मराठी विकिपीडिया

गुरु

शिक्षक

गुरु ( IAST : गुरू; पाली : गरू ) हा विशिष्ट ज्ञान किंवा क्षेत्राचा "मार्गदर्शक, तज्ञ किंवा मास्टर" साठी संस्कृत शब्द आहे.[१] गुरू हा शिष्यासाठी (किंवा संस्कृतमध्ये शिष्य, शब्दशः [ज्ञानाचा किंवा सत्याचा] शोधणारा) किंवा विद्यार्थ्यासाठी एक आदरणीय व्यक्तिमत्त्व असतो, ज्यामध्ये गुरू " समुपदेशक, जो मोल्ड मूल्यांना मदत करतो, शाब्दिक ज्ञानाइतकेच अनुभवात्मक ज्ञान सामायिक करतो, जीवनातील एक आदर्श, प्रेरणादायी स्त्रोत आणि जो विद्यार्थ्याच्या आध्यात्मिक उत्क्रांतीस मदत करतो." ते कोणत्याही भाषेत लिहिलेले असले तरी, ज्युडिथ सिमर-ब्राऊन म्हणतात की तांत्रिक आध्यात्मिक मजकूर अनेकदा अस्पष्ट संधिप्रकाश भाषेत संहिताबद्ध केला जातो जेणेकरून एखाद्या पात्र शिक्षकाच्या, गुरूच्या मौखिक स्पष्टीकरणाशिवाय ते कोणालाही समजू शकत नाही. गुरू हा एखाद्याचा आध्यात्मिक मार्गदर्शक देखील असतो, जो गुरूने आधीच ओळखलेल्या समान क्षमतांचा शोध घेण्यास मदत करतो.[२]

"गुरु" हा शब्द gu (गु) आणि रु (रु) या अक्षरांवर आधारित आहे, ज्याचा अर्थ "अज्ञानाचा अंधार दूर करणारा" असा होतो. गुरू हा एक सल्लागार आहे जो मनाचा जन्म आणि आत्म्याचा साक्षात्कार होण्यास मदत करतो. तो एक प्रेरणा आहे जो आपल्या शिष्याला अध्यात्माविषयी मार्गदर्शन करतो. गुरू तो असतो जो आपल्याला खरे आध्यात्मिक ज्ञान देऊन सांसारिक दुष्टांपासून दूर करतो आणि खऱ्या भक्तीच्या मार्गावर आणतो आणि मोक्षाचा मार्ग प्रशस्त करतो.

गुरूची परंपरा जैन धर्मात देखील आढळते, ती आध्यात्मिक गुरूचा संदर्भ देते, ही भूमिका सामान्यत: जैन तपस्वी करतात. शीख धर्मात, 15 व्या शतकात स्थापन झाल्यापासून गुरू परंपरेने महत्त्वाची भूमिका बजावली आहे, तिचे संस्थापक गुरू नानक आणि त्याचा धर्मग्रंथ गुरू ग्रंथ साहिब म्हणून ओळखला जातो.[३][४] वज्रयान बौद्ध धर्मात गुरू संकल्पना फोफावलेली आहे, जिथे तांत्रिक गुरूला उपासनेसाठी एक आकृती मानले जाते आणि ज्यांच्या सूचनांचे कधीही उल्लंघन केले जाऊ नये.[५][६]

व्याख्या आणि इतिहास

संपादन

गुरू (संस्कृत: गुरु), एक संज्ञा, संस्कृतमध्ये "शिक्षक" या शब्दाचा अर्थ आहे, परंतु प्राचीन भारतीय परंपरेत त्याचा संदर्भात्मक अर्थ आहे आणि इंग्रजीमध्ये शिक्षक याचा अर्थ आहे.[१] गुरू हा विशिष्ट प्रकारचे ज्ञान शिकवणाऱ्या व्यक्तीपेक्षा अधिक असतो, आणि शब्दाच्या व्याप्तीमध्ये समाविष्ट केलेला असा असतो जो "सल्लागार, मनाचा एक प्रकारचा पालक (सिट्टा) आणि आत्म (आत्मा) असतो, जो मूल्यांना मदत करतो (यमास), आणि विशिष्ट ज्ञानाइतके अनुभवात्मक ज्ञान, जीवनातील एक आदर्श, प्रेरणादायी स्रोत आणि जीवनाचा अर्थ प्रकट करणारे." हिंदी, मराठी, पंजाबी, तमिळ, तेलगू, कन्नड, मल्याळम, ओडिया, बंगाली, गुजराती आणि नेपाळी यासारख्या संस्कृतमधून घेतलेल्या किंवा घेतलेल्या इतर भाषांमध्ये या शब्दाचा समान अर्थ आहे. मल्याळम शब्द आचार्य किंवा आसन हा संस्कृत शब्द आचार्य पासून आला आहे.

संज्ञा म्हणून या शब्दाचा अर्थ ज्ञान देणारा (jñāna; पाली: ñāna) असा होतो. विशेषण म्हणून, याचा अर्थ 'जड' किंवा 'वजनदार' या अर्थाने "ज्ञानाने जड,[७]" आध्यात्मिक ज्ञानाने जड, "आध्यात्मिक वजनाने जड,[८]" "शास्त्र आणि अनुभूतीच्या चांगल्या गुणांनी जड,[९]" किंवा "ज्ञानाच्या संपत्तीने भारी." या शब्दाचे मूळ संस्कृत ग्रीमध्ये आहे (आवाहन करणे किंवा स्तुती करणे), आणि त्याचा गुर या शब्दाशी संबंध असू शकतो, ज्याचा अर्थ 'उठवणे, उचलणे किंवा प्रयत्न करणे' असा होतो. संस्कृत गुरूला लॅटिन ग्रॅव्हिस 'हेवी' असे म्हणतात; गंभीर, वजनदार, गंभीर' आणि ग्रीक βαρύς barus 'heavy'. तिन्ही प्रोटो-इंडो-युरोपियन मूळ *gʷerə-, विशेषतः शून्य-श्रेणीच्या फॉर्म *gʷr̥ə- पासून प्राप्त होतात.[१०]

अंधार आणि प्रकाश

संपादन

“गुशब्दस्त्वन्धकारः स्यात्‌ रुशब्दस्तन्निरोधकः ।

अन्धकारनिरोधित्वात्‌ गुरुरित्यभिधीयते ॥ १६॥”

गु हा अक्षराचा अर्थ अंधार, रु अक्षर, जो त्यांना दूर करतो, अंधार दूर करण्याच्या शक्तीमुळे गुरूचे असे नाव पडले आहे.

—अद्वायतारक उपनिषद, श्लोक १६[११][१२]

एक लोकप्रिय व्युत्पत्तिशास्त्रीय सिद्धांत "गुरु" हा शब्द अनुक्रमे gu (गु) आणि रु (रु) या उच्चारांवर आधारित मानतो, ज्याचा दावा आहे की अंधार आणि "त्याला दूर करणारा प्रकाश" आहे. गुरूला "अज्ञानाचा अंधार दूर करणारा" म्हणून पाहिले जाते.

