न्यायालयात जनहित याचिका दाखल केली. त्यांनी असा युक्तिवाद केला की, नागरिक म्हणून राष्ट्रध्वज फडकवणे हा त्यांचा हक्क आहे आणि देशावरील प्रेम व्यक्त करण्याचा तो एक मार्ग आहे. त्यांनी नागरिकांच्या ध्वजाच्या वापरावरील निर्बंध रद्द करण्याचा प्रयत्न केला.

भारताचा ध्वज क्षैतिज पद्धतीने तीन रंग दाखवतो: भगवा, पांढरा आणि हिरवा आणि मध्यभागी अशोक चक्र.

अपील प्रक्रियेच्या शेवटी या प्रकरणाची सुनावणी भारताच्या सर्वोच्च न्यायालयाने केली. यामध्ये न्यायालयाने जिंदाल यांच्या बाजूने निर्णय दिला आणि भारत सरकारला या प्रकरणाचा विचार करण्यास सांगितले. त्यानंतर भारताच्या केंद्रीय मंत्रिमंडळाने भारतीय ध्वज संहितेत २६ जानेवारी २००२ पासून सुधारणा केली. त्यानुसार नागरिकांना ध्वजाचा सन्मान, आदर आणि प्रतिष्ठा राखण्याच्या अधीन राहून वर्षातील कोणत्याही दिवशी ध्वज फडकावण्याची परवानगी दिली. असे देखील मानले जाते की संहिता हा कायदा नव्हता आणि संहितेच्या अंतर्गत निर्बंधांचे पालन केले पाहिजे; तसेच, ध्वज फडकवण्याचा अधिकार हा एक पात्र अधिकार आहे, जो नागरिकांना हमी दिलेल्या पूर्ण अधिकारांपेक्षा वेगळा आहे आणि भारतीय संविधानाच्या अनुच्छेद १९ च्या संदर्भात त्याचा अर्थ लावला गेला पाहिजे.

मूळ ध्वज संहितेमध्ये गणवेश, पोशाख आणि इतर कपड्यांवरही ध्वज वापरण्यास मनाई आहे. जुलै २००५ मध्ये भारत सरकारने काही प्रकारच्या वापरास परवानगी देण्यासाठी संहितेत सुधारणा केली. सुधारित संहितेनुसार ध्वज हा कंबरेखालील कपडे आणि अंतर्वस्त्रांवर वापरण्यास मनाई आहे. तसेच उशी, रुमाल किंवा इतर कापडांवर ध्वजाचे भरतकाम करण्यास देखील मनाई आहे.

ध्वज संहितेमध्ये खराब झालेल्या ध्वजांची विल्हेवाट लावणे देखील समाविष्ट आहे. खराब झालेले किंवा धूळीने माखलेले ध्वज बाजूला टाकले जाऊ शकत नाहीत किंवा अनादराने नष्ट केले जाऊ शकत नाहीत. ते ध्वज संपूर्णपणे खाजगीरित्या नष्ट केले पाहिजेत, शक्यतो जाळून किंवा ध्वजाच्या सन्मानाशी सुसंगत इतर कोणत्याही पद्धतीद्वारे ते नष्ट केले पाहिजेत.

प्रदर्शन

दुसऱ्या देशाच्या ध्वजासह भारतीय ध्वजासाठी प्रदर्शन संहिता

ध्वज प्रदर्शित करण्याच्या योग्य पद्धतींबाबतचे नियमांनुसार, जेव्हा दोन ध्वज व्यासपीठामागील भिंतीवर आडवे पसरलेले असतात, तेव्हा त्यांचे फडके एकमेकांकडे असले पाहिजेत आणि भगवे पट्टे वरच्या बाजूस असायला हवेत. जर ध्वज एका लहान ध्वजस्तंभावर लावला असेल, तर हा ध्वज भिंतीच्या कोनात लावावा आणि त्यावरून ध्वज व्यवस्थित लावलेला असावा. जर दोन राष्ट्रध्वज ओलांडलेल्या रीतीने प्रदर्शित केले असल्यास, फडकावणे एकमेकांच्या दिशेने असले पाहिजे आणि ध्वज पूर्णपणे पसरलेले असले पाहिजेत. टेबल, लेक्चर, व्यासपीठ किंवा इमारतींना झाकण्यासाठी किंवा रेलिंगवर झेंडा लावण्यासाठी ध्वजाचा वापर कधीही कापड म्हणून करू नये.

