पंजाबी भाषा

पंजाबी
	ਪੰਜਾਬੀ, پنجابی, पंजाबी
स्थानिक वापर	भारत, पाकिस्तान
प्रदेश	पंजाब प्रदेश
लोकसंख्या	१३ कोटी
भाषाकुळ	इंडो-युरोपीय इंडो-इराणी हिंद-आर्य मध्य शाखा पंजाबी; ; ; ;
लिपी	गुरमुखी, शाहमुखी
अधिकृत दर्जा
प्रशासकीय वापर	भारत पंजाब; चंदीगड; हरयाणा; हिमाचल प्रदेश; पाकिस्तान पंजाब; पाकव्याप्त काश्मीर;
भाषा संकेत
ISO ६३९-१	pa
ISO ६३९-२	pan
ISO ६३९-३	pan (विदागारातील आवृत्ती वेबॅक मशिनवर)

पंजाबी ही दक्षिण आशियामधील एक प्रमुख भाषा आहे.^[१] जगभर सुमारे १३ कोटी भाषिक असणारी पंजाबी जगातील नवव्या क्रमांकाची सर्वाधिक वापरली जाणारी भाषा आहे. पंजाबी व्यक्तींची ही मातृभाषा असून भारत व पाकिस्तान देशांत विभागल्या गेलेल्या पंजाब प्रदेशामधील प्रमुख भाषा आहे. हे इंडो यूरोपियन मधली एकमेव जिवंत भाषा आहे जे की फुल्लीटोनल भाषा आहे.^[२]

पंजाबी पाकिस्तानामधील प्रथम तर भारतामध्ये अकराव्या क्रमांकाची भाषा असून कॅनडा व युनायटेड किंग्डममध्ये पंजाबी भाषिकांची संख्या तिसऱ्या क्रमांकावर आहे. एका पाहणीनुसार पाकिस्तानमध्ये ७.६ कोटी (२००८), भारतामध्ये ३.३ कोटी (२०११), युनायटेड किंग्डममध्ये १३ लाख (२०००) तर कॅनडामध्ये ३.६८ लाख (२००६) पंजाबी भाषिक होते. पंजाबी युनायटेड किंग्डम मधे चौथ्या क्रमांका पेक्षा बोलीभाषा अधिक आहे आणि कॅनडा मधे मूळ भाषा म्हणून (इंग्रजी आणि फ्रेंच नंतर). आधी निर्देश केलेल्या बाबीसंबंधी बोलताना संयुक्त अरब अमिरात, युनायटेड स्टेट्स, सौदी अरेबिया, आणि ऑस्ट्रेलिया यामधे भाषांची लक्षणीय उपस्थिती आहे. भारतामध्ये अमृतसर, जालंधर, चंदीगड, लुधियाना ही प्रमुख पंजाबी भाषिक महानगरे आहेत. लाहोर शहरामधील ८६ टक्के तर पाकिस्तानमधील ४४ टक्के लोक पंजाबी भाषिक आहेत.

भारताच्या संविधानामधील आठव्या अनुसूचीनुसार पंजाबी ही भारताच्या २२ अधिकृत भाषांपैकी एक आहे.^[३] भारताच्या सिनेउद्योगामध्ये पंजाबीला विशेष स्थान असून बॉलिवूड चित्रपटांमधील ५० टक्क्यांहून अधिक लोकप्रिय गाणी पंजाबी भाषेमध्ये असतात. पंजाबची सांस्कृतिक भाषा बॉलीवूडच्या खूप साऱ्या गान्यासोबत भारतीय उपखंडाशी खूप मोठ्या प्रमाणात जुलला आहे किंवा पंजाबी मधे गायल्या जाते.^[४]

बाराव्या शतकामध्ये एक स्वतंत्र भाषा म्हणून उदयास आलेली पंजाबी पंधराव्या शतकामध्ये स्थापन झालेल्या शीख धर्मामधील मुख्य भाषा बनली. गुरू ग्रंथ साहिब हा शीखांचा पवित्र ग्रंथ प्रामुख्याने गुरमुखी लिपी वापरून पंजाबीमध्येच लिहिला गेला आहे. गुरू नानकांच्या आयुष्यावर लिहिला गेलेला जनमसाखी हा कथासंग्रह सर्वात जुन्या पंजाबी वाङमयापैकी एक मानला जातो. शाह हुसेन, सुलतान बाबू, शाह शरफ बुल्ले शाह इत्यादी मध्य युगीन सूफी पंजाबी कवी होऊन गेले.