जोएल म्लेको म्हणतात, "गु म्हणजे अज्ञान, आणि रु म्हणजे दूर करणारा," आणि गुरू म्हणजे जो "अज्ञान, सर्व प्रकारचे अज्ञान दूर करतो", आध्यात्मिक ते नृत्य, संगीत, खेळ आणि इतर यासारख्या कौशल्यांपर्यंत. कॅरेन पेचिलिस म्हणतात की, लोकप्रिय भाषेत, "अंधार दूर करणारा, जो मार्ग दाखवतो" अशी गुरूची व्याख्या भारतीय परंपरेत सामान्य आहे.[१३]

पाश्चात्य गूढवाद आणि धर्माचे विज्ञान मध्ये, पियरे रिफर्ड यांनी "गूढ" आणि "वैज्ञानिक" व्युत्पत्ती यांच्यात फरक केला आहे, "गुरु" च्या पूर्वीच्या व्युत्पत्तीचे उदाहरण म्हणून उद्धृत केले आहे ज्यामध्ये व्युत्पत्ती gu ("अंधार") म्हणून सादर केली गेली आहे. आणि ru ('दूर ढकलणे').[१४]

हिंदू धर्म

संपादन
हिंदू धर्माशी निगडित लेख
 हिंदू धर्म

हिंदू धर्म

हिंदू देवता
 
हिंदू तत्त्वज्ञान
हिंदू धर्मग्रंथ
 
प्रथा

गुरू हे हिंदू धर्माच्या परंपरेतील एक प्राचीन आणि मध्यवर्ती व्यक्ती आहे[१५]. अंतिम मुक्ती किंवा मोक्ष आणि आंतरिक परिपूर्णता हिंदू धर्मात दोन मार्गांनी साध्य करण्यायोग्य मानली जाते: गुरुच्या मदतीने आणि कर्म आणि पुनर्जन्माद्वारे. गुरू कौशल्याचा शिक्षक, सल्लागार, स्वतःच्या (आत्मा) च्या अनुभूतीसाठी मदत करणारा, मूल्ये आणि अनुभवात्मक ज्ञान प्रस्थापित करणारा, एक आदर्श, एक प्रेरणा आणि विद्यार्थ्याला (शिष्य) आध्यात्मिक मार्गदर्शन करण्यास मदत करणारा म्हणून देखील काम करू शकतो.[१६] विकास सामाजिक आणि धार्मिक स्तरावर, गुरू धर्म आणि हिंदू जीवनशैली चालू ठेवण्यास मदत करतात. अशा प्रकारे गुरूची हिंदू संस्कृतीत ऐतिहासिक, आदरणीय आणि महत्त्वाची भूमिका आहे.

जैन धर्म

संपादन
जैन धर्म
 
This article is part of a series on जैन धर्म
प्रार्थना आणि प्रतिज्ञा
नवकार मंत्र · अहिंसा ·
ब्रम्हचर्य · सत्य · निर्वाण ·
अस्तेय · अपरिग्रह · अनेकान्तवाद
कळीच्या संकल्पना
केवलज्ञान · त्रैलोक्यविज्ञान · संसार ·
कर्म · धर्म · मोक्ष ·
गुणस्थान · नवतत्व
प्रमुख व्यक्ती
२४ तिर्थंकर · रिषभ ·
महावीर · आचार्य  · गंगाधर ·
सिद्धसेन दिवाकर · हरीभद्र
क्षेत्रानुसार जैन धर्म
भारत · पाश्चिमात्य
पंथ
श्वेतांबर · दिगांबर · तेरापंथी ·
Early Jainist schools · स्थानकवास ·
बिसापंथ · डेरावासी
मजकूर
कल्पसूत्र · Agama ·
Tattvartha Sutra · सन्मती प्रकरण
इतर
Timeline · विषयांची यादी
ब्रीदवाक्य
Parasparopagraho Jīvānām परस्परोपग्रहो जीवानाम्[मराठी शब्द सुचवा]
या साचाचे संपादन
(संपादन · बदल)
जैन धर्म दालन
 v • d • e 

गुरू हा जैन धर्मातील आध्यात्मिक गुरू आहे,[१७] आणि सामान्यत: जैन तपस्वींनी दिलेली भूमिका. गुरू हे तीन मूलभूत तत्वांपैकी एक (श्रेणी), इतर दोन धर्म (शिक्षण) आणि देव (देवत्व) आहेत. गुरू तत्व हे सामान्य माणसाला इतर दोन तत्वांकडे घेऊन जाते. जैन धर्माच्या श्वेतम्बर संप्रदायातील काही समुदायांमध्ये, गुरु-शिष्य वंशाची पारंपारिक व्यवस्था अस्तित्वात आहे.

जैन धर्मात गुरू वंदन किंवा गुरु-उपाष्टीसह गुरूला पूज्य केले जाते, जेथे गुरूंना आदर आणि अर्पण केले जाते आणि गुरू थोड्या प्रमाणात वास्केप (चंदन, केशर आणि कापूर यांचे सुगंधित पावडर मिश्रण) शिंपडतात.[१८]

बौद्ध धर्म

संपादन

बौद्ध धर्माच्या काही प्रकारांमध्ये, रीटा ग्रॉस म्हणतात, गुरूची संकल्पना सर्वोच्च महत्त्वाची आहे.[१९] गुरूला पालीमध्ये गरू म्हणतात. गुरू हा शिक्षक आहे, जो आध्यात्मिक आणि धार्मिक ज्ञान शिकवतो. हे ज्ञान शिकवणारे गुरू कोणीही असू शकतात आणि सामान्यतः आचार्य किंवा उपजय असण्याची गरज नसते. गुरू हा वैयक्तिक शिक्षक देखील असू शकतो. बुद्धाला लोकागारू म्हणतात, याचा अर्थ "जगाचा शिक्षक" आहे.

वज्रयान बौद्ध धर्माच्या तांत्रिक शिकवणींमध्ये, विधींना गुरूच्या मार्गदर्शनाची आवश्यकता असते.[२०] गुरू आवश्यक मानला जातो आणि बौद्ध भक्तासाठी, गुरू हा "प्रबुद्ध शिक्षक आणि विधी गुरु" असतो, असे स्टीफन बर्कविट्झ म्हणतात. गुरूला वज्र गुरू (शब्दशः "डायमंड गुरू") म्हणून ओळखले जाते. तिबेट आणि दक्षिण आशियामध्ये आढळणाऱ्या वज्रयान बौद्ध पंथांमध्ये विद्यार्थ्याला विशिष्ट तंत्राचा अभ्यास करण्याची परवानगी देण्यापूर्वी दीक्षा किंवा विधी सक्षमीकरण आवश्यक आहे. गुरू हे बुद्धाच्या समतुल्य असल्याचे तंत्र सांगतात, बर्कविट्झ म्हणतात, आणि उपासनेसाठी एक आकृती आहे आणि ज्यांच्या सूचनांचे कधीही उल्लंघन केले जाऊ नये.[२१]

गुरू हा बुद्ध आहे, गुरू हाच धम्म आहे आणि गुरू हाच संघ आहे. गुरू ही तेजस्वी वज्रधारा आहे, या जीवनात केवळ गुरू हेच [जागरणाचे] साधन आहे. म्हणून बुद्धत्व प्राप्त करू इच्छिणाऱ्या व्यक्तीने गुरुला प्रसन्न करावे.