सार्वजनिक सभा किंवा कोणत्याही प्रकारच्या मेळाव्यात सभागृहात जेव्हा ध्वज प्रदर्शित केला जातो तेव्हा तो नेहमी उजवीकडे (बघणाऱ्यांच्या डावीकडे) असावा, कारण हे अधिकाराचे स्थान मानले जाते. त्यामुळे सभागृहात किंवा इतर सभेच्या ठिकाणी वक्त्याच्या शेजारी ध्वज प्रदर्शित करताना तो वक्त्याच्या उजव्या हाताला लावला पाहिजे. जेव्हा तो सभागृहात इतरत्र प्रदर्शित केला जातो तेव्हा तो प्रेक्षकांच्या उजवीकडे असावा. वरच्या बाजूला भगवा पट्टा लावून ध्वज पूर्णपणे पसरलेला असावा. व्यासपीठामागील भिंतीवर उभा टांगलेला असल्यास, भगवी पट्टी ही ध्वजाच्या वरच्या बाजूला फडकावलेल्या दोरीसह, प्रेक्षकांच्या डावीकडे असावी.

ध्वज मिरवणूक

मिरवणुकीत, परेडमध्ये किंवा इतर ध्वजांसह नेला जात असताना, हा ध्वज मोर्चाच्या उजवीकडे किंवा मध्यभागी एकटा असावा. एखाद्या पुतळ्याचे, स्मारकाचे किंवा फलकाचे अनावरण करताना ध्वज एक महत्त्वाचे वैशिष्ट्य बनू शकतो, परंतु वस्तूचे आवरण म्हणून त्याचा कधीही वापर करू नये. रेजिमेंटल रंगांचे, संघटनात्मक किंवा संस्थात्मक ध्वज हे सन्मान चिन्ह म्हणून बुडविले जाऊ शकतात; परंतु या ध्वजाचा सन्मान म्हणून एखाद्या व्यक्तीला किंवा वस्तूला तो कधीही बुडवू नये. ध्वज फडकवण्याच्या किंवा उतरवण्याच्या समारंभाच्या वेळी, किंवा परेडमध्ये तसेच समीक्षण चालू असेल तेव्हा ध्वज जात असताना, उपस्थित असलेल्या सर्व व्यक्तींनी ध्वजाकडे तोंड करून सावधान स्थितीत उभे राहावे. गणवेशात उपस्थित असलेल्यांनी योग्य सलामी द्यावी. जेव्हा ध्वज हलत्या स्तंभात असतो, तेव्हा उपस्थित व्यक्ती सावधान स्थितीत उभ्या राहतील किंवा ध्वज त्यांच्याजवळून जाताना सलामी देतील. एक मान्यवर डोक्याचा गणवेश परिधान न करता सलामी घेऊ शकतो. ध्वजवंदन झाल्यानंतर राष्ट्रगीत वाजवावे.

वाहनांवर राष्ट्रध्वज फडकवण्याचा विशेषाधिकार हा राष्ट्रपती, उपराष्ट्रपती किंवा पंतप्रधान, राज्यांचे राज्यपाल आणि नायब राज्यपाल, मुख्यमंत्री, केंद्रीय मंत्री, भारताच्या संसदेचे सदस्य, भारतीय राज्यांच्या विधीमंडळाचे सदस्य (विधानसभा आणि विधान परिषद ), भारताचे सर्वोच्च न्यायालय आणि उच्च न्यायालयांचे न्यायाधीश आणि लष्कर, नौदल आणि हवाई दलाचे ध्वज अधिकारी यांनाच मर्यादित आहे. ध्वज हा गाडीच्या मध्यभागी किंवा समोरच्या उजव्या बाजूला घट्ट चिकटलेल्या अवस्थेत कर्मचाऱ्यांकडून फडकवला जातो. जेव्हा एखादा परदेशी मान्यवर सरकारने उपलब्ध करून दिलेल्या गाडीमधून प्रवास करतो, तेव्हा गाडीच्या उजव्या बाजूला भारतीय ध्वज फडकवावा, तर परदेशाचा ध्वज हा डाव्या बाजूला फडकावा.

