पुराणे

भारतीय पुराणे

हिंदू धर्मग्रंथावरील लेखमालेचा भाग
वेद
ऋग्वेद · यजुर्वेद
सामवेद · अथर्ववेद
वेद-विभाग
संहिता · ब्राह्मणे
आरण्यके  · उपनिषदे
उपनिषदे
ऐतरेय  · बृहदारण्यक
ईश  · तैत्तरिय · छांदोग्य
केन  · मुंडक
मांडुक्य  ·प्रश्न
श्वेतश्वतर  ·नारायण
कठ
वेदांग
शिक्षा · छंद
व्याकरण · निरुक्त
ज्योतिष · कल्प
महाकाव्य
रामायण · महाभारत
इतर ग्रंथ
स्मृती · पुराणे
भगवद्गीता · ज्ञानेश्वरी · गीताई
पंचतंत्र · तंत्र
स्तोत्रे ·सूक्ते
मनाचे श्लोक · रामचरितमानस
शिक्षापत्री · वचनामृत

पुराणे हे संस्कृत भाषेतील प्राचीन भारतीय ग्रंथ होत. मुख्य पुराणे हे एकूण १८ असून ती मह‍र्षी व्यास मुनी यांनी लिहिली असे मत प्रचलित आहे. भक्तीबरोबरच ज्ञान, कर्मकांड, योगविषयक तसेच भौतिक विषयांचे स्पष्टीकरण यांत आढळते. पुराणांचा लिहिण्याचा काळ वेदांच्या नंतरचा मानला जातो.

पुरा नवंं भवति इति पुराणम् । जे प्राचीन असूनही नित्यनूतन भासते ते पुराण अशी याची व्याख्या केली जाते.

नारद पुराणामध्ये पुराणांचे महत्त्व सांगताना वरील पंक्ती आली आहे. पुराणांमध्ये वेद प्रतिष्ठित आहेत म्हणजेच वेदोक्त बाबींच्या आधारावरच पुराणांची रचना होते . त्यामुळे सर्व पुराणे ही वेदमूलकच असतात अशी धारणा आहे.

पुराण (संस्कृत: पुराण, purāṇa;) शब्दशः अर्थ "प्राचीन, जुना"[1]) हा हिंदू साहित्याचा एक विपुल प्रकार आहे ज्यात विविध विषयांबद्दल, विशेषत : दंतकथा आणि इतर पारंपारिक कथा आहेत.[2] पुराण त्यांच्या कथांमध्ये चित्रित केलेल्या प्रतीकात्मकतेच्या गुंतागुंतीच्या थरांसाठी ओळखले जातात. मूळतः संस्कृत[3] आणि इतर भारतीय भाषांमध्ये रचलेले,[4][5] यातील अनेक ग्रंथांची नावे विष्णू, शिव, ब्रह्मा आणि आदिशक्ती या प्रमुख हिंदू देवतांच्या नावावर आहेत.[6][7] साहित्याचा पुराण प्रकार हिंदू आणि जैन या दोन्ही धर्मात आढळतो.[5] पुराण वाङ्मय हे विश्वकोशीय आहे,[१] आणि त्यात विश्वविद्या, विश्वविज्ञान, देव, देवी, राजे, नायक, ऋषी आणि देवदेवता यांच्या वंशावळी, लोककथा, तीर्थक्षेत्रे, मंदिरे, वैद्यकशास्त्र, खगोलशास्त्र, व्याकरण, मिनेरालोग यांसारख्या विविध विषयांचा समावेश आहे. विनोद, प्रेमकथा, तसेच धर्मशास्त्र आणि तत्त्वज्ञान.[2][4][6] संपूर्ण पुराणांमध्ये सामग्री अत्यंत विसंगत आहे, आणि प्रत्येक पुराण असंख्य हस्तलिखितांमध्ये टिकून आहे जे स्वतःच विसंगत आहेत.[5] हिंदू महापुराणांचे श्रेय पारंपारिकपणे "व्यास" यांना दिले जाते, परंतु अनेक विद्वानांनी त्यांना शतकानुशतके अनेक लेखकांचे कार्य मानले आहे; याउलट, बहुतेक जैन पुराण कालबद्ध केले जाऊ शकतात आणि त्यांचे लेखक नियुक्त केले जाऊ शकतात.[5]