- गुह्यसनय साधनामाला 28, 12वे शतक[२२]

तिबेटी बौद्ध धर्मात चार प्रकारचे लामा (गुरु) किंवा आध्यात्मिक शिक्षक (तिब. लामा नम्पा श्या) आहेत:[२३]

  1. गँगझाक ग्युपे लामा - एक स्वतंत्र शिक्षक जो वंशाचा धारक आहे
  2. ग्यालवा का यी लामा - शिक्षक जो बुद्धांचा शब्द आहे
  3. नांगवा दा यी लामा - सर्व देखाव्यांचा प्रतीकात्मक शिक्षक
  4. rigpa dön gyi lama — निरपेक्ष शिक्षक, जो रिग्पा आहे, मनाचा खरा स्वभाव

विविध बौद्ध परंपरांमध्ये, गुरुसाठी समान शब्द आहेत, ज्यात शास्त्री (शिक्षक), कल्याण मित्र (अनुकूल मार्गदर्शक, पाली: कल्याण-मितता), आचार्य (मास्टर) आणि वज्र-आचार्य (हायरोफंट) यांचा समावेश आहे.[२४] गुरूला अक्षरशः "वजनदार" असे समजले जाते, ॲलेक्स वेमन म्हणतात, आणि ते बौद्ध प्रवृत्तीला संदर्भित करते जे त्यांच्या आध्यात्मिक अभ्यासाने सिद्धांत आणि शास्त्रांचे वजन वाढवते.[२५] महायान बौद्ध धर्मात, बुद्धासाठी एक संज्ञा भैसज्य गुरू आहे, ज्याचा संदर्भ "औषध गुरू" किंवा "एक डॉक्टर जो त्याच्या शिकवणीच्या औषधाने दुःख बरा करतो".[२६][२७]

शीख धर्म

संपादन

शीख धर्मात, गुरू शोधणे (गुरुमुखी: गुरू गुरु) अत्यंत महत्त्वाचे आहे[२८], गुरू नानक गुरू ग्रंथाच्या अंग:751 मध्ये लिहितात -

“ਗਾਫਲ ਗਿਆਨ ਵਿਹੂਣਿਆ ਗੁਰ ਬਿਨੁ ਗਿਆਨੁ ਨ ਭਾਲਿ ਜੀਉ ॥ “

“हे मूर्ख मन, गुरू शोधल्याशिवाय परमात्म्याशी प्रेम भक्ती शक्य नाही. “

तिसरे शीख गुरू गुरू अमर दास म्हणतात की गुरूशिवाय ज्ञानाचा पाया राहणार नाही

गुरू हा सर्व ज्ञानाचा उगम आहे जो सर्वशक्तिमान आहे. चोपई साहिबमध्ये गुरू गोविंद सिंग हे गुरू कोण आहेत याबद्दल सांगतात:[२९]

“ਜਵਨ ਕਾਲ ਜੋਗੀ ਸ਼ਿਵ ਕੀਯੋ ॥ ਬੇਦ ਰਾਜ ਬ੍ਰਹਮਾ ਜੂ ਥੀਯੋ ॥

ਜਵਨ ਕਾਲ ਸਭ ਲੋਕ ਸਵਾਰਾ ॥ ਨਮਸ਼ਕਾਰ ਹੈ ਤਾਹਿ ਹਮਾਰਾ ॥੩੮੪॥

ਜਵਨ ਕਾਲ ਸਭ ਜਗਤ ਬਨਾਯੋ॥ ਦੇਵ ਦੈਤ ਜੱਛਨ ਉਪਜਾਯੋ ॥

ਆਦਿ ਅੰਤਿ ਏਕੈ ਅਵਤਾਰਾ॥ ਸੋਈ ਗੁਰੂ ਸਮਝਿਯਹੁ ਹਮਾਰਾ ॥੩੮੫॥”

“लौकिक भगवान, ज्याने शिव, योगी निर्माण केले; ज्याने वेदांचा स्वामी ब्रह्मदेवाला निर्माण केले;

टेम्पोरल लॉर्ड ज्याने संपूर्ण जगाची रचना केली; मी त्याच परमेश्वराला नमस्कार करतो.

लौकिक प्रभु, ज्याने संपूर्ण जग निर्माण केले; ज्याने देवदूत, राक्षस आणि यक्ष निर्माण केले;

सुरुवातीपासून शेवटपर्यंत तो एकच आहे; मी त्यांनाच माझा गुरू मानतो.”

—Dasam Granth, 384-385

शीख धर्मासाठी शीख गुरू मूलभूत होते, तथापि शीख धर्मातील संकल्पना इतर वापरांपेक्षा भिन्न आहे. शीख धर्म हा संस्कृत शब्द शिष्य किंवा शिष्य या शब्दापासून आला आहे आणि तो शिक्षक आणि विद्यार्थी यांच्यातील संबंधांबद्दल आहे. शीख धर्मातील गुरू ही संकल्पना मिरी-पिरी या दोन स्तंभांवर उभी आहे. 'पिरी' म्हणजे आध्यात्मिक अधिकार आणि 'मिरी' म्हणजे ऐहिक अधिकार. पारंपारिकपणे, गुरू ही संकल्पना शीख धर्मात मध्यवर्ती मानली जाते, आणि त्याचा मुख्य धर्मग्रंथ गुरू म्हणून उपसर्ग लावला जातो, ज्याला गुरू ग्रंथ साहिब म्हणतात, त्यातील शब्दांना गुरबानी म्हणतात.

पवित्र गुरू ग्रंथ साहिब आदरणीय श्री गुरू नानक देव जी यांनी कथन केलेल्या विविध भाषणांचा उल्लेख करतात जे खऱ्या गुरूंचा गौरव करतात कारण शीख समुदायाचा असा ठाम विश्वास आहे की गुरू नानक देवजींना त्यांच्या गुरूंच्या कृपेने मोक्ष प्राप्त झाला. गुरू नानकजींनी पवित्र गुरू ग्रंथ साहिबमध्ये लिहिलेल्या त्यांच्या अमृत भाषणांमध्ये सतगुरू (खरा आध्यात्मिक नेता) यांचा गौरव केला.

श्री गुरू नानक देवजींच्या अमृत भाषणांपैकी एक सतगुरू कबीर साहिब यांचा गौरव करतो.

“गुरू सेवा बिन भक्ति ना होई, अनेक जतन करे जे कोई |

बिन सतगुरू भेंटें मुक्ति ना कोई, बिन सतगुरू भेंटें महादुख पाई ||”

मानवी जीवनातील सतगुरुचे महत्त्व सांगताना श्री नानकजी म्हणाले की, गुरू उपासना केल्याशिवाय कोणी कितीही प्रयत्न केले तरी ते अशक्य आहे. पूर्ण गुरू मिळाल्याशिवाय मोक्षप्राप्ती होऊ शकत नाही आणि सत्गुरूंच्या कृपेशिवाय मानवी जीवनातील दुःखे संपू शकत नाहीत.

शास्त्र

संपादन

वेदांमध्ये खऱ्या गुरूची ओळख

संपादन

गुरू या शब्दाचा उल्लेख वेदग्रंथांच्या सुरुवातीच्या थरात आढळतो. ऋग्वेदातील स्तोत्र ४.५.६, उदाहरणार्थ, जोएल म्लेको म्हणतो, गुरूचे वर्णन, "स्वतःच्या ज्ञानाचा स्त्रोत आणि प्रेरणा देणारा, वास्तविकतेचे सार" असे करतो.

