भारतीय गाय
बोस इंडिकस म्हणजे भारतीय उपमहाद्वीपातील पशु-गोवंश. याला वशिंडधारक असे म्हणतात. भारत, चीन, पश्चिम-दक्षिण आशिया, दक्षिण आफ्रिकेचा प्रांत इत्यादी भागात हा पशुगोवंश आढळतो. याचे उत्पत्ती स्थान भारत असून तेथून पुढे खुष्कीच्या मार्गाने आशियाखंडात पसरून आफ्रिकेपर्यंत विस्तार झाला.
| गाय | ||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 कांकरेज या भारतीय वंशाची गाय
| ||||||||||||||||||
| प्रजातींची उपलब्धता | ||||||||||||||||||
|
पाळीव
| ||||||||||||||||||
| शास्त्रीय वर्गीकरण | ||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||
| शास्त्रीय नाव | ||||||||||||||||||
| बोस इंडिकस कार्ल लिनेयस, १७५८ |
यांची विशेषता म्हणजे, यांचा खांदा उंच असतो, ज्याला वशिंड असे म्हणतात. गळ्याखाली पोळी असते, ज्याला गळ पोळे/गळ कंबल असे म्हणतात. मध्यम, टोकदार आणि बहुतेक लटकते कान असतात. वशिंडापासून मागे पाठ थोडी उतरून आडवी सपाट असते. कमरेजवळ थोडी उंची वाढून पुढे हाडापासून परत उतार असतो. ही प्रजाती उष्ण, शुष्क आणि बदलत्या हवामानास अनुकूल असते. यांची युरोपियन गाईंपेक्षा दूध देण्याची क्षमता थोडी कमी असते.
भारतात गाय ही प्रामुख्याने दूध, दही, ताक, लोणी इत्यादी दुग्धजन्य पदार्थांसाठी, गोमूत्र तसेच शेतीसाठी उपयुक्त पशुवंश पैदाशीसाठी पाळली जाते. भारतीय भाषांमध्ये गाईला गो, गौ, गऊ, गोमाता, धेनू इत्यादी नावे आहेत.
चांगली रोगप्रतिकारक शक्ती आणि प्रतिकूल हवामानात जगण्याची क्षमता यामुळे गीर, साहिवाल, थारपारकर, ओंगल इत्यादी पशुगोवंश पाश्चिमात्य देशात नेऊन संकर आणि सरळ निवड पद्धतीने नवीन उत्तम गोवंश निर्माण करण्यात आला. उदाहरणार्थ.. ब्राह्मण गाय, स्वित्झर्लंडमधील दिवसाला ५० लिटर दूध देणारी शुद्ध गीर गाय.
भारतीय गायीच्या विविध जाती
संपादनउपयुक्ततेच्या आधारावर भारतीय गोवंश तीन वर्गात विभागला जातो.[१]
- १. मशागतीचा गोवंश
- २. दुभत्या जातीचा गोवंश
- ३. दुहेरी हेतूचा गोवंश
सध्या अस्तित्वात असलेल्या भारतीय गायींच्या जाती पुढीलप्रमाणे आहे.[२]
- भारतीय गोवंश
- अमृतमहाल
- आलमपाटी
- उंबलाचेरी
- ओंगल
- कोंकण कपिला
- कंगायम
- कासारगोड
- कांकरेज
- केनकाथा
- कोसली
- कृष्णा
- खेरीअर
- खेरीगढ
- खिल्लारी
- गवळाऊ
- गंगातिरी
- गीर
- घुमुसरी
- जवारी गाय
- थारपारकर
- थुथो
- दज्जल
- देवणी
- धन्नी
- नागोरी
- नारी
- निमारी
- डागरी
- डांगी
- पुंगनुर
- पुलिकुलम
- पोंवार
- पोडा थिरूपा
- बरगूर
- बद्री
- बचौर
- बिंझारपुरी
- बेलाही
- मलनाड गिड्डा
- मालवी
- मेवाती
- मोतू
- राठी
- लडाखी
- लखमी
- लाल कंधारी
- लाल पूर्णिया
- लाल सिंधी
- लोहानी
- वेचुर
- श्वेत कपिला
- साहिवाल
- सीबी भगनारी
- सिरी
- हल्लीकर
- हरियाना
- हिस्सार
- हिमाचली पहाडी
- विदेशातील भारतीय गोवंश
निगा आणि संगोपन
संपादनचारा
संपादन- मका: मकेची वैरण जनावरांना कणस चिकामध्ये दाना नुकताच भरायला सुरू असलेल्या अवस्थेत असताना चारा म्हणून वापरावी. या अवस्थेत असलेली मकेची वैरण जनावरांना खूप मानवते गाईं मध्ये दूध वाढीसाठी अतिशय उपयुक्त ठरते. दाणा पूर्ण परिपक्व झाल्यानंतर कणीस मोडून फक्त केंबाल / सरमाड वापरावे.
- कडवळः ही वैरण ज्वारीची असून साधारण 2.5‑3 महिन्यानंतर निसवून स्थिर झाल्यानंतर कणीस आल्यानंतर ही वैरण गुरांना घालायला सुरुवात करावी कवल्या अवस्थेत वैरण म्हणून वापरले तर ते पचनी पडत नाही व पातळ शेण पडते. पक्व अवस्थेत असताना याला विशिष्ट प्रकारची गोडी असल्यामुळं जनावरे खूप आवडीनी खातात. उन्हाळ्यात हिरव्या चारा म्हणून याचा जास्त वापर होतो.