400,000 हून अधिक श्लोकांसह 18 मुख पुराणे (मुख्य पुराणे) आणि 18 उपपुराण (लघु पुराणे)[8] आहेत.[2] विविध पुराणांच्या पहिल्या आवृत्त्या तिसऱ्या ते दहाव्या शतकाच्या दरम्यान रचल्या गेल्या असण्याची शक्यता आहे.[9] पुराणांना हिंदू धर्मातील धर्मग्रंथाचा अधिकार मिळत नाही,[8] परंतु त्यांना स्मृती मानले जाते.[10] ते हिंदू संस्कृतीत प्रभावशाली आहेत, हिंदू धर्माच्या प्रमुख राष्ट्रीय आणि प्रादेशिक वार्षिक उत्सवांना प्रेरणा देतात.[11] सांप्रदायिक धार्मिक ग्रंथ आणि ऐतिहासिक ग्रंथ म्हणून त्यांची भूमिका आणि मूल्य विवादास्पद आहे कारण सर्व पुराणांमध्ये अनेक देवी-देवतांची स्तुती करण्यात आली आहे आणि "त्यांची सांप्रदायिकता गृहीत धरण्यापेक्षा खूपच कमी स्पष्ट आहे", असे लुडो रोचर म्हणतात.[12] त्यांच्यामध्ये समाविष्ट असलेल्या धार्मिक पद्धतींना वैदिक (वैदिक साहित्याशी सुसंगत) मानले जाते, कारण ते तंत्रात दीक्षा घेण्याचा उपदेश करत नाहीत.[13] भागवत पुराण हे पुराण शैलीतील सर्वात प्रसिद्ध आणि लोकप्रिय ग्रंथांपैकी एक आहे, आणि काहींच्या मते, द्वैतवाद नसलेला आहे.[14][15] परंतु, श्रीमन् मध्वाचार्यांच्या द्वैतवादी शाळेमध्ये भागवताच्या द्वैतवादी व्याख्येची समृद्ध आणि मजबूत परंपरा आहे, ज्याची सुरुवात खुद्द आचार्यांच्या भागवत तत्पर्य निर्णयापासून झाली आणि नंतर भाष्यावर भाष्य केले गेले. चैतन्य शाळा देखील पुराणाचा कोणताही अद्वैतवादी अर्थ पूर्णपणे नाकारते. पुराण साहित्य भारतातील भक्ती चळवळीशी विणलेले आहे आणि द्वैत आणि अद्वैत या दोन्ही विद्वानांनी महापुराणातील अंतर्निहित वेदांतिक विषयांवर भाष्य केले आहे.[16]

स्वरूप

महाभारताप्रमाणे पुराणे ही देव व सिद्ध पुरुष यांच्या कथा होत. एकूण १८ पुराणे व १८ उपपुराणे आहेत. पुराणांमध्ये राजधर्म, न्यायव्यवस्था, धर्मशास्र, देवतांंच्या स्तुतिपर कथा, आयुर्वेद, रत्नशास्र, विविध तीर्थक्षेत्रांंचे वर्णन इत्यादी विषयांंचे वैपुल्य आढळते. पुराणे हा एक प्रकारचा इतिहास आहे.

