हिमालय

हिमालय ही आशिया खंडात पसरलेली, जगातील सर्वांत उंच पर्वतरांग आहे. संस्कृत भाषेत हिमालय म्हणजे बर्फ (हिम) जेथे वास करते ते स्थान. हिमालय पर्वतरांगा भारतीय उपखंडाला तिबेटच्या पठारापासून वेगळे करते. जगातील सर्वच ८,००० मीटर पेक्षा जास्त उंची असलेली सर्वोच्च शिखरे या पर्वतरांगेत आहेत. माउंट एव्हरेस्ट हे सर्वोच्च शिखर असून त्याची उंची ८,८४८ मीटर इतकी आहे. त्याखालोखाल के२ व कांचनगंगाचा क्रमांक लागतो. ह्या पर्वतरांगेची लांबी २,४०० कि.मी. पेक्षाही जास्त आहे. ती भारत, पाकिस्तान, नेपाळ, चीन,भूतान या देशांमधून जाते. हा पर्वत भारतीय उपखंडाच्या हवामानावर नियंत्रण राखतो. हिमालयाच्या प्रभावाने भारतीय उपखंडावर मोसमी पाऊस पडतो तर त्याच्या उंचीमुळे उत्तरेकडील अतिथंड वारे रोखले जाऊन भारतीय उपखंड सर्वकाळ उष्ण/उबदार राहण्यास मदत होते. हिमालयात अनेक नद्या उगम पावतात ह्या नद्या भारत,पाकिस्तान,बांगलादेश व चीनमधील जवळपास १५० कोटीहून अधिक लोकसंख्या म्हणजे ३०-३५ टक्के मानवांच्या पाण्याचा मुख्य स्रोत आहे. गंगा,ब्रह्मपुत्रा,सिंधू या हिमालयातील महत्त्वाच्या नद्या आहेत. त्यामुळेच जगातील सर्वात महत्त्वाच्या पर्वत रांगांमध्ये हिमालयाचा समावेश होतो. हिमालय ही एक अशी पर्वत शृंखला आहे जी भारतीय उपखंडांना मध्य आशिया आणि तिबेटपासून विभक्त करते. ही माउंटन सिस्टम प्रामुख्याने तीन समांतर पर्वतराजींनी बनलेली आहे - ब्रूहद हिमालय,मध्य हिमालय आणि शिवालिक,जे पश्चिमेपासून पूर्वेकडे अंदाजे 2400 किमी लांबीच्या लांब आकारात विस्तारलेले आहे. उदय दक्षिणेकडे म्हणजेच उत्तर भारतातील मैदानाकडे असून केंद्र तिबेटच्या पठाराकडे आहे. या तीन मुख्य प्रवाश्यांव्यतिरिक्त, चौथ्या आणि सर्वात उत्तरी श्रेणीला पॅरा हिमालय किंवा ट्रान्स हिमालय म्हणतात ज्यामध्ये काराकोरम आणि कैलास श्रेणी आहेत. हिमालय पर्वत ७ देशांमध्ये पसरलेले आहेत. हे देश म्हणजे पाकिस्तान, अफगाणिस्तान, भारत, नेपाळ, भूतान, चीन आणि म्यानमार.

तिबेट मधून दिसणारे एव्हरेस्ट शिखर

जगातील बहुतेक उंच पर्वत शिखरे हिमालयात आहेत. हिमालयातील शिखर जगातील सर्वात जास्त १०० शिखरे आहेत. जगातील सर्वात उंच शिखर माउंट एव्हरेस्ट हिमालयातील एक शिखर आहे. हिमालयात 10000हून अधिक पर्वत शिखरे आहेत जी 7200 मीटर उंच आहेत. हिमालयातील काही प्रमुख शिखरे म्हणजे सागरमाथा हिमाल, अन्नपूर्णा, शिवशंकर, गणय्या, लँगतांग, मनस्लु, रवळवलिंग, जुगल, गौरीशंकर, कुंभू, धौलागिरी आणि काचनगंगा.

हिमालयीन पर्वतराजीत १५ हजाराहून अधिक हिमनद्या आहेत, जे 12 हजार चौरस किलोमीटरमध्ये पसरलेले आहेत. 72 किमी लांबीचा सियाचीन हिमनगा जगातील दुसऱ्या क्रमांकाचा हिमनगा आहे. हिमालयातील काही प्रमुख नद्यांमध्ये सिंधू, गंगा, ब्रह्मपुत्र आणि यांग्त्सी यांचा समावेश आहे.