- मेथी घासः मेथीघासाची उपयुक्तता विविध अंगी पहावयास मिळते कारण त्याचा हिरवा चारा म्हणून वर्षभर पुरवठा होऊ शकतो. त्याच प्रमाणे वाळलेल्या अवस्थेतील अवशेष सुद्धा जनावरांना उपयुक्त ठरतात.
- कडबाः ज्वारीचे कणीस मोड्य ल्या नंतर राहिलेल्या सुक्या चाऱ्याला कडबा म्हणतात. सुक्या चाऱ्यामध्ये अतिशय पौष्टिक म्हणून कडबा वापरतात. दैनंदिन किमान एक पेंडी तरी याच वापर करावा म्हणजे जनावरांचा रवंथ चांगला होऊन जनावर पाणी भरपूर पिण्यास याची मदत होते.
- हत्ती घास हा एक संकरित चाऱ्याचा प्रकार आहे. वर्षभर हिरवा चारा सहज रित्या उपलब्ध होण्याचा चांगला पर्याय आहे. यामध्ये अनेक जाती बाजारात कृषी विद्यापीठाने विकसित केलेल्या आहेत.
खुराक
संपादन- सरकी पेंड सरकी पासून तेल काढल्यानंतर राहिलेला चोथा जनावरांसाठी खाद्य म्हणून वापरता येतो. हे देण्यासाठी ढेप किमान 2‑3 तास पाण्यात भिजत ठेवावी लागते नंतर ती जनावरांना देता येते. दुग्ध उत्पन्नासाठी याचा वापर उपयुक्त ठरतो.
- गहू भुसा गव्हाचा मळणी नंतर राहिलेला भुसा जनावरांचा खुराक म्हणून वापर करतात. गव्हाचे पीठ सुधा वापरू शकतो.
- गोळी पेंड मका, डाळी आणि इतर कच्चा मालाचे मिश्रण करून बनवली जाते. काही जनावर शेंग पेंडीला असलेल्या कडवट वास आणि चवीमुळे खात नाहीत अशांना गोळी पेंड हा उत्तम पर्याय आहे. दूध वाढीसाठी याचा वापर उपयुक्त ठरतो.
- शेंग पेंड अतिशय उच्च प्रथिनयुक्त असा हा स्रोत आहे. शेंगदाण्यचे तेल काढून उरलेला चोथा म्हणजे शेंग पेंड. याचा वापर केल्यामुळे जनावर तंदुरुस्त आणि आरोग्यदायी राहण्यास मदत होते.
- मका भरडा मकेचे पीठ किंवा भरडा याचा खुराकामध्ये समावेश केला तर खूप फायदेशीर ठरते. दूधवाढीसाठी मकेचं पीठ / भरडा खूप महत्वाचे ठरते.
- सातू काही भागामध्ये याला कट्याल, खपली गहू म्हणतात. अतिशय चिकट आणि ताकतवर असत. बैलामध्ये शरीराला घट्ट पणा आणण्यासाठी खूप उपयुक्त ठरते.
देशी गोवंशाची सद्यःस्थिती आणि आव्हाने
संपादन- पशुगणनेच्या ताज्या आकडेवाडीनुसार (२०१९) गोधनाच्या बाबतीत महाराष्ट्र पाचव्या स्थानावर.
- मागील पशुगणनेच्या (२०१२) तुलनेत गोवंशात ९.६३ टक्क्यांनी घट.
- राज्य पातळीवर देशी गाईंच्या एकूण संख्येत ८. ७ टक्क्यांनी घट. बैलांच्या संख्येत २९.६३ टक्क्यांनी चिंताजनक घट.
- पशुसंवर्धनात पैदासक्षम नर आणि माद्या यांच्या संख्येतील समतोल हा नेसर्गीक संवर्धन करण्याचा हेतू महत्वाचा. या पार्श्वभूमीवर देशी गोवंशाचे संवर्धन हा कळीचा मुद्दा आहे.
महाराष्ट्रातील गाईंची जातीनिहाय गणना
| महाराष्ट्रातील गोवंश | १९ वी पशुगणना -२०१२ | २० वी पशुगणना -२०१९ (अंदाजे संख्या) |
|---|---|---|
| खिल्लार | १२,९३,१८९ | ५,८२,३२८ |
| देवणी | १,२६,६०९ | १,१०,५२९ |
| लाल कंधारी | ४,५६,७६८ | ९५,३०२ |
| गवळाऊ | १,४५,७७९ | ५०,९३६ |
| डांगी | १,०४,५५८ | १,०३,०६९ |
गायीच्या दुधातील पोषक द्रव्ये
संपादनगाय, म्हैस, शेळी आणि मेंढी यांच्या दुधातील पोषक द्रव्ये.
हे सुद्धा पहा
संपादनसंदर्भ
संपादन- ^ "breeds | nddb" (इंग्रजी भाषेत). ११ फेब्रुवारी २०२१ रोजी पाहिले.
- ^ "Registered Breeds Of Cattle". ICAR - National Bureau of Animal Genetic Resources. December 26, 2021 रोजी पाहिले.