मोक्ष

मोक्ष म्हणजे ब्रम्हप्राप्ति आणि संसाररूपी बंधाची निवृत्ती यास मोक्ष असे म्हणतात.

मोक्ष, ज्याला विमोक्ष, विमुक्ती आणि मुक्ती देखील म्हणतात, हा हिंदू, बौद्ध, जैन आणि शीख धर्मातील विविध प्रकारच्या मुक्ती, ज्ञान, मुक्ती आणि सोडणे याचा अर्थ दुःख आणि संसारापासून मुक्तता, मृत्यू आणि पुनर्जन्माचे चक्र, खऱ्या आत्म्याच्या ज्ञानाने (आत्मा-ज्ञान), कायमस्वरूपी तत्त्वाचा अभाव, आणि लालसेपासून मुक्तता आणि आकांक्षा आणि सांसारिक मनाला चिकटून राहणे.

हिंदू परंपरांमध्ये, मोक्ष ही एक मध्यवर्ती संकल्पना आहे आणि मानवी जीवनाचे सर्वोच्च उद्दिष्ट आहे; इतर तीन उद्दिष्टे म्हणजे धर्म (सद्गुणी, योग्य, नैतिक जीवन), अर्थ (भौतिक समृद्धी, उत्पन्न सुरक्षा, जीवनाचे साधन), आणि काम (आनंद, कामुकता, भावनिक पूर्तता). या चार संकल्पनांना हिंदू धर्मात पुरुषार्थ म्हणतात.

भारतीय धर्मांच्या काही शाळांमध्ये, मोक्ष हे विमोक्ष, विमुक्ती, कैवल्य, अपवर्ग, मुक्ती, निहश्रेयस आणि निर्वाण यांसारख्या इतर संज्ञांशी समतुल्य मानले जाते आणि परस्पर बदलण्याजोगे वापरले जाते. तथापि, हिंदू, बौद्ध आणि जैन धर्माच्या विविध शाळांमध्ये मोक्ष आणि निर्वाण यासारख्या संज्ञा भिन्न आहेत आणि त्यांचा अर्थ भिन्न राज्ये आहेत. निर्वाण हा शब्द बौद्ध धर्मात अधिक प्रचलित आहे, तर हिंदू धर्मात मोक्ष अधिक प्रचलित आहे.

व्याख्या आणि अर्थ

मोक्षाची व्याख्या आणि अर्थ भारतीय धर्मांच्या विविध शाळांमध्ये बदलतो. मोक्ष म्हणजे स्वातंत्र्य, मुक्ती; शाळा कशा आणि कशापासून भिन्न आहेत. मोक्ष ही एक संकल्पना आहे ज्याचा अर्थ पुनर्जन्म किंवा संसारापासून मुक्ती आहे. ही मुक्ती पृथ्वीवर असताना (जीवनमुक्ती) किंवा जीवनमुक्ती (कर्ममुक्ती, विदेहमुक्ती) मिळू शकते. काही भारतीय परंपरांनी जगामध्ये ठोस, नैतिक कृतीवर मुक्ततेवर भर दिला आहे. ही मुक्ती एक ज्ञानशास्त्रीय परिवर्तन आहे जी एखाद्याला अज्ञानाच्या धुक्यामागील सत्य आणि वास्तव पाहण्याची परवानगी देते.

मोक्षाची व्याख्या केवळ दुःखाची अनुपस्थिती आणि संसाराच्या बंधनातून मुक्तता म्हणून केली गेली नाही, हिंदू धर्माच्या विविध शाळांनी परिपूर्ण-ब्रह्मनुभव (ब्रह्म, एक परम आत्म्याशी एकत्वाचा अनुभव) स्थितीची उपस्थिती म्हणून देखील संकल्पना स्पष्ट केली आहे. ज्ञान, शांती आणि आनंदाचे. उदाहरणार्थ, विवेकचूडामणी - मोक्षावरील एक प्राचीन पुस्तक, मोक्षाच्या मार्गावरील अनेक ध्यानाच्या पायऱ्यांपैकी एक स्पष्ट करतो, जसे:

जाति नीति कुल गोत्र दूरगं नामरूप गुण दोष वर्जितम् । देश काल विषया तिवर्ति यद् ब्रह्म तत्त्वमसि भावात्मनि ॥ २५४ ॥

संदर्भ : विचार सागर रहस्य ग्रंथ