<मूळ>

महाभारताचे कथाकार व्यास यांना पुराणांचे संकलक म्हणून श्रेय दिले जाते. प्राचीन परंपरेवरून असे सूचित होते की मुळात एकच पुराण होते. विष्णू पुराणात (३.६.१५) उल्लेख आहे की व्यासांनी आपली पुराणसंहिता आपल्या शिष्य लोमहर्षनाकडे सोपवली, ज्याने ती आपल्या शिष्यांना दिली, [टीप १] त्यांपैकी तिघांनी स्वतःच्या संहिता संकलित केल्या. लोमहर्षणांसोबत या तिघांमध्ये मूलसंहिता समाविष्ट आहे, ज्यापासून नंतरची अठरा पुराणे तयार झाली आहेत.[18][19] पुराण ही संज्ञा वैदिक ग्रंथात आढळते. उदाहरणार्थ, अथर्ववेदाने XI.7.24 आणि XV.6.10-11 मध्ये पुराणाचा (एकवचनात) उल्लेख केला आहे:[20] "ऋक आणि साम या वेदातील श्लोक, चंड, पुराण आणि यजु सूत्रे, हे सर्व यज्ञाच्या उरलेल्या अन्नातून, (तसेच) स्वर्गात आश्रय घेणाऱ्या देवदेवतांपासून उत्पन्न झाले. त्याने आपली जागा बदलली आणि तो मोठ्या दिशेला गेला. आणि इतिहास आणि पुराण, गाथा, वीरांची स्तुती करणारे श्लोक पुढे गेले." —अथर्ववेद XV.6.10-11, [21] त्याचप्रमाणे, शतपथ ब्राह्मण (XI.5.6.8) इतिहासपुराणम (एक मिश्रित शब्द म्हणून) नमूद करतो आणि शिफारस करतो की परिप्लवच्या 9व्या दिवशी, होत्र पुरोहिताने काही पुराणे सांगावे कारण "पुराण हा वेद आहे, तो आहे" ( XIII.4.3.13). तथापि, पी.व्ही. केन म्हणतात, हे निश्चित नाही की या ग्रंथांनी पुराण या शब्दासह अनेक अर्थ किंवा एकच सुचवला आहे.[22] त्या काळानंतरचे वैदिक ग्रंथ, जसे कि, तैत्तिरीय अरण्यक (II.10) हाच शब्द अनेकवचनात वापरतो. त्यामुळे, केन सांगतात की, नंतरच्या वैदिक कालखंडात, पुराणांनी तीन किंवा त्याहून अधिक ग्रंथांचा उल्लेख केला आणि त्यांचा अभ्यास केला गेला आणि पाठ केला गेला.[22] महाभारतातील अनेक उताऱ्यांमध्ये 'पुराण'चा उल्लेख एकवचनी आणि अनेकवचनी अशा दोन्ही स्वरूपात आढळतो. शिवाय, ग्रंथांमध्ये एकवचनी 'पुराणम' वापरण्यात आला होता, तेथे कामांचा वर्ग अभिप्रेत होता.[22] पुढे, वैदिक ग्रंथांमध्ये पुराण किंवा पुराण या शब्दाचा उल्लेख असूनही, सर्वात जुने धर्मशास्त्र अपस्तंभ धर्मसूत्र आणि गौतम धर्मसूत्र यांची रचना होईपर्यंत त्यातील सामग्रीबद्दल अनिश्चितता आहे, ज्यात पुराणांचा उल्लेख आहे ज्यात सध्याच्या पुराणांशी साम्य आहे.[22]