राष्ट्रपती, उपराष्ट्रपती किंवा पंतप्रधान परदेश दौऱ्यावर असलेल्या विमानावर ध्वज फडकवावा. राष्ट्रध्वजाबरोबरच भेट देण्यात येणाऱ्या देशाचाही ध्वज फडकवावा; तथापि, जेव्हा विमान संबंधित देशत उतरेल तेव्हा त्याऐवजी संबंधित देशांचे राष्ट्रध्वज फडकवले जातील. राष्ट्रपतींना भारतात घेऊन जाताना, राष्ट्रपती ज्या बाजूला बसतात किंवा उतरतात त्या बाजूला ध्वज लावला जातो; ध्वज हा रेल्वे गाड्यांवरही अशाच प्रकारे फडकवला जातो, परंतु जेव्हा ट्रेन थांबलेली असते किंवा रेल्वे स्थानकाजवळ येते तेव्हाच तो लावला जातो.

जेव्हा भारतीय ध्वज हा भारतीय भूभागावर इतर राष्ट्रध्वजांसह फडकवला जातो, तेव्हा सामान्य नियम असा आहे की, भारतीय ध्वज हा सर्व ध्वजांचा प्रारंभ बिंदू असावा. जेव्हा ध्वज एका सरळ रेषेत लावले जातात, तेव्हा सर्वात उजवा ध्वज (आणि ध्वजाच्या दिशेने पाहणाऱ्याच्या सर्वात डावीकडे) हा भारतीय ध्वज असतो, त्यानंतर इतर राष्ट्रीय ध्वज वर्णक्रमानुसार असतात. जर सर्व ध्वज हे वर्तुळाकारात मांडले असतील तर भारतीय ध्वज हा त्यापैकी पहिला बिंदू असतो, आणि त्यानंतर इतर ध्वज वर्णक्रमानुसार असतात. अशा रचनेत इतर सर्व ध्वज अंदाजे समान आकाराचे असले पाहिजेत आणि इतर कोणताही ध्वज भारतीय ध्वजापेक्षा मोठा नसावा. प्रत्येक राष्ट्रध्वज त्याच्या खांबावरून फडकवावा, तसेच कोणताही ध्वज दुसऱ्यापेक्षा उंच ठेवू नये. पहिला ध्वज असण्यासोबतच, भारतीय ध्वज वर्णक्रमानुसार पंक्ती किंवा वर्तुळात देखील ठेवला जाऊ शकतो. ओलांडलेल्या खांबावर फडकवला असेल तर भारतीय ध्वज दुसऱ्या ध्वजाच्या समोर व दुसऱ्या ध्वजाच्या उजवीकडे (निरीक्षकाच्या डावीकडे) असावा. या नियमाचा एकमेव अपवाद आहे; जेव्हा तो संयुक्त राष्ट्रसंघाच्या ध्वजासह फडकवला जातो, तेव्हा तो भारतीय ध्वजाच्या उजवीकडे ठेवला जाऊ शकतो.

जेव्हा गैर-राष्ट्रीय ध्वज तसेच कॉर्पोरेट ध्वज आणि जाहिरात बॅनरसह भारतीय ध्वज प्रदर्शित केला जातो, तेव्हा नियम असे सांगतात की, जर हे ध्वज स्वतंत्र खांबांवर असतील तर, भारताचा ध्वज मध्यभागी असावा किंवा दर्शकाच्या सर्वात दूर डावीकडे असावा किंवा गटातील इतर ध्वजांपेक्षा ध्वजाची रुंदी जास्त असायला हवी. हा ध्वज गटातील इतर खांबांसमोर असला पाहिजे, परंतु जर सर्व ध्वज एकाच खांबावर असतील तर तो सर्वात वरचा ध्वज असावा. जर हा ध्वज मिरवणुकीत इतर ध्वजांसोबत नेला जात असेल, तर तिरंगा हा मिरवणुकीमध्ये सर्वात पुढे असला पाहिजे आणि जर रांगेत ध्वज नेला जात असेल तर तो मिरवणुकीच्या उजवीकडे असला पाहिजे.

