कुंभमेळा

**कुंभमेळा**
	सामूहिक हिंदू धार्मिक मेळा
	माध्यमे अपभारण करा
	विकिपीडिया
प्रकार	pilgrimage feast
उपवर्ग	Hindu pilgrimage
स्थान	भारत
महत्वाची घटना	1954 Kumbh Mela stampede;
	अधिकृत संकेतस्थळ
अधिकार नियंत्रण
	Q10283; एलसीसीएन ओळखण: sh85073421; बीएनएफ ओळखण: 12479002f; J9U ID: 987007548479905171
	रिसोनेंटेर; पेटस्केन; सखोलीया; ओपनस्ट्रीट मॅप; शोधक साधन; चित्रित शोध;

Kumbhamela (es); Kumbhamela (pl); Kumbh Melá (hu); કુંભ મેળો (gu); କୁମ୍ଭ ମେଳା (or); Kumbh Mela (eu); Kumbh Mela (de); Kumbhamela (ast); Кумбха-мела (ru); Kumbh Mela (de-ch); कुम्भ मेला (mai); Kumbh Mela (en); Kumbh Mela (en-gb); کومبه میلا (fa); Кумбх Мела (bg); Kumbh Mela (da); महाकुम्भ (ne); クンブ・メーラ (ja); Kumbhamela (eo); Kumbh Mela (cy); Kumbh Mela (sv); Кумбха-Мела (uk); קומבה מלה (he); ਕੁੰਭ ਮੇਲਾ (pa); कुम्भमेला (sa); 大壶节 (zh-cn); కుంభ మేళా (te); Kumbh Mela (fi); কুম্ভ মেলা (as); Kumbh Mela (en-ca); Кумб Мела (mk); கும்பமேளா (ta); Kumbh Mela (it); কুম্ভমেলা (bn); Kumbh Mela (fr); Kumbh Mela (ms); Кумбха Мэля (be-tarask); കുംഭമേള (ml); کمبھ میلہ (ur); Kumbha Mela (id); Kumb Mela (tr); कुंभमेळा (mr); कुंभ मेला (bho); Kumbh Mela (vi); Kumbh Mela (ca); Kumbh Mela (oc); Kumbh Mela (af); कुंभ मेला (awa); Kumbha mela (lt); Kumbhaméla (cs); Khumba Mela (pt-br); Khumba Mela (pt); กุมภเมลา (th); Kumbh mela (nn); Kumbh mela (nb); Kumbh Mela (nl); Kumbh Mela (hif); Kumb Mela (sr); ಕುಂಭ ಮೇಳ (kn); 大壺節 (zh); Kumbh Mela (gl); كومبه ميلا (ar); Κουμπ Μελά (el); कुम्भ मेला (hi) pellegrinaggio Hindu di massa (it); বিশ্বের বৃহত্তম শান্তিপূর্ণ সমাবেশ (bn); hindu zarándoklat (hu); હિંદુ તીર્થયાત્રા અને ભારતીય ઉત્સવ (gu); обряд массового паломничества индусов к святыням индуизма, проводимый раз в 12 лет (ru); सामूहिक हिंदू धार्मिक मेळा (mr); hinduistisches Fest (de); peregrinatge que es realitza a l'Índia (ca); از مراسم مذهبی ادیان هندو که هر سه سال یکبار کنار رود مقدس گنگ انجام می‌شود (fa); индуистки фестивал (bg); 印度教每十二年举行一次的宗教活动 (zh-hans); pèlerinage hindou organisé quatre fois tous les douze ans (fr); ヒンドゥー教の巡礼 (ja); Hindu pilgrimage and festival celebrated in India (en); പന്ത്രണ്ട് വർഷത്തിലൊരിക്കൽ നടക്കുന്ന ഒരു ഹൈന്ദവ തീർത്ഥാടന സംഗമം (ml); peregrinaje que se realiza en la India (es); święto hinduistyczne (pl); סוג של יריד (he); सनातन धर्म के अनुसार भारत मे मनाया जाने वाला (विश्व का सबसे बड़ा) धार्मिक मेला (hi); Hindu ke tirath yatra (hif); 印度教节日 (zh-cn); అత్యధిక సంఖ్యలో యాత్రీకులు పాల్గొనే ఒక తీర్థ యాత్ర (te); hindujen pyhiinvaellusjuhla (fi); হিন্দু ধৰ্মীয় সন্মিলন (as); حج هندوسي مقدس عند الهندوس (ar); хиндуистички верски фестивал во Индија (mk); திரளாக நீர்க் குளியல் (ta) कुम्भ मेला (ne); クンメラ (ja); Кумбга-Мела (uk); कुम्भोत्सवः (sa); Кумбха Мела (ru); Kumbha Mela (de); kumbhamela (ca); Kumbh Fair (en); کوم میلا (fa); 朝拜 (zh); కుంభమేళా (te)

कुंभमेळा म्हणजे ठराविक आवर्तन काळानुसार पवित्र नद्यांच्या तीर्थक्षेत्री भरणारा हिंदू भाविकांचा मेळा आहे.^[१]

दर तीन वर्षांनंतर एकदा अश्या पद्धतीने बारा वर्षांत प्रयागराज, उज्जैन, नाशिक (त्र्यंबकेश्वर), हरिद्वार या चार वेगवेगळ्या तीर्थक्षेत्री पूर्ण कुंभमेळे भरत असतात. दर सहा वर्षांनी हरिद्वार व प्रयाग येथे अर्धकुंभमेळा भरतो.^[२] बारा पूर्ण कुंभमेळ्यांनंतर तब्बल १४४ वर्षांनंतर प्रयागराज येथे महाकुंभमेळा भरतो.^[३]