उपनिषद

संपादन

उपनिषदांमध्ये गुरूचा उल्लेख आहे. चांदोग्य उपनिषद, अध्याय ४.४ मध्ये, उदाहरणार्थ, असे घोषित केले आहे की केवळ गुरुद्वारेच व्यक्तीला महत्त्वाचे ज्ञान, आत्म-ज्ञानाकडे नेणारी अंतर्दृष्टी प्राप्त होते. कथा उपनिषद, श्लोक १.२.८ मध्ये गुरूला ज्ञान प्राप्तीसाठी अपरिहार्य असल्याचे घोषित केले आहे. तैत्तिरीय उपनिषदाच्या 3 व्या अध्यायात, मानवी ज्ञान असे वर्णन केले आहे जे शिक्षक आणि विद्यार्थ्याला प्रदर्शनाच्या माध्यमाने जोडते, ज्याप्रमाणे मूल हे आई आणि वडील यांच्यातील संततीच्या माध्यमाने जोडणारा दुवा आहे. तैत्तिरीय उपनिषदात, गुरू नंतर एका विद्यार्थ्याला म्लेको म्हणतात, "विश्वाचा उगम, राहणे आणि अंत असलेल्या सत्याचा संघर्ष, शोध आणि अनुभव घेण्यास उद्युक्त करतात.

हिंदू धर्मग्रंथातील गुरूंच्या पूज्यतेची प्राचीन परंपरा श्वेताश्वतार उपनिषदाच्या ६.२३ मध्ये स्पष्ट आहे, जी देवाप्रमाणेच गुरुसाठी आदर आणि भक्तीची गरज असल्याचे स्पष्ट करते.

“यस्य देवे परा भक्तिः यथा देवे तथा गुरौ ।

तस्यैते कथिता ह्यर्थाः प्रकाशन्ते महात्मनः ॥ २३ ॥[३०]

ज्याच्याकडे देवाची (देवाची) भक्ती (प्रेम, भक्ती) सर्वोच्च आहे,

जसे त्याच्या देवासाठी, तसेच त्याच्या गुरूसाठी,

जो उच्च बुद्धीचा आहे त्याला,

या शिकवणी प्रकाशमय असतील.”

— श्वेताश्वतर उपनिषद ६.२३[३१]

यजुर्वेद अध्याय 19 मंत्र 25, 26 मध्ये असे लिहिले आहे की पूर्ण गुरू वेदांची अपूर्ण वाक्ये म्हणजेच प्रतीकात्मक शब्द आणि श्लोकांचा एक चतुर्थांश भाग पूर्ण करतील आणि तपशीलवार वर्णन करतील आणि तीन वेळा पूजा सांगतील. तत्वदर्शी संत असा आहे जो वेदांच्या प्रतीकात्मक शब्दांचे संपूर्ण तपशीलवार वर्णन करतो, त्याद्वारे त्याला वेद जाणतात असे म्हणतात.[३२]

कबीर सागर

संपादन

कबीरजींनी 1960 च्या पृष्ठावरील कबीर सागरच्या "जीव धर्म बोध" या अध्यायात सुक्ष्मवेदमध्ये हे दिले आहे:-

गुरूची चार वैशिष्ट्ये समजावून सांगण्यासाठी प्रथम वेद जाणून घ्या.

“गुरू के लक्षण चार बखाना, प्रथम वेद शास्त्र को ज्ञाना।।

दुजे हरि भक्ति मन कर्म बानि, तीजे समदृष्टि करि जानी।।

चौथे वेद विधि सब कर्मा, ये चार गुरू गुण जानों मर्मा।।”

हरिची भक्ती मनाने केली जाते आणि कर्मे दुसऱ्या बाजूला, समदृष्टी तिसऱ्या बाजूला करावी.

चौथ्या वेदात सर्व पद्धती कर्म आहेत, हे चार गुरू गुण, मर्मा जाणून घ्या.

म्हणजेच कबीरजींनी म्हटले आहे की खऱ्या गुरूची चार मुख्य वैशिष्ट्ये आहेत:-

त्याला सर्व वेद आणि धर्मग्रंथ चांगले माहीत आहेत.

दुसरे असे की, तो स्वतः सुद्धा आपल्या मनाने, कृतीतून आणि शब्दाने भक्ती करतो, म्हणजेच त्याच्या बोलण्यात आणि कृतीत फरक नसतो.

तिसरे वैशिष्ट्य म्हणजे तो आपल्या सर्व अनुयायांना समान वागणूक देतो आणि भेदभाव करत नाही.

चौथे वैशिष्ट्य म्हणजे त्याला सर्व भक्ती कार्ये वेदांनुसार करून दिली जातात आणि वेदांमधून त्याने केलेल्या भक्तीचे प्रमाणही मिळते.

श्रीमद् भगवद्गीता

संपादन

श्रीमद्भागवत गीता मध्ये खरा गुरू तत्वदर्शी संत म्हणूण सांगितले आहे. गीता अध्याय १५ श्लोक १ मध्ये स्पष्ट आहे:-

“ऊर्धव मूलम् अधः शाखम् अश्वत्थम् प्राहुः अव्ययम्।

छन्दासि यस्य प्रणानि, यः तम् वेद सः वेदवित् ।।”

अनुवाद - वरच्या बाजूला मूळ आणि तळाशी तीन गुणांच्या फांद्या असलेल्या जगाच्या रूपात पीपळाचे झाड जाणून घ्या याला अविनाशी म्हणतात कारण उत्पत्ती आणि विनाश हे चक्र सतत चालू असते, म्हणून त्याला म्हणतात. अविनाशी या जगाच्या झाडाची पाने म्हणजे श्लोक म्हणजे भाग. (यं तम वेद) जो या जगाच्या वृक्षाचे सर्व अवयव तत्वांपासून जाणतो, (सह) त्याला (वेदवित) वेदांचा अर्थ माहीत असतो, म्हणजेच तो तत्वदर्शी संत असतो. गीता अध्याय 4 श्लोक 32 मध्ये असे म्हटले आहे की परम अक्षर ब्रह्म स्वतः पृथ्वीवर प्रकट होतात आणि त्यांच्या कमळाच्या मुखातून तत्त्वज्ञान तपशीलवार बोलतात.

विद्यार्थ्याला मदत करण्याच्या क्षमता, भूमिका आणि पद्धती

संपादन
 

अद्वैत वेदांत तत्त्वज्ञ आदि शंकराचा आठव्या शतकातील हिंदू ग्रंथ उपदेशसहस्री, विद्यार्थ्यांचे मूल्यमापन आणि मार्गदर्शन करण्यात गुरूंच्या भूमिकेची चर्चा करतो. अध्याय 1 मध्ये, ते म्हणतात की शिक्षक हा पायलट आहे जसा विद्यार्थी ज्ञानाच्या प्रवासात चालतो, तो विद्यार्थ्यांच्या पंक्तीत तराफा असतो. मजकूर शिक्षकाची गरज, भूमिका आणि वैशिष्ट्ये खालीलप्रमाणे वर्णन करतो.