ध्वज अर्ध्यावर फडकवणे

शोक म्हणून ध्वज अर्ध्यावर फडकवला जातो. असे करण्याचा निर्णय भारताचे राष्ट्रपती घेतात. तसेच ते अशा शोकाचा कालावधी देखील ठरवतात. जेव्हा ध्वज अर्ध्यावर फडकवायचा असेल, तेव्हा तो प्रथम खांबाच्या शीर्षस्थानी उंचावला पाहिजे आणि नंतर हळू हळू आणला पाहिजे. फक्त भारताचा ध्वज अर्ध्यावर फडकवला जातो; इतर सर्व ध्वज सामान्य उंचीवर राहतात.

राष्ट्रपती, उपराष्ट्रपती किंवा पंतप्रधान यांच्या निधनानंतर देशभरात ध्वज अर्ध्यावर फडकवला जातो. लोकसभेचे अध्यक्ष, सर्वोच्च न्यायालयाचे सरन्यायाधीश आणि केंद्रीय मंत्री यांच्यासाठी नवी दिल्ली आणि त्यांच्या मूळ राज्यामध्ये तो अर्धवट फडकवला जातो. राज्यपाल, उपराज्यपाल आणि मुख्यमंत्र्यांच्या मृत्यूनंतर संबंधित राज्ये आणि केंद्रशासित प्रदेशांमध्ये ध्वज अर्ध्यावर फडकवला जातो.

प्रजासत्ताक दिन (२६ जानेवारी), स्वातंत्र्य दिन (१५ ऑगस्ट), गांधी जयंती (२ ऑक्टोबर) किंवा राज्य स्थापनेच्या वर्धापनदिनाच्या दिवशी भारतीय ध्वज हा अर्ध्यावर फडकवता येणार नाही. परंतु पार्थिव असलेल्या इमारतींवर तो अर्ध्यावर फडकवता येतो. तथापि, अशा परिस्थितीतही इमारतीमधून मृतदेह हलवल्यानंतर ध्वज हा पूर्ण उंचावला पाहिजे.

परदेशी मान्यवरांच्या मृत्यूबद्दल राष्ट्रीय शोक पाळणे हे विविध प्रकरणांमध्ये गृह मंत्रालयाकडून जारी केलेल्या विशेष सूचनांद्वारे नियंत्रित केले जाते. तथापि, परदेशातील राज्य प्रमुख किंवा सरकार प्रमुख यांचा मृत्यू झाल्यास, त्या देशात असलेल्या भारतीय दूतावासावरील राष्ट्रध्वज अर्ध्यावर फडकवला जाऊ शकतो.

राज्य, लष्करी, केंद्रीय निमलष्करी दलांमधील अंत्यसंस्काराच्या प्रसंगी ध्वज हा शवपेटीवर जातो, जिथे केसरी रंग शवपेटीच्या डोक्याच्या बाजूला लावला जाईल. ध्वज हा कबरीत उतरवू नये किंवा चितेत जाळू नये.

राष्ट्रध्वजाचे साहित्यिक व सांस्कृतिक उल्लेख

भारतीय राष्ट्रध्वजाने राष्ट्रगीतांप्रमाणेच भारतीय स्वातंत्र्य लढ्याच्या काळात आणि स्वातंत्र्य काळातही भारतीयांना प्रेरणा दिली आहे. विविध साहित्यात आणि राष्ट्रभक्ती गीतांमध्येही भारतीय राष्ट्रध्वजाचा गौरवला गेल्याचे दिसून येते. हिंदी कवी श्यामलाल गुप्त 'पार्षद' ह्यांनी लिहिलेल्या "विजयी विश्व तिरंगा प्यारा, झंडा ऊंचा रहे हमारा।" ह्या गीतास १९३८ च्या काँग्रेस आधीवेशनात 'झेंडा गीत' म्हणून स्वीकारले गेले.

