महालक्ष्मी मंदिर (कोल्हापूर)

महालक्ष्मी मंदिर (कोल्हापूर)

नाव:	श्री करवीर निवासिनी महालक्ष्मी अंबाबाई
निर्माता:	चालुक्य राजा कर्णदेव
जीर्णोद्धारक:	मराठा राजवंश
निर्माण काल :	६३४

वास्तुकला:	हेमाडपंथी
स्थान:	करवीर, कोल्हापूर, महाराष्ट्र


प्रधान देवता:	श्री महालक्ष्मी

महालक्ष्मी मंदिर हे महाराष्ट्रातील कोल्हापूर शहरामधील एक शक्तीपीठ आहे. हे मंदिर भारतातील प्रमुख देवी मंदिरांपैकी एक असून अंबाबाई मंदिर म्हणूनही ओळखले जाते. या मंदिराला सुमारे बाराशे वर्षांचा इतिहास आहे. येथे दरवर्षी लाखो भाविक दर्शनासाठी येतात. मंदिराची भव्य स्थापत्यकला, प्राचीन इतिहास आणि धार्मिक महत्त्व यामुळे हे मंदिर भाविकांसाठी आणि पर्यटकांसाठी विशेष आकर्षणाचे केंद्र आहे.^[१]

कोल्हापूरचे महालक्ष्मी मंदिर हे केवळ धार्मिक स्थळच नाही, तर एक ऐतिहासिक आणि सांस्कृतिक वारसा आहे. हा वारसा जपण्यासाठी प्रशासन आणि स्थानिक लोक एकत्रितपणे प्रयत्न करत आहेत.^[२]

मंदिराची दंतकथा

महालक्ष्मी मंदिराच्या दंतकथेनुसार, कोल्ह आणि कपिल या दोन राक्षसांनी हे मंदिर बांधले. या राक्षसांनी भगवान विष्णूंची कठोर तपश्चर्या केली आणि त्यांना प्रसन्न करून वर मिळवला. त्यानंतर भगवान विष्णूंनी त्यांना मंदिर बांधण्याची आज्ञा दिली. या मंदिरात महालक्ष्मी देवीची स्थापना झाली. असे मानले जाते की, माता महालक्ष्मीने या ठिकाणी राक्षसांचा संहार केला आणि भक्तांना अभय दिले. या मंदिराला "दक्षिण काशी" असेही म्हणतात, कारण येथे देवीची शक्ती विशेष रूपाने प्रकट झाली आहे.^[३]

मंदिर प्रशासन

महालक्ष्मी मंदिराचे प्रशासन पश्चिम महाराष्ट्र देवस्थान समितीच्या अंतर्गत चालते. ही समिती मंदिराच्या व्यवस्थापनाची जबाबदारी सांभाळते, ज्यात दैनंदिन पूजा, उत्सवांचे आयोजन आणि मंदिराची देखभाल यांचा समावेश आहे. मंदिरात येणाऱ्या दानाच्या रकमेचा उपयोग मंदिराच्या विकासासाठी आणि सामाजिक कार्यांसाठी केला जातो. मंदिराचे मुख्य पुजारी आणि इतर कर्मचारी मंदिराच्या धार्मिक आणि प्रशासकीय कामकाजात सहभागी असतात. भाविकांना दर्शनासाठी सोयी उपलब्ध करून देण्यासाठी समिती विशेष प्रयत्न करते.^[१]

मंदिराचा इतिहास

महालक्ष्मी मंदिराचा इतिहास सुमारे १२शे वर्षांपूर्वीचा आहे. मंदिरातील एका शिलालेखानुसार, हे मंदिर चालुक्य राजवंशाच्या काळात, म्हणजेच ७व्या शतकात बांधले गेले. चालुक्य राजांनी या मंदिराला भव्य स्वरूप दिले. मंदिराचा मुख्य गाभारा आणि मूर्ती ७व्या शतकातील असून, त्यानंतर मंदिरात अनेक बदल आणि दुरुस्त्या झाल्या.^[४] मराठा राजवटीतही या मंदिराला विशेष महत्त्व होते आणि मराठा राजांनी मंदिराच्या विकासासाठी योगदान दिले. १९व्या शतकात मंदिराचा काही भाग पुनर्बांधणी करण्यात आला. आजही मंदिराचा ऐतिहासिक वारसा जपला जातो.^[१]