जेव्हा शिक्षकाला असे लक्षात येते की विद्यार्थ्याने ज्ञानाचे आकलन झालेले नाही किंवा चुकीच्या पद्धतीने ते आत्मसात केले आहे, तेव्हा त्याने विद्यार्थ्यामधील आकलन न होण्याची कारणे काढून टाकली पाहिजेत. यामध्ये विद्यार्थ्याचे भूतकाळाचे आणि वर्तमान ज्ञान, भेदभावाचे विषय आणि तर्काचे नियम, वर्तन जसे की अनियंत्रित आचरण आणि बोलणे, प्रेमळ लोकप्रियता, त्याच्या पालकत्वाची व्यर्थता, नैतिक दोष जे त्या कारणांच्या विरुद्ध आहेत त्याबद्दल पूर्वीच्या ज्ञानाची कमतरता यांचा समावेश आहे. शिक्षकाने विद्यार्थ्याला श्रुती आणि स्मृती द्वारे सांगितलेली साधने शिकवली पाहिजेत, जसे की क्रोध टाळणे, अहिंसा आणि इतरांचा समावेश असलेले यम, तसेच ज्ञानाशी विसंगत नसलेले आचार नियम. त्याने [शिक्षकाने] विद्यार्थ्यामध्ये नम्रता, जे ज्ञानाचे साधन आहे, सारख्या गुणांवर पूर्णपणे छाप पाडली पाहिजे.

—आदि शंकरा, उपदेश सहस्री १.४-१.५[३३]

शिक्षक हा असा आहे की ज्याच्याकडे बाजू आणि बाधक युक्तिवाद करण्याची, [विद्यार्थ्यांचे] प्रश्न समजून घेण्याची आणि ते लक्षात ठेवण्याची शक्ती असते. शिक्षकामध्ये शांतता, आत्म-नियंत्रण, करुणा आणि इतरांना मदत करण्याची इच्छा असते, जो श्रुती ग्रंथांमध्ये (वेद, उपनिषद) पारंगत आहे आणि इकडे आणि परलोक सुखांशी अलिप्त आहे, तो विषय जाणतो आणि त्या ज्ञानात स्थापित होतो. तो कधीच आचार नियमांचे उल्लंघन करणारा नाही, दिखाऊपणा, अभिमान, कपट, धूर्तपणा, धूर्तपणा, मत्सर, खोटेपणा, अहंकार आणि आसक्ती यासारख्या दुर्बलतेने रहित असतो. शिक्षकाचे एकमेव उद्दिष्ट इतरांना मदत करणे आणि ज्ञान देण्याची इच्छा असते.

—आदि शंकरा, उपदेश सहस्त्री १.६

आदि शंकरा उदाहरणांची मालिका सादर करतात ज्यात ते असे प्रतिपादन करतात की विद्यार्थ्याला मार्गदर्शन करण्याचा सर्वोत्तम मार्ग म्हणजे तात्काळ उत्तरे देणे नव्हे तर संवादावर आधारित प्रश्न मांडणे जे विद्यार्थ्याला उत्तर शोधण्यास आणि समजून घेण्यास सक्षम करते.[३४]

 

गुरुकुल आणि गुरुशिष्य परंपरा

संपादन

पारंपारिकपणे, गुरू साधे विवाहित जीवन जगतील आणि ते जिथे राहत असतील तिथे शिष्य (विद्यार्थी, संस्कृत: शिष्य) स्वीकारतील. एखादी व्यक्ती गुरुकुलात (गुरूचे घर) अभ्यासाचे जीवन सुरू करेल. स्वीकृती प्रक्रियेमध्ये सरपण आणि काहीवेळा गुरूला भेटवस्तू देणे, विद्यार्थ्याला गुरुकुल सांभाळण्यासाठी गुरूसोबत राहायचे आहे, काम करायचे आहे आणि मदत करायची आहे, आणि त्या बदल्यात अनेक वर्षांपासून शिक्षणाची इच्छा व्यक्त करणे समाविष्ट होते.[३५] गुरुकुलमध्ये, कार्यरत विद्यार्थी वेद आणि उपनिषदांमध्ये असलेल्या धार्मिक ग्रंथांसह मूलभूत पारंपारिक वैदिक विज्ञान आणि विविध व्यावहारिक कौशल्याभिमुख शास्त्रांचा अभ्यास करतील.[३६] गुरू असलेल्या तरुणाच्या शिक्षणाच्या अवस्थेला ब्रह्मचर्य असे संबोधले जात असे आणि भारताच्या काही भागांमध्ये हे उपनयन किंवा विद्यारंभ मार्गाचे अनुकरण होते.

गुरुकुल ही जंगलातील झोपडी असेल किंवा काही प्रकरणांमध्ये भारताच्या विविध भागांमध्ये मठ किंवा आश्रम किंवा संप्रदाय असे म्हणतात.[३७][३८] प्रत्येक आश्रमात गुरूंचा एक वंश होता, जो हिंदू तत्त्वज्ञान किंवा व्यापाराच्या काही शाळांचा अभ्यास करायचा आणि त्यावर लक्ष केंद्रित करायचा, ज्यांना गुरु-शिष्य परंपरा (शिक्षक-विद्यार्थी परंपरा) असेही म्हणतात. या गुरुप्रणित परंपरेत शिल्पकला, काव्य आणि संगीत या कलांचा समावेश होता.[३९][४०]

चौथ्या शतकातील शिलालेख हिंदू मंदिरांच्या आसपास गुरुकुलांचे अस्तित्व सूचित करतात, ज्यांना घटिका किंवा मठ म्हणतात, जेथे वेदांचा अभ्यास केला गेला होता.[४१] दक्षिण भारतात, 9व्या शतकात हिंदू मंदिरांशी संलग्न वैदिक शाळांना कलई किंवा सलाई असे संबोधले जात असे आणि या शाळांमध्ये विद्यार्थी आणि विद्वानांना मोफत निवास आणि निवास व्यवस्था उपलब्ध करून देण्यात आली[४२]. पुरातत्व आणि ऐतिहासिक पुरावे सूचित करतात की हिंदू मंदिरांजवळील प्राचीन आणि मध्ययुगीन काळातील गुरुकुलांमध्ये हिंदू धर्मग्रंथांपासून ते बौद्ध ग्रंथ, व्याकरण, तत्त्वज्ञान, युद्ध कला, संगीत आणि चित्रकलेपर्यंतचा विस्तृत अभ्यास होता.[४३]

गुरू-शिष्य परंपरा, जेथे ज्ञान पुढील पिढ्यांमधून दिले जाते तेथे उद्भवते. हे शिक्षणाचे पारंपारिक, निवासी प्रकार आहे, जिथे शिष्य राहतो आणि कुटुंबातील सदस्य म्हणून त्याच्या गुरुसोबत शिकतो.[४४][४५][४६]

लिंग आणि जात

संपादन

गुरू आणि शिक्षणाचा प्रवेश पुरुष आणि विशिष्ट वर्ण (जाती) यांच्यापुरताच मर्यादित होता की नाही याविषयी हिंदू ग्रंथ परस्परविरोधी मत मांडतात. वेद आणि उपनिषदांमध्ये लिंग किंवा वर्णावर आधारित कोणत्याही निर्बंधांचा उल्लेख नाही. यजुर्वेद आणि अथर्ववेद ग्रंथ सांगतात की ज्ञान प्रत्येकासाठी आहे, आणि स्त्रिया आणि समाजातील सर्व वर्गातील लोकांची उदाहरणे देतात जे गुरू आहेत आणि वैदिक अभ्यासात सहभागी आहेत. उपनिषदांनी असे प्रतिपादन केले की एखाद्याचा जन्म हा आध्यात्मिक ज्ञानाची पात्रता ठरवत नाही, फक्त प्रयत्न आणि प्रामाणिकपणा महत्त्वाचा असतो.[४७][४८]