'इतिहास-पुराण' या शब्दाचा आणखी एक प्रारंभिक उल्लेख छंदोग्य उपनिषद (7.1.2) मध्ये आढळतो, ज्याचा पॅट्रिक ऑलिव्हेल यांनी "पाचवा वेद म्हणून इतिहास आणि प्राचीन कथांचा संग्रह" म्हणून अनुवाद केला आहे.[23][24][नोंद 2] बृहदारण्यक उपनिषद देखील पुराणाचा "पाचवा वेद" म्हणून उल्लेख करते.[26][27] थॉमस कोबर्नच्या मते, पुराणे आणि सुरुवातीचे अतिरिक्त-पुराण ग्रंथ त्यांच्या उत्पत्तीबद्दल दोन परंपरांना साक्ष देतात, एक दैवी उत्पत्ती महान व्यक्तीचा श्वास म्हणून घोषित करतो, तर दुसरा व्यास नावाचा मानव अठरा पुराणांमध्ये आधीच अस्तित्वात असलेल्या सामग्रीची व्यवस्था करणारा म्हणून. . सुरुवातीच्या संदर्भांमध्ये, कोबर्न सांगतात, पुराण ही संज्ञा नंतरच्या कालखंडाप्रमाणे एकवचनात आढळते जी बहुवचन स्वरूपाचा संदर्भ देते कारण त्यांनी त्यांचे "अनेक स्वरूप" धारण केले होते.[19] इंडोलॉजिस्ट जे.ए.बी. व्हॅन ब्युटेनेन आणि कॉर्नेलिया डिमिट यांच्या मते, आधुनिक युगात टिकून राहिलेली पुराणे प्राचीन आहेत परंतु "दोन काहीशा वेगळ्या परंतु कधीही पूर्णपणे भिन्न नसलेल्या मौखिक साहित्याचे मिश्रण दर्शवितात: वेदांचे पठण करणाऱ्या ब्राह्मण परंपरा, आणि क्षत्रिय मंडळात सुतांनी पाठवलेले बार्डिक काव्य".[28] मूळ पुराण पुरोहितांच्या मुळांपासून आले आहेत तर नंतरच्या वंशावळींमध्ये योद्धा आणि महाकाव्य मुळे आहेत. हे ग्रंथ "दुसऱ्यांदा गुप्त राजांच्या राजवटीत सी.ई.च्या चौथ्या आणि सहाव्या शतकादरम्यान" संकलित करण्यात आले होते, जो हिंदू पुनर्जागरणाचा काळ होता.[29] तथापि, गुप्त युगानंतर पुराणांचे संपादन आणि विस्तार थांबला नाही आणि ग्रंथ "आणखी पाचशे किंवा हजार वर्षांपर्यंत वाढत गेले" आणि हिंदू तीर्थक्षेत्रे आणि मंदिरे यांची देखभाल करणाऱ्या पुरोहितांनी त्यांचे जतन केले.[29] इतिहास-पुराणांचा गाभा, क्लॉस क्लोस्टरमायर म्हणतो, कदाचित सातव्या शतकात किंवा त्याहूनही पूर्वीचा असावा.[30] संपूर्णपणे कोणत्याही पुराणासाठी विशिष्ट तारीख निश्चित करणे शक्य नाही, असे लुडो रोचर सांगतात. भागवत आणि विष्णू सारख्या चांगल्या प्रस्थापित आणि अधिक सुसंगत पुराणांसाठीही, विद्वानांनी सुचविलेल्या तारखा मोठ्या प्रमाणात आणि अंतहीनपणे बदलत राहतात.[18] लिखित ग्रंथांच्या निर्मितीची तारीख पुराणांच्या उत्पत्तीची तारीख परिभाषित करत नाही.[31] ते लिहून ठेवण्यापूर्वी मौखिक स्वरूपात अस्तित्वात होते.[31] 19व्या शतकात, एफ.ई. पारगीटरचा असा विश्वास होता की "मूळ पुराण" हे वेदांच्या अंतिम पुनरावृत्तीच्या काळातील असू शकतात.[32] वेंडी डोनिगर, तिच्या भारतशास्त्रज्ञांच्या अभ्यासावर आधारित, विविध पुराणांना अंदाजे तारखा देतात. तिने मार्कंडेय पुराण इ.स. 250 CE (एक भाग इ.स. 550 CE सह), मत्स्य पुराण ते इ.स. 250-500 CE, वायु पुराण ते इ.स. 350 CE, हरिवंश आणि विष्णू पुराण ते इ.स. 450 CE, ब्रह्मांड पुराण ते इ.स. 350-950 CE.

लक्षणे

पुराण कशाला म्हणावे याची व्याख्या मत्स्यपुराणात केलेली आहे ती पुढीलप्रमाणे,

सर्गश्च प्रतिसर्गश्च वंशो मन्वंतराणि च।

वंशानुचरितं चैव पुराणं पंचलक्षणम् ॥

• १) सर्ग - सृष्टीची निर्मिती
• २) प्रतिसर्ग - सृष्टीचा लय
• ३) वंश - विविध वंशांची उत्पत्ती व वृद्धी
• ४) मन्वंतर - प्रत्येक मन्वंतराचे वैशिष्ट्य
• ५) वंशानुचरित -

या पाच लक्षणांनी युक्त संहितेला पुराण म्हणतात. भारतीय पुराणे म्हणजे इतिहास आहे असे मानले जाते. पण प्रत्यक्षात पुराणांत इतिहास आहे.

अठरा पुराणांची नावे

मद्वयं भद्वयं चैव ब्रत्रयं वचतुष्टयम्।

अनापलिंगकूस्कानि पुराणानि पृथक्पृथक् ॥​​या श्लोकानुसार खालीलप्रमाणे एकूण अठरा पुराणे आहेत.