जमीन निर्मितीच्या सिद्धांतानुसार ते इंडो-ऑस्ट्रेलियन प्लेट्ससह एशियन प्लेटला टक्कर देऊन बनविले गेले आहे. हिमालयच्या बांधकामाची पहिली वाढ ६५० दशलक्ष वर्षांपूर्वी झाली आणि मध्य हिमालयात ४५० दशलक्ष वर्षांपूर्वीची वाढ.

हिमालयात काही महत्त्वाची धार्मिक स्थळेही आहेत. यामध्ये हरिद्वार, बद्रीनाथ, केदारनाथ, गोमुख,रुद्रप्रयाग देवप्रयाग, ऋषिकेश,कैलास, मानसरोवर आणि अमरनाथ,शाकंभरी यांचा समावेश आहे. गीता (गीता: १०.२५) या भारतीय शास्त्रातही याचा उल्लेख आहे.

जडणघडण

हिमालयाची जडणघडण

हिमालय पर्वत हा मुख्यत्वे गाळाने बनलेला पर्वत आहे व जगातील सर्वांत तरुण पर्वत असल्याचे मानण्यात येते. याची उत्पत्ती साधारणपणे इसवी सनापूर्वी १ कोटी ते ७० लाख या वर्षांदरम्यान झाली. भारतीय द्वीपकल्प हा मूळतः गोंडवन या महाखंडाचा भाग होता जो साधारणपणे आजच्या दक्षिण अफ्रिकेच्या जवळ होता. भारतीय द्वीपकल्पाने व ऑस्ट्रेलियाच्या प्रस्तराने उत्तरेकडे वेगाने वाटचाल केली. ही हालचाल एका वर्षात १५ सें.मी. या दराने होत होती. भूवैज्ञानिक दृष्ट्या हा वेग खूप प्रचंड आहे. द्वीपकल्प व युरेशिया प्रस्तरामध्ये त्यावेळेस टेथिस नावाचा समुद्र अस्तित्वात होता. साधारणपणे १ कोटी वर्षांपूर्वी मुख्य आशिया खंडाची धडक झाली व टेथिस समुद्राचे अस्तित्व नष्ट झाले. परंतु यामुळे त्यामधील समुद्राने तयार झालेला गाळाचा भाग हलका असल्याने दबण्याऐवजी उंचावला गेला, जसजसे भारतीय उपखंड अजून आत येत गेले तसतसे हा भाग अजून उंचावला व हिमालयाची निर्मिती झाली. अजूनही भारतीय द्वीपकल्पीय प्रस्तराची वाटचाल तिबेटच्या खालील भागातून उत्तरेकडे होत आहे, त्यामुळे हिमालय अजूनही उंचावत आहे. या भौगोलिक घटनेमुळे ब्रम्हदेशातील पर्वतरांगा तसेच अंदमान निकोबार हे द्वीपसमूह तयार झाले.

भारतीय द्वीपकल्प व ऑस्ट्रेलियन प्रस्तर हे वार्षिक ६७ मिलिमीटर ह्या गतीने सरकत आहेत. पुढील १ कोटी वर्षात भारतीय द्वीपकल्प अशिया खंडात अजून अंदाजे १५०० किमी इतके आत गेलेले असेल. यातील जवळपास २० मिलिमीटर अंतर हे हिमालयात समाविष्ट होते, ज्यामुळे हिमालयाची उंची अजूनही वाढत अाहे. हिमालय साधारणपणे वर्षाला ५ मिलिमीटर इतका उंच होत आहे. या जडणघडणीमुळे हिमालयाचा भाग हा भौगोलिक दृष्ट्या अतिशय नाजूक मानला जातो. म्हणूनच भूकंपाचे अनेक झटके हिमालयीन क्षेत्रात बसत असतात.

नामकरण

हिमालय हे दोन संस्कृत शब्दांनी बनलेले आहेत - हिम आणि आलय, हा शब्द बर्फाचे घर आहे. ध्रुवीय प्रदेशांनंतर हा पृथ्वीवरील सर्वात मोठा हिम-संरक्षित प्रदेश आहे.

हिमालय आणि जगातील सर्वोच्च शिखर माउंट एव्हरेस्ट बऱ्याच नावांनी ओळखले जाते. नेपाळमध्ये याला सागरमाथा (आकाश किंवा स्वर्गातील भाला), संस्कृतमधील देवगिरी आणि तिबेटमधील कोमोलुंग्मा (पर्वतांची राणी) म्हणतात.