पारस्कर गृहसूत्र, गौतम स्मृती आणि याज्ञवल्क्य स्मृती यासारखी आरंभीची धर्मसूत्रे आणि धर्मशास्त्रे, चारही वर्ण ज्ञानाच्या सर्व क्षेत्रांसाठी पात्र आहेत, तर मनुस्मृतीच्या श्लोकांमध्ये असे म्हटले आहे की वैदिक अभ्यास केवळ तीन वर्णांच्या पुरुषांसाठी उपलब्ध आहे, अनुपलब्ध आहे. शूद्र आणि स्त्रियांना. क्रॅम्रिश, स्कार्फ आणि मुखर्जी सांगतात की गुरू परंपरा आणि शिक्षणाची उपलब्धता प्राचीन आणि मध्ययुगीन समाजाच्या सर्व भागांमध्ये विस्तारली आहे. Lise McKean सांगतात की गुरू संकल्पना वर्ग आणि जातीय पार्श्वभूमीच्या श्रेणीवर प्रचलित आहे आणि गुरू ज्या शिष्यांना आकर्षित करतात ते दोन्ही लिंग आणि अनेक वर्ग आणि जातींमधून येतात. 1 ली सहस्राब्दीच्या मध्यात सुरू झालेल्या हिंदू धर्माच्या भक्ती चळवळीदरम्यान, गुरूंमध्ये स्त्रिया आणि सर्व वर्णांच्या सदस्यांचा समावेश होता.[४९][५०]

पाश्चात्य संस्कृतीत

संपादन

पश्चिमेतील प्रस्थापित धर्मांना पर्याय म्हणून युरोप आणि अमेरिकेतील काही लोकांनी भारत आणि इतर देशांतील आध्यात्मिक मार्गदर्शक आणि गुरूंकडे पाहिले. अनेक संप्रदायातील गुरूंनी पश्चिम युरोप आणि अमेरिकेत प्रवास करून अनुयायी प्रस्थापित केले.

विशेषतः 1960 आणि 1970 च्या दशकात अनेक गुरूंनी पश्चिम युरोप आणि अमेरिकेत तरुण अनुयायांचे गट मिळवले. अमेरिकन समाजशास्त्रज्ञ डेव्हिड जी. ब्रॉम्ली यांच्या मते हे अंशतः 1965 मध्ये आशियाई गुरूंना अमेरिकेत प्रवेश करण्याची परवानगी देणारा चिनी बहिष्कार कायदा रद्द केल्यामुळे झाला. डच इंडोलॉजिस्ट अल्बर्टिना नुगटेरेन यांच्या मते, 'पूर्वेकडील' सर्व गोष्टींच्या वाढीच्या दोन महत्त्वाच्या कारणांच्या तुलनेत निरसन हे अनेक घटकांपैकी एक आणि किरकोळ कारण होते: युद्धानंतरची क्रॉस-सांस्कृतिक गतिशीलता आणि सामान्य असंतोष. पाश्चात्य मूल्यांची स्थापना केली.

पाश्चात्य जगामध्ये, हा शब्द कधीकधी अपमानास्पद रीतीने वापरला जातो ज्यांनी त्यांच्या अनुयायांच्या भोळेपणाचे कथितपणे शोषण केले आहे, विशेषतः हिप्पी, नवीन धार्मिक चळवळी, स्वयं-मदत आणि तंत्र या क्षेत्रातील काही पंथांमध्ये किंवा गटांमध्ये.

अल्बर्टा आणि क्रॅनेनबोर्ग विद्यापीठातील समाजशास्त्रातील प्राध्यापक स्टीफन ए. केंट (1974) यांच्या मते, 1970 च्या दशकात हिप्पींसह तरुण लोक गुरूंकडे वळण्याचे एक कारण म्हणजे त्यांना असे आढळून आले की औषधांनी त्यांच्यासाठी गुरूंचे अस्तित्व उघडले आहे. अतींद्रिय किंवा कारण त्यांना औषधांशिवाय उच्च मिळवायचे होते. केंटच्या म्हणण्यानुसार, यूएसमध्ये असे वारंवार घडण्याचे आणखी एक कारण म्हणजे, काही व्हिएतनाम युद्ध विरोधी आंदोलक आणि राजकीय कार्यकर्ते राजकीय मार्गाने समाज बदलण्याच्या शक्यतांबद्दल थकले किंवा त्यांचा भ्रमनिरास झाला आणि पर्याय म्हणून धार्मिक माध्यमांकडे वळले. . अशा गटाचे एक उदाहरण म्हणजे 1966 मध्ये A.C. भक्तिवेदांत स्वामी प्रभुपाद यांनी स्थापन केलेली हरे कृष्ण चळवळ (इस्कॉन) होती, ज्यांच्या अनेक अनुयायांनी स्वेच्छेने पूर्णवेळ भक्ती योगाची मागणी करणारी जीवनशैली स्वीकारली, लोकप्रिय संस्कृतीच्या अगदी विरुद्ध. वेळ.

काही गुरू आणि ते ज्या गटांचे नेतृत्व करतात त्यांना पंथविरोधी चळवळीचा विरोध होतो. क्रॅनेनबोर्ग (1984) नुसार, येशू ख्रिस्त हिंदू व्याख्या आणि गुरूच्या वैशिष्ट्यांमध्ये बसतो.

नैतिक किंवा आध्यात्मिक अधिकाराला मूर्त रूप देण्यासाठी आणि अनुयायी गोळा करण्यासाठी पर्यावरण कार्यकर्त्यांना कधीकधी "गुरू" किंवा "संदेष्टे" म्हटले जाते. जॉन मुइर, हेन्री डेव्हिड थोरो, एल्डो लिओपोल्ड, जॉर्ज पर्किन्स मार्श आणि डेव्हिड ॲटनबरो ही पर्यावरण गुरूंची उदाहरणे आहेत. अबिदिन वगैरे. पर्यावरण गुरूंनी लिहिले आहे की आध्यात्मिक आणि वैज्ञानिक अधिकारांमध्ये "सीमा विलीन करा".

आधुनिक हिंदू धर्मात

संपादन

आधुनिक नव-हिंदू धर्मात, क्रानेनबोर्ग सांगतात की गुरू पूर्णपणे भिन्न संकल्पनांचा संदर्भ घेऊ शकतात, जसे की आध्यात्मिक सल्लागार, किंवा मंदिराबाहेर पारंपारिक विधी करणारी व्यक्ती, किंवा तंत्र किंवा योग किंवा पौर्वात्य कलांच्या क्षेत्रातील प्रबुद्ध गुरू ज्याने त्याचा अधिकार प्राप्त केला आहे. त्याच्या अनुभवावरून, किंवा पंथाच्या भक्तांच्या गटाने दिलेला संदर्भ ज्याला पंथाने देवासारखा अवतार मानला आहे.

आधुनिक हिंदू धर्मातील अनेक संप्रदायांमध्ये गुरूंचा आदर करण्याची परंपरा चालू आहे, परंतु गुरूला संदेष्टा मानण्याऐवजी अध्यात्म, एकत्व आणि जीवनातील अर्थाचा मार्ग दाखविणारी व्यक्ती म्हणून पाहिले जाते.[५१]

विशेषता

संपादन

अद्वयतारक उपनिषद सांगते की खरा शिक्षक हा ज्ञानाच्या क्षेत्रात निपुण असतो, वेदांमध्ये पारंगत असतो, मत्सरमुक्त असतो, योग जाणतो, योगीसारखे साधे जीवन जगतो, आत्म्याचे ज्ञान जाणतो. काही धर्मग्रंथ आणि गुरूंनी खोट्या शिक्षकांविरुद्ध चेतावणी दिली आहे आणि आध्यात्मिक साधकाने गुरूंचा स्वीकार करण्यापूर्वी त्यांची परीक्षा घ्यावी अशी शिफारस केली आहे. स्वामी विवेकानंद म्हणाले की, अनेक अक्षम्य गुरू आहेत आणि खरा गुरू हा धर्मग्रंथांचा आत्मा समजून घेणारा, शुद्ध चारित्र्य असलेला आणि पापमुक्त असला पाहिजे आणि पैसा आणि प्रसिद्धीची लालसा न ठेवता निस्वार्थी असावा.