ही पुराणे अठरा आहेत असे म्हणले जाते, यांस सहा च्या तीन गटांमध्ये विभागले गेले, जरी ते नेहमी सारखेच मोजले जात नाहीत. महापुराणांची यादी विष्णू पुराण, भाग 3, अध्याय 6, श्लोक 21-24 मध्ये नमूद केली आहे.[33] प्रत्येक महापुराणातील श्लोकांची संख्या भागवत पुराण, भाग 12, अध्याय 13, श्लोक 4-9 मध्ये नमूद केली आहे.[34]

अष्टादशपुराणानामस्मरणं कर्तुम् एकं सामान्यमश्लोकमस्ति‚ येन एतेषां पुराणानां नामानि सरलतया स्मर्तुं शक्यते ।

म–द्वयं भ–द्वयं चैव ब्र–त्रयं व–चतुष्टयम् । अ–ना–प–लिं–ग–कू–स्कानि पुराणानि प्रचक्षते ।।

1. पद्म पुराण - 55,000 श्लोक
2. ब्रह्म पुराण - 10,000 श्लोक
3. ब्रह्मवैवर्त पुराण - 18,000 श्लोक
4. ब्रह्मांड पुराण - 12,000 श्लोक
5. भविष्य पुराण - 14,500 श्लोक
6. भागवत पुराण (देवीभागवत पुराण ) - 18,000 श्लोक
7. मत्स्य पुराण - 14,000 श्लोक
8. मार्कंडेय पुराण - 9,000 श्लोक
9. लिंग पुराण - 11,000 श्लोक
10. वराह पुराण - 24,000 श्लोक
11. वामन पुराण - 10,000 श्लोक
12. वायु पुराण (शिव पुराण) - 24,000 श्लोक
13. विष्णु पुराण - 23,000 श्लोक
14. स्कंद पुराण - 81,100 श्लोक

इति एतानि अष्टादशपुराणानि सन्ति ।।

गुण	देवता	महापुराणे
सत्व	विष्णू,	विष्णू, भागवत, गरुड, नारदीय, पद्म आणि वराह
राजस	ब्रह्मा	ब्रह्मांड, ब्रह्मवैवर्त, मार्कंडेय, भविष्य, आणि वामन
तामस	शिव	शिव, लिंग, मत्स्य, कूर्म, स्कंद आणि अग्नि

देवता	महापुराणे
अग्नि	अग्नि
ब्रह्म	ब्रह्म , पद्म
शक्ति	देवी भागवत, मार्कण्डेय, स्कन्द,
शिव	शिव, लिंग
सूर्य	ब्रह्मवैवर्त
वैष्णव	विष्णु, भागवत, नारदीय, स्कन्द, गरुड, वायु, वराह, मत्स्य, भविष्य,वामन, कूर्म, मार्क्ण्डेय, ब्रह्माण्ड,

दोन पुराणांची नावे "भागवत" आहेत, भागवत पुराण आणि देवी भागवत पुराण, ज्याबद्दल श्रीवास्तव म्हणतात, यांस दोघांना संस्कृत साहित्यात महापुराण म्हणतात, जेथे वायु पुराण, मत्स्य पुराण आणि आदित्य उपपुराण देवी भागवत पुराणांना महापुराण म्हणून स्वीकारतात, तर पद्म पुराण, गरुड पुराण आणि कूर्म पुराण हे उपपुराण मानतात.[62] देवी भागवत पुराण हे महापुराण आहे की नाही यावर चर्चा आहेत.

उपपुराणे

महर्षि वेदव्यासांने लिहिलेल्या १८ पुराणांच्या काही उपपुराण रचना आहेत. उपपुराणे ही पुराणांचे संक्षिप्त रूप होय. उपपुराणाची संख्या बहुधा २७ आहे.

• आदित्यपुराण
• आचार्य पुराण
• एकाम्र पुराण
• औशनस पुराण ( उशनः पुराण,उशनस् पुराण, उश्ना पुराण)
• कपिलपुराण
• कल्कि पुराण
• कालिकापुराण
• गणेश पुराण
• दत्त पुराण
• दुर्वास पुराण
• नंदीकृत पुराण
• नीलमत पुराण
• नृसिंहपुराण (नरसिंह पुराण)
• पराशरपुराण
• प्रज्ञा पुराण
• भार्गवपुराण
• मनुपुराण
• मरीच पुराण
• माहेश्वरपुराण
• मुद्गल पुराण
• वारुणपुराण
• वाशिष्ठपुराण
• विष्णूधर्मोत्तर पुराण
• शिवधर्म पुराण
• सनत्कुमार पुराण
• सांबपुराण
• साळीमाहात्म्य पुराण
• सिद्धाराम पुराण
• सौरपुराण
• हरिवंश पुराण
• उपपुराण आणि महापुराणांमधील फरक राजेंद्र हाजरा यांनी स्पष्ट केला आहे की, "महापुराण सर्वज्ञात आहे, आणि जे कमी प्रसिद्ध आहे ते उपपुराण बनते".[67] रॉचर सांगतात की महापुराण आणि उपपुराण यांच्यातील फरक ऐतिहासिक आहे, एकतर कमी किंवा जास्त ज्ञात असलेले पुष्टीकरण करणारे पुरावे नाहीत आणि "महापुराण हा शब्द पुराण वाङ्मयात क्वचितच आढळतो, आणि बहुधा उशीरा मूळचा आहे.