हिमालय पर्वताच्या शिखराचे नाव आहे 'बंदरपुच्छ'. हे शिखर उत्तराखंडच्या उत्तरकाशी जिल्ह्यात आहे. त्याची उंची 13,731 फूट आहे. त्याला सुमेरु असेही म्हणतात.

हिमालयाचे स्वरूप

उत्तर भारतातील गंगेचे ब्रह्मपुत्र मैदानी प्रदेश हिमालयातून आणलेल्या नद्यांचे मैदान आहेत. हिमालयीन रांगा पावसाळ्याच्या हवेचा मार्ग अडवून आपल्या राज्यात पाऊस पाडतात. सकाळी सूर्योदय झाल्यावर हिमालयाच्या किरणांनी सूर्याच्या किरणांना सुशोभित केले हिमालय पर्वत उच्च गंधसरुच्या झाडाने भरलेला आहे. अस्वल, हत्ती, चित्ता, एकसारखे वानर असे अनेक प्रकारचे वन्य प्राणी इथेही आढळतात. रेनडियर, प्राणी इत्यादी त्यांचे जीवन येथे सुरक्षितपणे जगतात.

हिमालयाची निर्मिती 

हिमालयातील उत्पत्ती कोबेरच्या भौगोलिक सिद्धांत आणि प्लेट टेक्टोनिक्स सिद्धांताद्वारे स्पष्ट केली आहे. पहिले भारतीय प्लेट आणि त्यावरील भारतीय भूखंड म्हणजे गोंडवानालँड नावाच्या विशाल खंडाचा एक भाग होता आणि आफ्रिकेला सुसंगत होते, त्यानंतर वरच्या क्रीटेशियस कालखंडातील भारतीय प्लेटच्या हालचालीच्या परिणामी भारतीय पठाराचे पठार उत्तरेकडे सरकले. मिलियन वर्षांपूर्वी) भारतीय प्लेटने वेगाने उत्तर दिशेने हालचाली सुरू केल्या आणि सुमारे 6000 किमी अंतर व्यापला. यूरेशियन आणि भारतीय नाटक समुद्राचा-समुद्र सत्ता यांमधील शत्रुत्वाची आता केंद्रीय हिमालयाच्या निर्माण खंडाचा-युरोपिअन टक्कर मध्ये चालू आणि (650 लक्ष वर्षांपूर्वी) आहे की महासागराचा प्लेट विसर्जन नंतर खुर्च्या दरम्यान या सत्ता यांमधील शत्रुत्वाची.

तेव्हापासून, सुमारे 2500 किमी क्रस्टल कम्युटेशन झाले आहे. तसेच, भारतीय प्लेटचा उत्तर पूर्व भाग घड्याळाच्या दिशेने सुमारे 45 अंशांच्या आसपास फिरला आहे.

या धडकीमुळे, हिमालयातील तीन पर्वतमाला उत्तर व दक्षिणेस वेगवेगळ्या कालखंडात तयार झाली. म्हणजे प्रथम महान हिमालय, नंतर मध्य हिमालय आणि शेवटी शिवालिक.

भौगोलिक विभाग

पाकिस्तानमधील सिंधू नदीच्या वळणापासून ते अरुणाचलमधील ब्रह्मपुत्रापर्यंत एकमेकांना समांतर आढळणाऱ्या हिमालय पर्वतीय प्रणालीचे विभाजन केले आहे. चौथी गौड श्रेणी भिन्न असून संपूर्ण लांबी नाही. सापडला आहे या चार श्रेणी आहेत -

   (अ) पॅरा-हिमालय,

   (ब) ग्रेट हिमालय

   (सी) मध्य हिमालय, आणि

   (ड) शिवालिक.

ट्रान्स हिमालय किंवा टेथिस हिमालय म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या पॅरा हिमालय ही हिमालयातील सर्वात प्राचीन श्रेणी आहे. हे हिमालयातील मुख्य श्रेणी आणि तिबेट काराकोरम रेंज, लडाख रेंज आणि कैलास रेंजच्या रूपात आहे. ते टेथिस समुद्राच्या गाळापासून बनले आहे. त्याची सरासरी रुंदी सुमारे 40 किमी आहे. सिंधू-संपू-शटर-झोन नावाच्या फॉल्टमुळे ही श्रेणी तिबेटी पठारापेक्षा वेगळी आहे.