मंदिराची स्थापत्यकला

कोल्हापूर अंबाबाई मंदिरामधीर शिल्प

महालक्ष्मी मंदिराची स्थापत्यकला ही हेमाडपंती शैलीतील आहे, जी प्रामुख्याने काळ्या दगडात बांधली गेली. मंदिराचा मुख्य गाभारा, मंडप आणि गर्भगृह हे सर्व काळ्या दगडात कोरलेले आहेत. मंदिराच्या भिंतींवर सुंदर कोरीव काम आणि देवी-देवतांच्या मूर्ती कोरलेल्या आहेत. मंदिराचा मुख्य कळस ६० फूट उंच आहे आणि त्यावर सोनेरी रंगाचा कळस आहे. मंदिराच्या चारही बाजूंना चार प्रवेशद्वारे आहेत, ज्याला "चतुर्मुखी" असे म्हणतात.^[५] मंदिराच्या गाभाऱ्यातील महालक्ष्मीची मूर्ती ३ फूट उंचीची असून, ती काळ्या पाषाणात कोरलेली आहे. मंदिराच्या बाहेरील बाजूस अनेक लहान मंदिरे आणि मूर्ती आहेत, ज्या मंदिराच्या सौंदर्यात भर घालतात.^[१]

मंदिरातील देवता

महालक्ष्मी मंदिरात मुख्य देवता म्हणून माता महालक्ष्मीची मूर्ती आहे. ही मूर्ती काळ्या पाषाणाची असून, ती चार हातांची आहे. मातेच्या हातात कमळ, गदा, ढाल आणि फळ आहे. मंदिरात महालक्ष्मी सोबतच महाकाली आणि महासरस्वती यांच्या मूर्तीही आहेत, ज्या शक्तीच्या त्रिदेवी म्हणून पूजल्या जातात. मंदिर परिसरात गणपती, शिव, विष्णू आणि इतर देवतांच्या लहान मूर्तीही आहेत. मंदिराच्या गाभाऱ्यातील वातावरण अत्यंत शांत आणि भक्तिमय आहे.^[६]

पूजा

महालक्ष्मी मंदिरात दररोज सकाळी आणि संध्याकाळी महालक्ष्मीची विशेष पूजा केली जाते. सकाळी ५ वाजता मंदिर उघडते आणि पहिली आरती होते. त्यानंतर अभिषेक, महापूजा आणि नैवेद्य अर्पण केला जातो. संध्याकाळी ७ वाजता शेजारती होते, ज्यामध्ये भाविक मोठ्या संख्येने सहभागी होतात. मंदिरात विशेष प्रसाद म्हणून पंचामृत आणि लाडू दिले जातात. भाविक मातेला फुले, साडी आणि अलंकार अर्पण करतात. मंदिरात दररोज हजारो भाविक दर्शनासाठी येतात आणि मातेच्या चरणी प्रार्थना करतात.^[१]

उत्सव

महालक्ष्मी मंदिरात अनेक उत्सव साजरे केले जातात, ज्यामध्ये नवरात्रोत्सव हा सर्वात महत्त्वाचा आहे. नवरात्रीच्या नऊ दिवसांत मंदिरात विशेष पूजा, आरती आणि भजनांचे आयोजन केले जाते. या काळात मंदिराला सुंदर फुलांनी सजवले जाते आणि भाविकांची मोठी गर्दी होते. दसऱ्याच्या दिवशी मातेची पालखी मिरवणूक काढली जाते.^[७] याशिवाय, किरणोत्सव हा आणखी एक महत्त्वाचा उत्सव आहे, ज्यामध्ये सूर्यकिरण थेट मातेच्या मूर्तीवर पडतात. हा उत्सव वर्षातून दोनदा, फेब्रुवारी आणि नोव्हेंबरमध्ये साजरा होतो. दिवाळी, गुढीपाडवा आणि चैत्र पौर्णिमा यांसारखे सणही मंदिरात उत्साहात साजरे केले जातात.^[८]