 १. ‘इतिहासपुराणाभ्यां वेदं समुपबृंह्येत् |’
 श्रुतिस्मृती उभे नेत्रे पुराणं ह्रदयं स्मृतम् |
 एतत्त्रयोक्त एव स्याद् धर्मो नान्यत्र कुत्रचित् ||’
                        देवी भागवत ११/१/२१
 २  नाद्पुराण  २ / १४ / १७

स्कंद पुराण

हे 81,000 श्लोक असलेले सर्वात मोठे पुराण आहे,[73] ज्याचे नाव स्कंद, शिव आणि उमा यांचा पुत्र आणि गणेशाचा भाऊ आहे.[74] मजकुराच्या पौराणिक भागामध्ये शिव आणि विष्णू, पार्वती, राम, कृष्ण आणि हिंदू मंदिरातील इतर प्रमुख देवतांच्या कथा विणल्या आहेत.[73] अध्याय 1.8 मध्ये, ते घोषित करते,

1. विष्णू हा शिवाशिवाय कोणीही नाही आणि ज्याला शिव म्हणतात तो विष्णूसारखाच आहे. - स्कंद पुराण, 1.8.20-21[75][76]

20 व्या शतकाच्या उत्तरार्धात 9व्या शतकाच्या सुरुवातीच्या नेपाळी स्कंद पुराण हस्तलिखिताचा शोध लागल्यापासून स्कंद पुराणात नवीन विद्वानांची आवड निर्माण झाली आहे. या शोधाने हे सिद्ध केले की स्कंद पुराण 9व्या शतकापर्यंत अस्तित्वात होते. तथापि, तुलना दर्शविते की 9व्या शतकातील दस्तऐवज स्कंद पुराणाच्या आवृत्त्यांपेक्षा पूर्णपणे भिन्न आहे ज्या दक्षिण आशियामध्ये वसाहती काळापासून प्रसारित होत आहेत.[77]

सामग्री

पुराणांमध्ये समुद्रमंथन (महासागर मंथन) सारख्या विश्वनिर्मितीच्या मिथकांचा समावेश आहे. हे कंबोडियाच्या अंगकोर वाट मंदिर संकुलात आणि थायलंडच्या बँकॉक विमानतळावर प्रस्तुत केले आहे.

मत्स्य पुराण[78] सारखी अनेक पुराणे, पुराणाची "पाच वैशिष्ट्ये" किंवा "पाच चिन्हे" सूचीबद्ध करतात.[2] ह्यांना पंचलक्षण ( pañcalakṣaṇa) म्हणतात, आणि पुराणात समाविष्ट असलेले विषय आहेत:[79][80][81]

1. सर्ग: ब्रह्मांड किंवा जगाची निर्मिती
2. प्रतिसर्ग: विश्वविज्ञान आणि विश्वविज्ञान[82]
3. वंश: देव, ऋषी आणि राजांची वंशावली[83]
4. मन्वंतरा: वैश्विक चक्र,[८४] एका कुलपिताच्या काळात जगाचा इतिहास
5. वंशानुचरितम्: सूर्यवंशी आणि चंद्रवंशी राजांसह राजघराण्यातील वंशाचा लेखाजोखा

काही पुराणे, जसे की सर्वात लोकप्रिय भागवत पुराण, ही यादी दहापर्यंत वाढवण्यासाठी आणखी पाच वैशिष्ट्ये जोडतात:[85]