ग्रेट हिमालय, ज्याला हिमाद्री देखील म्हणतात, हिमालयातील सर्वोच्च श्रेणी आहे. त्याच्या कोरमध्ये अज्ञात खडक आढळतात जे खडकांच्या स्वरूपात ग्रॅनाइट आणि गॅब्रो म्हणतात. बाजुला आणि शिखरावर तलम खडकांचा विस्तार आहे. काश्मीरमधील झेंस्कर प्रवर्गही याचाच एक भाग मानला जातो. मकालू, कंचनजंगा, एव्हरेस्ट, अन्नपूर्णा आणि नामचा बरवा इत्यादी हिमालयातील सर्वोच्च शिखरे या श्रेणीचा भाग आहेत. ही श्रेणी मध्य हिमालयातून मुख्य मध्य विभागाद्वारे विभक्त केली जाते. तथापि, पूर्व नेपाळमधील हिमालयाच्या तीन पर्वतमाला एकमेकांना लागून आहे.

मध्य हिमालय ग्रेट हिमालयाच्या दक्षिणेस आहे. पश्चिमेस काश्मीर खोरे आणि पूर्वेस काठमांडू खोरे - ग्रेट हिमालय आणि मध्य हिमालय यांच्या दरम्यान दोन मोठ्या आणि मुक्त दle्या आढळतात. हे जम्मू-काश्मीरमधील पीर पंजाल, हिमाचलमधील धौलाधर, उत्तराखंडमधील मसूरी किंवा नागटीब्बा आणि नेपाळमधील महाभारत श्रेणी म्हणून ओळखले जाते.

शिवालिक रेंजला बाह्य हिमालय किंवा उप हिमालय असेही म्हणतात. येथे सर्वात नवीन आणि सर्वात कमी शिखर आहे. हे पश्चिम बंगाल आणि भूतान दरम्यान विलुप्त आहे आणि उर्वरित हिमालयातील समांतर आहे. अरुणाचलमधील मिरी, मिश्मी आणि अभोर डोंगर म्हणजे शिवालिकच. दून खो and्या शिवालिक आणि मध्य हिमालय यांच्या दरम्यान आढळतात.

हिमनद्या व नद्या

के२, भारत आणि जवळून वाहणारी एक हिमनदी.

हिमालयातील हिमनद्या म्हणजे अश्या हिमनद्या ज्या हिमालयीन परिसरामध्ये आढळतात. हिमालय हा जगातील जवळपास १५० कोटी लोकांसाठी पाण्याचा मुख्य स्रोत आहे. हिमालयात साधारणपणे जवळपास १५,००० विविध हिमनद्या आहेत ज्यात १२,००० वर्ग किमी इतके पाणी सामावले आहे. ७० किमी लांबीची सियाचीन हिमनदी ही अध्रुवीय प्रदेशातील दुसरी सर्वांत मोठी हिमनदी आहे. उत्तराखंडमधील गंगोत्री, यमुनोत्री, पिंडारी व काफनी हिमनदी, नेपाळ मधील एव्हरेस्टच्या सानिध्यातील खंबू हिमनदी ह्या काही प्रसिद्ध हिमनद्या आहेत.

हिमालयातील वरच्या भागातील नद्यांना हिम वितळून पाणी मिळत असल्याने या नद्या बारमाही वाहाणाऱ्या नद्या आहेत. या भागातील उंची खूप असल्याने विषुववृत्ताजवळ असूनही या भागात कायम बर्फ असते. या सर्व नद्या मुख्यत्वे २ मोठ्या नद्यांना जाऊन मिळतात.

ही प्रतिमा भूतान-हिमालयमध्ये ग्लेशियर्सची परिसीमा दर्शविते. गेल्या काही दशकांमधे या प्रदेशात debris-covered ग्लेशियर्सच्या पृष्ठभागावर हिमनदी तलाव वेगाने बनत आहेत.

• पश्चिमवाहिनी नद्या या सर्व सप्त सिंधूच्या खोऱ्यात जाऊन मिळतात. यातील सिंधू नदी सर्वांत लांब असून ती तिबेटच्या पठारावरील कैलास पर्वताजवळ उगम पावते. उत्तरेकडे लडाखच्या पर्वत रांगांमधून पाकव्याप्त काश्मीरमधून प्रवास करते. असे मानतात की सिंधू नदी फार पूर्वी मध्य अशियातून जात होती. काराकोरम पर्वत अजून उंचावल्यावर सिंधू नदीचे पात्र अरबी समुद्राकडे वळाले. झेलम नदी, चिनाब नदी, रावी नदी, बियास नदी, सतलज नदी या सर्व नद्या मिळून सप्त सिंधू खोरे बनवतात. या सर्व नद्या सिंधू नदीत मिळून अरबी समुद्रास मिळतात.