इतिहास

पंजाबी एक इंडोआर्यन भाषा आहे. पंजाबी भाषेला संस्कृत थेट वंशज मानले जाते ज्यामधे प्राकृत आणि सौरसेनी अपभ्रंश (संस्कृत: अपभ्रंश; भ्रष्टाचार किंवा भ्रष्ट भाषण).

तुर्किक भाषा, पर्शियन, अरबी, पोर्तुगीज आणि इंग्रजी या भाषेमधुन प्रभाव पाडला जातो. पंजाबी एक अपभ्रंश भाषा म्हणून उदयास आली ७ व्या शतकात ए.डी. मध्ये, प्राकृत स्वरूपात अधोगती आणि १० व्या शतकातील स्थिर झाले.^[५]

१० व्या शतकातील अनेक नाथ कवी पूर्विच्या पंजाबी कामांशी संबंधित होते. ऐतिहासिक पंजाब मध्ये अरबी आणि फारसी प्रभावाबरोबरच भारतीय उपखंडात मुस्लिमांच्या विजयाला सुरुवात झाली. विविध पर्सिनिज़ेड केंद्राकडून काही शतका नंतर उपखंडातील पर्शियन भाषेशी परिचय झाला महमद गजनीचा समावेश आशियाई तुर्किक आणि होतो. फुरिदूदिन गंजशकरला पंजाबी भाषेचा पहिला कवि म्हणून आणि पाकचा पठान म्हणून ओलखल्या जाते. अंदाजे ११ व्या शतका पासून १९ शतका पर्यंत, अनेक महान सुफी संत आणि कवी पंजाबी भाषे मधून प्रवचन देत होते. बुल्ले शाहला एक महान सूफी कवि मानल्या जाते.शाह हुसेन ने पंजाबी सूफी कवियों का विकास किया (१५३८-१५९९), सुलतान बहू अंतर्गत विकसित (१६२८-१६९१), शाह शरफ (१६४०-१७२४), अली हैदर (१६९०-१७२५), सालेह मुहम्मद सफुरी (हजरत मै सफूराचा मुलगा ज्या अली हैदर महान खंडणी दिली होती कदिरिया) आणि बुल्लेह शाह (१६८०-१७५७).

पंजाब मधे १५ शतकात सिख धर्माचा उद्य झाला आणि पंजाब कडून बोलल्या जाणारी ही एक मुख्य भाषा आहे. पंजाबी शिख पवित्र शास्त्रात वापरलेल्या फक्त भाषा नाही सर्वात भागद गुरूच्या ग्रंथ साहिब पंजाबी भाषेचा वापर करूॅं गुरुमुखी लिहिले.

जन्म्सखीस, गुरुनानकांच्या जीवनावर पौराणिक कथा (१४६९-१५३९), पंजाबी गद्य साहित्याचे उदाहरण. गुरू नानक स्वतानी रचलेला पंजाबी काव्यसंस्कृत, अरबी, फारसी पासून शब्दसंग्रह समावेश आणि इतर भारतीय भाषांची वैशिष्ट्यपूर्ण म्हणून गुरबानी परंपरा.

पंजाबी सूफी कविता इतर पंजाबी साहित्यिक परंपरा प्रभावविशेषतः पंजाबी क़िस्सा, रोमॅंटिक शोकांतिका एक प्रकार देखील, भारतीय पर्शियन आणि कुरानिक सूत्रांनी साधित केलेली प्रेरणा.वारिस शाह यांची हीर रांजा क़िस्सा (१७०६-१७९८) पंजाबी किस्सासची सर्वात लोकप्रिय आहे. इतर लोकप्रिय कथा फजल यांनी सोहनी महिवाल समावेशशाह, हाफिज बरखुदारची मिर्झा साहिबान (१६५८-१७०७), सास्सुई हाशिम शाह (इ.स. १७३५? -१८४३?) आणि क़िस्सा पुराणची पुन्नहून कदरयार करून भगत (१८०२-१८९२).वार हेरोइक पोवाड़े पंजाबी एक श्रीमंत तोंडी परंपरा म्हणून ओळखले जाते.^[६]