इंडोलॉजिस्ट जॉर्ज फ्युअरस्टीन यांच्या मते, हिंदू धर्माच्या काही परंपरांमध्ये, जेव्हा एखादी व्यक्ती आत्म-ज्ञानाच्या स्थितीत पोहोचते तेव्हा स्वतःचा स्वतःचा गुरू बनतो.[५२] तंत्रामध्ये, फ्युअरस्टाईन म्हणतात, गुरू म्हणजे "अस्तित्वाच्या महासागराच्या पलीकडे नेणारी फेरी." खरा गुरू विद्यार्थ्याच्या आध्यात्मिक विकासाचे मार्गदर्शन आणि सल्ला देतो कारण, योग-बीज सांगतात, अंतहीन तर्कशास्त्र आणि व्याकरणामुळे गोंधळ होतो, समाधान नाही. तथापि, विविध हिंदू ग्रंथ योग्य गुरू शोधण्यात आणि चुकीच्या गुरूंना टाळण्यात विवेक आणि परिश्रम घेण्याची खबरदारी देतात. उदाहरणार्थ, कुल-अर्णव मजकुरात खालील मार्गदर्शन सांगितले आहे:

"गुरू प्रत्येक घरात दिव्यासारखे असंख्य आहेत. पण, हे देवी, सूर्याप्रमाणे सर्व काही उजळून टाकणारा गुरू सापडणे कठीण आहे.

वेद, पाठ्यपुस्तके इत्यादींमध्ये पारंगत असलेले गुरू असंख्य आहेत. पण, हे देवी, परम सत्यात पारंगत असा गुरू शोधणे कठीण आहे.

आपल्या शिष्यांची संपत्ती लुटणारे गुरू असंख्य आहेत. पण हे देवी, शिष्यांचे दुःख दूर करणारा गुरू सापडणे कठीण आहे.

येथे पृथ्वीवर असंख्य लोक आहेत जे सामाजिक वर्ग, जीवनाचा टप्पा आणि कुटुंब यावर हेतू आहेत. परंतु जो सर्व चिंतांपासून रहित आहे तो गुरू मिळणे कठीण आहे.

बुद्धिमान माणसाने असा गुरू निवडला पाहिजे ज्याच्याद्वारे परम परमानंद प्राप्त होतो आणि फक्त तोच गुरू आणि दुसरा कोणीही नाही."

—कुला-अर्णवा, 13.104 - 13.110, जॉर्ज फ्युअरस्टीन यांनी अनुवादित[५३]

खरा गुरू, कुल-अर्णव असे प्रतिपादन करतो, जो तो उपदेश करत असलेले साधे सद्गुणयुक्त जीवन जगतो, त्याच्या ज्ञानात स्थिर आणि दृढ असतो, आत्मज्ञान आणि ब्रह्म (अंतिम वास्तव) या ज्ञानाने मास्टर योगी असतो.[५४] गुरू हा एक विद्यार्थ्याला ज्ञानाच्या आणि आत्मसाक्षात्काराच्या प्रवासात आरंभ करतो, प्रसारित करतो, मार्गदर्शन करतो, प्रकाश देतो, वादविवाद करतो आणि सुधारतो. यशस्वी गुरूचे वैशिष्ट्य म्हणजे शिष्याला दुसरा गुरू बनविण्यास मदत करणे, जो त्याच्या पलीकडे जातो आणि आंतरिक अध्यात्म आणि तत्त्वांनी प्रेरित होऊन स्वतःचा गुरू बनतो.