1. उत्य: देवता, ऋषी, राजे आणि विविध जीव यांच्यातील कर्मिक संबंध
2. ईशानुकथा: देवाबद्दलच्या कथा
3. निरोध: समाप्ती, समाप्ती
4. मुक्ती: मोक्ष, आध्यात्मिक मुक्ती
5. आश्रय: आश्रय

प्रतीकात्मकता आणि अर्थाचे स्तर

ग्रंथात कल्पना, संकल्पना आणि अगदी प्रतिकात्मक नावे देखील वापरली जातात.[90] शब्दांचा शब्दशः अर्थ लावला जाऊ शकतो, आणि अक्षीय स्तरावर.[91] विष्णू पुराण, उदाहरणार्थ, एक पौराणिक कथा सांगते जिथे पात्रांची नावे प्रतीकात्मक आणि अक्षीय महत्त्वाने भरलेली आहेत. पुराणकथा खालीलप्रमाणे आहे,

दक्षाच्या मुलींद्वारे धर्माची संतती पुढीलप्रमाणे होती: श्रद्धा (भक्तीने) त्याला काम (इच्छा) प्राप्त झाली; लक्ष्मी (संपत्ती, समृद्धी) द्वारे दर्प (गर्व) जन्माला आला; धृती (धैर्य) द्वारे संतती नियम (नियम) होती; तुष्टी (आतील आराम), संतोष (समाधान) द्वारे; पुष्टी (ऐश्वर्य) द्वारे संतती लोभा होती (कामगिरी, लोभ); मेधा (शहाणपण, अनुभव), श्रुता (पवित्र परंपरा); क्रिया (कष्ट, श्रम) द्वारे संतान दांड, नया आणि विनया (न्याय, राजकारण आणि शिक्षण); बुद्धी (बुद्धी), बोध (समज) द्वारे; लज्जा (लज्जा, नम्रता), विनया (चांगली वागणूक); वपु (शरीर, सामर्थ्य), व्यवसाय (चिकाटी). शांती (शांती) यांनी क्षमा (क्षमा) यांना जन्म दिला; सिद्धी (उत्कृष्टता) ते सुख (उपभोग); आणि किर्ती (तेजस्वी भाषण) यांनी यशाला जन्म दिला (प्रतिष्ठा). हे धर्मपुत्र होते; त्यांपैकी एक, काम (प्रेम, भावनिक पूर्तता) यांना त्याची पत्नी नंदी  यांनी हर्ष (आनंद) जन्म दिला.

अधर्माची पत्नी (वाईट, चूक, वाईट) हिंसा होती, जिच्यापासून त्याला एक मुलगा अनृत (खोटेपणा) आणि मुलगी निकृती (अनैतिकता) झाली: त्यांनी परस्पर विवाह केला आणि त्यांना भय (भय) आणि नरक हे दोन मुलगे झाले. (नरक); आणि त्यांना जुळे, दोन मुली, माया (फसवणूक) आणि वेदना (छळ), ज्या त्यांच्या पत्नी झाल्या. भय (भय) आणि माया (फसवणूक) यांचा पुत्र सजीव प्राण्यांचा नाश करणारा होता, किंवा मृत्यु (मृत्यू); आणि दुख (वेदना) हे नरक (नरक) आणि वेदना (यातना) यांचे अपत्य होते. मृत्युची मुले व्याधी (रोग), जरा (क्षय), शोक (दुःख), तृष्णा (लोभ), आणि क्रोध (राग) होती . या सर्वांना दुःख देणारे म्हणतात, आणि त्यांना दुर्गुणांची संतती (अधर्म) म्हणून ओळखले जाते. ते सर्व बायका नसलेले, वंशज नसलेले, जन्म देण्याची क्षमता नसलेले आहेत; ते या जगाच्या नाशाची कारणे म्हणून सतत कार्यरत असतात. याउलट, दक्ष आणि इतर ऋषी, मानवजातीचे वडील, त्याच्या नूतनीकरणावर सतत प्रभाव टाकतात: जेव्हा मनु आणि त्यांचे पुत्र, पराक्रमी सामर्थ्याने संपन्न असलेले वीर, आणि सत्याच्या मार्गावर चालत असताना, त्याच्या संरक्षणासाठी सतत योगदान देतात. .

-विष्णु पुराण, अध्याय 7, होरेस हेमन विल्सन द्वारा अनुवादित[92]