ज्ञानेश्वरी

शा.श. १२१२, अर्थात इ.स. १२९०, साली प्रवरातीरी असणाऱ्या नेवासे या गावातील मंदिरात एक खांबाला टेकून भगवद्गीतेवर ज्ञानेश्वरांनी जे भाष्य केले त्यालाच ज्ञानेश्वरी किंवा भावार्थदीपिका म्हणले जाते. ज्ञानेश्वरीत एकूण १८ अध्याय आहेत.

सर्वसामान्यांसाठी असणारा गीतेवरील ज्ञानेश्वरांचा हा मराठीतील सर्वश्रेष्ठ ग्रंथ आहे. मराठीतील गोडवा अन्य भाषिकांना कळावा या उद्देशाने संस्कृत(गीर्वाण), हिंदी भाषा, कन्नड, तमिळ, इंग्रजीबरोबरच २१ निरनिराळ्या भाषांमध्ये ज्ञानेश्वरी भाषांतरित झाली असून ते भाषांतरित छापील ग्रंथ उपलब्ध आहेत.

'ज्ञानेश्वरी' लिहून घेणारे लेखक - सच्चिदानंद बाबा
'ज्ञानेश्वरी'चे पहिले भाष्यकार - संत निवृत्तीनाथ महाराज.
'ज्ञानेश्वरी'चे पहिले संशोधक - संत एकनाथ.
'ज्ञानेश्वरी'चा पहिला संकलनकार - संत महिपती.
'ज्ञानेश्वरी'चे पहिले प्रसारक - संत नामदेव.

अध्याय		श्लोक	ओवी
अध्याय १	अर्जुनविषादयोग	४७	२७५
अध्याय २	सांख्ययोग	७२	३७५
अध्याय ३	कर्मयोग	४३	२७६
अध्याय ४	ज्ञांनासान्यासयोग	४२	२२५
अध्याय ५	योगगर्भयोग	२९	१८०
अध्याय ६	आत्मसंयमयोग	४७	४९७
अध्याय ७	विज्ञानयोग	३०	२९०
अध्याय ८	ब्रह्माक्षरनिर्देशयोग	२८	२७१
अध्याय ९	राजविद्याराजगुह्यायोग	३४	५३५
अध्याय १०	विभूतियोगा	४२	३३५
अध्याय ११	विश्वरूपदर्शनयोग	५५	७०८
अध्याय १२	भक्तियोग	२०	२४७
अध्याय १३	प्रकृतीपुरुषविवेकयोग	३४	११६९
अध्याय १४	गुणातीतयोग	२७	४१५
अध्याय १५	पुरुषोत्तमयोग	२०	५९८
अध्याय १६	दैवसुरसंपद्विभागयोग	२४	४७३
अध्याय १७	श्रद्धादिंनिरुपणयोग	२८	४३३
अध्याय १८	सर्वगीतार्थसंग्रहयोग	७८	१८१०
	एकूण	७००	९११२

संशोधित प्रती

संत एकनाथ महाराज हे ज्ञानेश्वरीचे आद्य सम्पादक असून आज जी ज्ञानेश्वरी आपण वाचतो ती एकनाथांनी शुद्ध केलेली प्रत आहे. एकनाथांनी ज्ञानेश्वरीच्या तत्कालीन शेकडो प्रति जमा करून शुद्ध प्रति तयार केल्या व आधीच्या ज्यांच्याकडून घेतल्या त्यांना पुन्हा शुद्ध प्रति प्रदान केल्या. संत एकनाथ महाराज हे मराठी भाषेचे आद्य संपादक ठरतात.

ज्ञानेश्वरीच्या जुन्याजुन्या प्रती शोधून काढून त्यांच्यावर अनेकांनी संशोधन केले. गणेश बापूजीशास्त्री मालवणकर, रा.श्री. गोंधळेकर, जांभेकर, देवस्थळी, ना.रा. सोहोनी, हर्षे, बनहट्टी, प्रियोळकर, मंगरूळकर, रामदास डांगे, पां.ना. कुलकर्णी ही त्यांतील संशोधकांची काही नावे. अशा विद्वानांच्या संशोधक वृत्तीतून ज्ञानेश्वरीच्या सुधारित प्रती तयार झाल्या. त्यांतील काही प्रती या -

कुंटे प्रत (अण्णा मोरेश्वर कुंटे यांची ’बरवा’ पद्धतीची प्रत) : ही प्रत इ.स. १८९४ ते १९४५पर्यंत निर्णयसागर प्रकाशनाकडून, आणि नंतर पाठक आणि इतर प्रकाशकांकडून (उदा० वामनराज प्रकाशन संस्था) प्रसिद्ध होत राहिली आहे.
विष्णूबुवा जोग महाराज प्रत
सोनोपंत दांडेकर प्रत
गोविंद बर्वे प्रत (गोविंद बर्वे यांनी इ.स. १६९१मध्ये ज्ञानेश्वरीला भावार्थदीपिका या नावाने संबोधिले.त्यापूर्वी, इ.स. १६७८मध्ये वामनपंडितांनी स्वतः लिहिलेल्या भगवद्‌गीतेवरील टीकाग्रंथाला यथार्थदीपिका हे नाव दिले होते.).
भिडे प्रत
माडगांवकर प्रत
राजवाडे प्रत
साखरे महाराज प्रत

राजवाडे प्रत

विश्वनाथ काशिनाथ राजवाडे ह्यांनी ज्ञानेश्वरीची जुनी प्रत शोधून तिचे व्याकरण सिद्ध केले. 'ज्ञानेश्वरीचे व्याकरण उलगडून दाखवताना राजवाड्यांनी मराठीचा इतिहास पण सांगितला आहे . बरवे प्रत, माडगावकर प्रत, पारंपरिक प्रत अशा ज्ञानेश्वरीच्या इतरही काही प्रती आहेत. राजवाड्यांनी वापरलेली प्रत बालबोध लिपीत आहे. ही एकनाथपूर्व प्रत असावी.

परकीय आक्रमणांपासून मुक्त महाराष्ट्रातला हा ग्रंथ जुन्या शुद्ध मराठीची वळणे दाखवतो.