संदर्भ

संपादन
  1. ^ The Guru in Me - Critical Perspectives on Management. ISBN 978-3638749251.
  2. ^ brown, simmer. Dakini's Warm Breath: The Feminine Principle in Tibetan Buddhism. p. p 169. ISBN 978-1-57062-920-4.CS1 maint: extra text (link)
  3. ^ Cole, W. Owen (1982). The Guru in Sikhism. London: Darton, Longman & Todd. ISBN 978-0-232-51509-1.
  4. ^ Harbhajan Singh; Kaur, Satwant (1994). Sihkism: a complete introduction (1. publ ed.). New Delhi: Hemkunt Press. ISBN 978-81-7010-245-8.
  5. ^ Berkwitz, Stephen C. (2010). South Asian Buddhism: a survey. London: Routledge. ISBN 978-0-415-45249-6.
  6. ^ Johnston, William M., ed. (2000). Encyclopedia of monasticism. Chicago ; London: Fitzroy Dearborn. ISBN 978-1-57958-090-2. OCLC 42214010.
  7. ^ Lipner, Julius (1994). Hindus: their religious beliefs and practices. Library of religious beliefs and practices. London ; New York: Routledge. ISBN 978-0-415-05181-1.
  8. ^ Cornille, C. (1991). The guru in Indian Catholicism: ambiguity or opportunity of inculturation?. Louvain theological & pastoral monographs. Louvain: Peeters Press. ISBN 978-90-6831-309-3.
  9. ^ "ISBN". Wikipedia (इंग्रजी भाषेत). 2024-09-24.
  10. ^ Pickert, Joseph P., ed. (2000). American heritage dictionary of the English language (4. ed ed.). Boston, Mass.: Houghton Mifflin. ISBN 978-0-395-82517-4.CS1 maint: extra text (link)
  11. ^ "Advayataraka_Upanishad" (PDF). 2015-09-24 रोजी मूळ पान (PDF) पासून संग्रहित. 2024-10-14 रोजी पाहिले.
  12. ^ Feuerstein, Georg (1989). Yoga: the technology of ecstasy (1. ed ed.). LosAngeles: Tarcher. ISBN 978-0-87477-525-9.CS1 maint: extra text (link)
  13. ^ Pechilis, Karen, ed. (2004). The graceful guru: Hindu female gurus in India and the United States. New York Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-514537-3.
  14. ^ "Wouter Hanegraaff". Wikipedia (इंग्रजी भाषेत). 2024-03-03.
  15. ^ Mlecko, Joel D. (1982). "The Guru in Hindu Tradition". Numen. 29 (1): 33–61. doi:10.1163/156852782X00132. ISSN 0029-5973.
  16. ^ Mlecko, Joel D. (1982). "The Guru in Hindu Tradition". Numen. 29 (1): 33–61. doi:10.1163/156852782X00132. ISSN 0029-5973.
  17. ^ Christopher Partridge (2013), Introduction to World Religions, Augsburg Fortress, आयएसबीएन 978-0800699703, page 252
  18. ^ Cort, John E. (2011). Jains in the world: religious values and ideology in India (First issued as an Oxford Univ. paperback ed.). Oxford: Oxford Univ. Press. ISBN 978-0-19-979664-9.
  19. ^ Gross, Rita M. (1993). Buddhism after patriarchy: a feminist history, analysis, and reconstruction of Buddhism. Albany: State University of New York Press. ISBN 978-0-7914-1403-3.
  20. ^ Berkwitz, Stephen C. (2010). South Asian Buddhism: a survey. London: Routledge. ISBN 978-0-415-45249-6.
  21. ^ Berkwitz, Stephen C. (2010). South Asian Buddhism: a survey. London: Routledge. ISBN 978-0-415-45249-6.
  22. ^ Berkwitz, Stephen C. (2010). South Asian Buddhism: a survey. London: Routledge. ISBN 978-0-415-45249-6.
  23. ^ Talan, Jamie (2012-05-17). "Can Memory Be Created — and Then Retrieved? Yes, According to New Experiment". Neurology Today. 12 (10): 10–12. doi:10.1097/01.nt.0000415042.29869.63. ISSN 1533-7006.
  24. ^ Wayman, Alex (1997). Untying the knots in Buddhism: selected essays. Buddhist tradition series (1. ed ed.). Delhi: Motilal Banarsidass. ISBN 978-81-208-1321-2.CS1 maint: extra text (link)
  25. ^ Wayman, Alex (1997). Untying the knots in Buddhism: selected essays. Buddhist tradition series (1st ed ed.). Delhi: Motial Banarsidass Publishers. ISBN 978-81-208-1321-2.CS1 maint: extra text (link)
  26. ^ Wayman, Alex (1997). Untying the knots in Buddhism: selected essays. Buddhist tradition series (1. ed ed.). Delhi: Motilal Banarsidass. ISBN 978-81-208-1321-2.CS1 maint: extra text (link)
  27. ^ Williams, Paul (2005). Mahāyāna Buddhism: the doctrinal foundations. The Library of religious beliefs and practices (Reprinted ed.). London: Routledge. ISBN 978-0-415-02537-9.
  28. ^ "iGurbani - Transform yourself through Divine experience". www.igurbani.com. 2024-10-15 रोजी पाहिले.
  29. ^ Parrinder, Edward Geoffrey, ed. (1984). World religions: from ancient history to the present. New York, NY: Facts on File Publ. ISBN 978-0-87196-129-7.
  30. ^ Die Grundgestalt der Katha-upanishad. De Gruyter. 1936-12-31. pp. 11–20.
  31. ^ THE BRIHADARANYAKA UPANISHAD. Routledge. 2013-11-05. pp. 143–182. ISBN 978-1-315-01228-5.
  32. ^ Fowler, Jeaneane D., ed. (2011). The Bhagavad Gita: a text and commentary for students. The Sussex library of religious beliefs and practices. Brighton: Sussex Academic. ISBN 978-1-84519-346-1.
  33. ^ Potter, Karl H., ed. (2008). Advaita Vedānta up to Śaṃkara and his pupils. Encyclopedia of Indian philosophies / Karl H. Potter (Reprint ed.). Delhi: Motilal Banarsidass. ISBN 978-81-208-0310-7.
  34. ^ Upadeśa-Sahasri (Note 1). Berlin/Heidelberg: Springer-Verlag. pp. 180–187. ISBN 1-4020-3339-7.
  35. ^ Flood, Gavin Dennis (2003). The Blackwell companion to Hinduism. Blackwell companions to religion. Oxford: Blackwell. ISBN 978-0-631-21535-6.
  36. ^ Sears, Tamara I. (2014). Worldly gurus and spiritual kings: architecture and asceticism in medieval India. New Haven: Yale University Press. ISBN 978-0-300-19844-7.
  37. ^ Michell, George (1988). The Hindu temple: an introduction to its meaning and forms (University of Chicago Press, ed ed.). Chicago: University of Chicago Press. ISBN 978-0-226-53230-1.CS1 maint: extra text (link)
  38. ^ Flood, Gavin (2011). An introduction to Hinduism (15. print ed.). Cambridge: Cambridge Univ. Press. ISBN 978-0-521-43878-0.
  39. ^ Sears, Tamara I. (2014). Worldly gurus and spiritual kings: architecture and asceticism in medieval India. New Haven: Yale University Press. ISBN 978-0-300-19844-7.
  40. ^ Nāmadeva; Callewaert, Winand M.; Lath, Mukund (1989). The Hindī songs of Nāmdev. Orientalia lovaniensia analecta. Leuven: Departement Oriëntalistiek. ISBN 978-90-6831-107-5.
  41. ^ Scharfe, Hartmut (2002). Education in ancient India. Handbook of oriental studies. Section two, India = Handbuch der Orientalistik. Indien. Leiden ; Boston: Brill. ISBN 978-90-04-12556-8.
  42. ^ Scharfe, Hartmut (2002). Education in ancient India. Handbuch der Orientalistik / hrsg. von B. Spuler ... Abt. 2. Indien. Leiden: Brill. ISBN 978-90-04-12556-8.
  43. ^ Scharfe, Hartmut (2002). Education in ancient India. Handbook of oriental studies. Section two, India = Handbuch der Orientalistik. Indien. Leiden ; Boston: Brill. ISBN 978-90-04-12556-8.
  44. ^ Pinch, William R. (2012). Warrior ascetics and Indian empires. Cambridge studies in Indian history and society (First paperback edition ed.). Cambridge New York: Cambridge University Press. ISBN 978-1-107-40637-7.CS1 maint: extra text (link)
  45. ^ Kothari, Sunil; Pasricha, Avinash (2001). Kuchipudi =: Kūcipūdi: Indian classical dance art. New Delhi: Abhinav Publications. ISBN 978-81-7017-359-5.
  46. ^ Kumar, Samrat Schmiem (2010). Bhakti - the yoga of love: trans-rational approaches to peace studies. Masters of peace. Wien Berlin Münster: Lit. ISBN 978-3-643-50130-1.
  47. ^ Sharma, Arvind (2000). Classical Hindu thought: an introduction. Delhi: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-564441-8.
  48. ^ "Mackenzie, Arthur Henderson, (9 Feb. 1880–26 Sept. 1936), Serving Brother of the Order of St John, 1934; Pro-Vice-Chancellor, Osmania University, Hyderabad, Deccan". Who Was Who. Oxford University Press. 2007-12-01.
  49. ^ Pollock, Sheldon I. (2009). The language of the gods in the world of men: Sanskrit, culture, and power in premodern India (1. paperback print ed.). Berkeley, Calif.: Univ. of California Press. ISBN 978-0-520-26003-0.
  50. ^ Kieckhefer, Richard, ed. (1990). Sainthood: its manifestations in world religions (1. paperback printing ed.). Berkeley: University of California Press. ISBN 978-0-520-07189-6.
  51. ^ Ranade, Ramchandra Dattatraya (1983). Mysticism in India: the poet-saints of Maharashtra (Repr ed.). Albany: State Univ. of NY Press. ISBN 978-0-87395-669-7.
  52. ^ Feuerstein, Georg (1998). Tantra: the path of ecstasy. Boston : [New York]: Shambhala ; Distributed in the USA by Random House. ISBN 978-1-57062-304-2.
  53. ^ Feuerstein, Georg (1998). Tantra: the path of ecstasy. Boston : [New York]: Shambhala ; Distributed in the USA by Random House. ISBN 978-1-57062-304-2.
  54. ^ Feuerstein, Georg (2003). The deeper dimension of Yoga: theory and practice. Boston: Shambhala. ISBN 978-1-57062-935-8.
"https://mr.wikipedia.org/w/index.php?title=गुरु&oldid=2490004" पासून हुडकले