• हिमालयातील बहुतांशी नद्या गंगा-ब्रम्हपुत्रा खोऱ्याचा हिस्सा बनतात. गंगा व ब्रम्हपुत्रा ह्या यातील मुख्य नद्या आहेत. गंगा नदी उत्तराखंडमधील 'गोमुख' येथे उगम पावते तर ब्रम्हपुत्रा ही सिंधू नदी प्रमाणेच कैलास पर्वताजवळ उगम पावते. तिबेटच्या पठारावर प्रवास करत ती अरुणाचल प्रदेशात भारतात प्रवेश करते. गंगा व ब्रम्हपुत्रा बांग्लादेशात एकत्र येतात व पद्मा नदी बनून बंगालच्या उपसागराला मिळतात. दोन्ही नद्यांचे खोरे प्रचंड असल्याने त्यांनी आणलेला गाळही प्रचंड असतो. त्यामुळे जगातील सर्वांत मोठा त्रिभुज प्रदेश गंगा ब्रम्हपुत्रेच्या मुखापाशी तयार झाला आहे. यमुना, अलकनंदा, शरयू, कोसी, गंडकी या गंगा नदीच्या मुख्य उपनद्या आहेत.

• इरावती नदी ही पूर्व हिमालयात उगम पावणारी महत्त्वाची नदी आहे ती ब्रम्हदेशातून प्रवास करत अंदमान समुद्रात मिळते.

लघु हिमालय

महान हिमालयाच्या समांतर दक्षिणेस पसरलेल्या हिमालय पर्वताचा भाग लहान हिमालय असे म्हणतात. या झोनला मध्य हिमालय किंवा हिमाचल हिमालय असेही म्हणतात. पण प्रत्यक्षात ते मध्य हिमालयच आहे. सूक्ष्म हिमालय रूंदी 80 ते 100 किलोमीटरपर्यंत पसरली आहे. त्याची सरासरी उंची 1628 मीटर ते 3000 मीटर पर्यंत आहे. त्याची कमाल उंची 4500 मीटर आहे.

वन्यजीवसृष्टी

धार्मिक महत्त्व

हिमालयाची उंची व भव्यता यामुळे प्राचीन कालापासून हिमालय भारतीयांना आकर्षित करत आला आहे. हिमालयाची अनेक वर्णने वेदांमध्ये आढळतात व त्याच्या स्तुतिपर अनेक रचना लिहिल्या गेल्या आहेत. त्यामुळे हिंदू धर्मात हिमालयाला देवासमान स्थान आहे. महाभारतातील आख्यायिकेप्रमाणे स्वर्गाला जाण्याचा मार्ग हिमालयातून जातो म्हणून पांडवांनी शेवटची यात्रा हिमालयात केली. हिमालयाला देवांचे वस्ती-स्थान म्हणून मानण्यात येते. कैलास पर्वतावर शिव आणि पार्वती निवास करतात असा समज आहे. मानस सरोवर व ॐ पर्वत हिंदूसाठी अतिशय पवित्र स्थळे आहेत. हिमालयातील उगम पावलेल्या नद्यांच्या काठांवर प्राचीन भारतीय संस्कृती विकसित झाली त्यामुळे देखील हिमालयाला आदरयुक्त स्थान आहे. अमरनाथ, गंगोत्री, केदारनाथ, बद्रीनाथ तसेच नेपाळ मधील अनेक स्थळे हिंदूंसाठी अतिशय पवित्र आहेत. दरवर्षी हजारो लाखोच्या संख्येने भाविक या ठिकाणांना भेट देण्यास जातात.

बौद्ध धर्मीयांमध्येही हिमालयाला अनोखे महत्त्व आहे. हिंदू धर्मीयांप्रमाणेच तेही कैलास पर्वताला पवित्र मानतात.

== गिर्यारोहण ==हिमालय

हेही पहा

• सर्वोच्च शिखरे
• एव्हरेस्ट

संदर्भ

• The making of the Himalaya and major tectonic subdivisions Archived 2013-12-23 at the Wayback Machine.
• Geology of the Himalayan mountains
• Birth of the Himalaya
• Some notes on the formation of the Himalaya Archived 2010-06-12 at the Wayback Machine.
• Pictures from a trek in Annapurna (film by Ori Liber)
• Geology of Nepal Himalaya Archived 2009-04-15 at the Wayback Machine.

बाह्य दुवे

विकिमीडिया कॉमन्सवर

हिमालय

संबंधित संचिका आहेत