स्वांत्र्य लढ्यासाठी लिहिलेल्या प्रेरणादायी गीतात बा.भ. बोरकरांनी ' चढवू गगनी निशाण, आमुचे चढवू गगनी निशाण, कोटि मुखांनी गर्जू जय जय स्वतंत्र हिंदुस्थान अशी त्यांच्या गीतातून गर्जना केली, "अजिंक्य भारत, अजिंक्य जनता ललकारत सारे, ध्वज विजयाचा उंच धरा रे" अशी ललकारी कवी योगेश्वर अभ्यंकरांनी दिली.

'हिंदूस्तान की कसम' या हिंदी चित्रपटात मदन मोहन यांनी संगीत दिलेल्या हिंदूस्तान की कसम ह्या कैफी आजमी लिखीत मन्ना डे यांनी गायलेल्या गीतात कैफी आजमी म्हणतात, "दुनिया की याद अपना ये बॉंकेपन रहेगा, लहरायेगा तिरंगा जबतक गगन रहेगा, ये निशान है हमारा इस निशान कि कसम, 'हिंदूस्तान की कसम'... तर खैय्याम यांनी संगित बद्ध केलेल्या (गायकः महेन्द्र कपूर), 'तू जान ले पाकीस्तान' या गीतात गीतकार साहीर बजावतात , "... हम अपने तिरंगे झंडे के दुश्मन को, कुचलकर रख देंगे..." पुणे आकाशवाणीवरून प्रकाशित सौ. अनुराधा ओक यांनी संगीतबद्ध केलेल्या || उंच आकाशी फडके तिरंगा || या ध्वजगीतातून "देशप्रेमिंचा हा कैवारी | देशद्रोह्यांचा कट्टर वैरी | फितुरांना लावी सुरूंगा | उंच आकाशी फडके तिरंगा || १ ||" अशा शब्दात भारतीय राष्ट्रध्वजाबद्दल आभिमान व्यक्त केलेला दिसून येतो.

स्वातंत्र्योत्तर गीत काव्यात लग्नाची वरात या मराठी चित्रपटात "नभी तिरंगा लहरत ठेऊ, करु त्याचा सन्मान" हे गीत स्वप्नील बांदोडकरांच्या आवाजात शब्दबद्ध केले गेले आहे.

भारतीय संविधानात नमूद नागरिकांच्या कर्तव्याप्रमाणे भारतीय नागरिकांनी राष्ट्रगीतासोबतच राष्ट्रध्वजाचा आदर करणे अभिप्रेत असते.

उंच राष्ट्रध्वज

• पंजाब -
  • भारतातील पंजाब राज्यात अटारी येथे भारतीय सीमेच्या आत ३६० फूट (१०५ मीटर) उंचींचा भारतीय राष्ट्रध्वज आतापर्यंतचा (मार्च २०१७) सर्वाधिक उंचीचा भारतीय राष्ट्रध्वज आहे. हा राष्ट्रध्वज १२० फूट लांब आणि ८० फूट रुंद एवढ्या आकाराचा आहे.
• महाराष्ट्र -
  • पुण्यातील कात्रज येथील नानासाहेब पेशवे जलाशयाच्या परिसरात पुणे महानगरपालिकेने उभारलेला २३७ फूट (७२ मीटर) उंचीचा भारतीय राष्ट्रध्वज दैनिक लोकसत्ता वृत्तानुसार महाराष्ट्र राज्यातील आता पर्यंतचा (ऑगस्ट २०१६) सर्वाधिक उंचीचा राष्ट्रध्वज आहे.
  • कोल्हापूर येथील ध्वज ८२ मीटर उंचीचा आहे.
  • पुण्यातील निगडी भक्ति-शक्ती उद्यानात २५-१२-२०१७ रोजी उभारलेला राष्ट्रध्वज १०७ मीटर उंचीचा आहे. या ध्वजाच्या कापडाची लांबी-रुंदी १२० गुणिले ९० फूट आहे.
• झारखंड -
  • झारखंडची राजधानी रांची येथील पहाडी मंदिराशेजारी सुमारे २९३ फ़ुट(८९ मीटर) उंचीचा ध्वज २३ जानेवारी २०१६ रोजी फडकवण्यात आला

ग्रंथ

ललितेतर

• ध्वजप्रणाम लेखक प्रा. भा.स. गोडबोले