ऐतिहासिक नोंद

मुगलकालीन कागदपत्रांमध्ये कुंभमेळ्याच्या उत्सवाचे संदर्भ आढळतात. खुलासातू-त-तारीख या सोळाव्या शतकातील ग्रंथात असा उल्लेख असल्याचे इतिहासाचे अभ्यासक नोंदवतात. पण याविषयी सर्वच अभ्यासक एकमताने काही नोंदवतात असे नाही, त्यांच्यामध्येही मत- मतांतरे आहेत.^[४]

भाविकांची उपस्थिती

भारतभरातून कोट्यवधी हिंदू भाविक कुंभमेळ्यांत हजेरी लावतात व पवित्र गंगा नदीत स्नान करतात. इ.स. २००१ साली पार पडलेल्या महाकुंभमेळ्यात अधिकृत अंदाजांनुसार ३ ते ७ कोटी भाविकांनी भाग घेतला.^[५]^[६]^[७]

ज्योतिषीय संबंध

सूर्याभोवती भ्रमण करणारे नऊ ग्रह एका रेषेत येतात त्यावेळी सूर्याचे किरण ज्या स्थानावर पडतात तिथे कुंभमेळ्याचे औचित्य असते असे मानले जाते.^[८]

शाही स्नान

इ.स. २०१० च्या हरिद्वार कुंभमेळ्यात गंगेच्या घाटावरील स्नानपर्वणी

शाही स्नान हे कुंभमेळ्यातील विशेष आकर्षणाचा केंद्रबिंदू आहे.^[९] शाही स्नान म्हणजे एकाद्या विशिष्ट मुहूर्तावर तीर्थक्षेत्र स्थानी जाऊन तेथील नदीमध्ये स्नान करणे, सूर्याला अर्घ्य देणे, नदीची पूजा करणे असे याचे स्वरूप असते. कुंभमेळ्यातील शाही स्नानात विविध आखाडे आणि त्यातील साधू यांना अग्रक्रम दिला जातो. त्याची विशेष शोभायात्रा निघते.^[१०] त्यांचे स्नान झाल्यावर नंतर अन्य भाविक नदीत स्नान करतात अशी प्रथा प्रचलित आहे.^[११]

जागतिक सांस्कृतिक वारसा

कुंभमेळा हा असा धार्मिक उत्सव / सोहळा आहे की ज्याचे कोणतेही औपचारिक निमंत्रण दिले जात नाही, असे असूनही भाविक या सोहळ्याला मोठ्या प्रमाणावर उपस्थित राहतात. हे वैशिष्ट्य लक्षात घेता युनेस्कोने कुंभमेळ्याला 'जागतिक सांस्कृतिक वारसा' म्हणून घोषित केले आहे.^[४]

साधू समूहाचा सहभाग

कुंभमेळा साधू सहभाग

कुंभमेळ्यात विविध आखाड्यांच्या साधू मंडळींचा सहभाग हे याचे वैशिष्ट्य आणि अविभाज्य भाग मानला जातो.^[१२] या विषयावर आख्यायिका मानली जाते की भगीरथाने प्रयत्न करूनही गंगा नदी पृथ्वीवर अवतरण करायला तयार होत नव्हती, त्यावेळी तिला असे सांगितले गेले की कुंभमेळा प्रसंगी तुझ्या पाण्यात साधू स्नान करतील. हे ऐकताच तिने पृथ्वीवर येण्याचे मान्य केले. त्यामुळे कुंभमेळ्यात विविध आखाडे आणि साधू यांचे विशेष महत्त्व आहे. या उत्सवात विविध साधू आणि त्यांचे आखाडे यामध्ये होम-हवन, वैदिक मंत्रांचे पठण, प्रवचने, लोकांना उपदेश करणे असे अनेक विविध उपक्रम पहायला मिळतात.^[१३]

आखाडा संकल्पना'-'

कुंभमेळ्यात सहभागी होणारे साधू त्यांच्या वैशिष्ट्यपूर्ण आखाड्याचे सदस्य असतात. काही साधू स्वतंत्रपणेही सहभागी होताना दिसतात.

शैव

वैष्णव

उदासीन

नागा

नाथपंथी

परी (केवळ स्त्रियांचा)

किन्नर (तृतीय पंथीय सदस्य)^[४]

असे आखाडे आहेत.

मुस्लिम शासकांच्या आक्रमणापासून हिंदू धर्माचे तसेच हिंदू तीर्थक्षेत्र स्थळांचे रक्षण करण्यासाठी असे आखाडे निर्माण झाले असे मानले जाते. सैनिकांच्या समूहाप्रमाणे या आखाड्यांचे नियम, आचरण असते. कुंभमेळ्यात या सर्व आखाड्यांच्या साधूंचे विशेष आदराने स्वागत केले जाते, त्यांना सेवा - सुविधा उपलब्ध करून दिल्या जातात.^[१४]

पर्यटन

कुंभमेळा आणि त्याचे धार्मिक आणि सांस्कृतिक महत्त्व हे जगभरात मान्यता पावले आहे. त्यामुळे कुंभमेळा पहायला केवळ भाविकच येतात असे नाही तर जगभरातून देशी आणि विदेशातील पर्यटक ही या सोहळ्याचा आनंद घेण्यासाठी येतात. कुंभमेळा हे आर्थिक उलाढालीचे महत्त्वाचे केंद्र मानले जाते.^[१५]