मूलद्रव्य

एकाच प्रकारच्या (एकच अणुक्रमांक (atomic number) असलेल्या) अणूंचा बनलेला मूलभूत रासायनिक पदार्थ म्हणजे मूलद्रव्य. मूलद्रव्यांचा अणुक्रमांक त्यांच्या अणूंच्या गाभ्यात असलेल्या प्रोटॉनच्या संख्येएवढा असतो.

आवर्त सारणी

उदा० हायड्रोजन, ऑक्सिजन, कार्बन, नायट्रोजन, लोखंड, तांबे इ.

मूलद्रव्यांचे वर्गीकरण धातू,अधातू आणि धातूसदृश्य मूलद्रव्ये असे केले जाते. धातूसदृश्य मूलद्रव्ये, धातू व अधातू या दोघांचे गुणधर्म दाखवितात. मूलद्रव्यांच्या भौतिक अवस्थेनुसार स्थायू, द्रव आणि वायू असे प्रकार पडतात. आजपर्यंत (इ.स. २०१५) ११८ मूलद्रव्यांचा शोध लागला आहे. त्यांपैकी ९२ मूलद्रव्ये निसर्गात आढळतात. ८२ किंवा त्यापेक्षा जास्त अणुक्रमांक असलेली मूलद्रव्ये अस्थिर असतात व किरणोत्सर्गाने त्यांचा ‍ऱ्हास होतो.

मूलद्रव्य नावे आणि माहिती

मूलद्रव्यांची यादी

अणुक्रमांक	नाव	संज्ञा	गण	आवर्तन	खाणा	अवस्था	घडला	वर्णन
१	हायड्रोजन	H	१	१	s	वायू	अस्सल	अधातू
२	हेलियम	He	१८	१	s	वायू	अस्सल	राजवायू
३	लिथियम	Li	१	२	s	घन	अस्सल	अल्कली धातू
४	बेरिलियम	Be	२	२	s	घन	अस्सल	अल्कमृदा धातू
५	बोरॉन	B	१३	२	p	घन	अस्सल	उपधातू
६	कार्बन	C	१४	२	p	घन	अस्सल	अधातू
७	नायट्रोजन	N	१५	२	p	वायू	अस्सल	अधातू
८	ऑक्सिजन	O	१६	२	p	वायू	अस्सल	अधातू
९	फ्लोरिन	F	१७	२	p	वायू	अस्सल	हॅलोजन
१०	निऑन	Ne	१८	२	p	वायू	अस्सल	राजवायू
११	सोडियम	Na	१	३	s	घन	अस्सल	अल्कली धातू
१२	मॅग्नेशियम	Mg	२	३	s	घन	अस्सल	अल्कमृदा धातू
१३	ॲल्युमिनियम	Al	१३	३	p	घन	अस्सल	धातू
१४	सिलिकॉन	Si	१४	३	p	घन	अस्सल	उपधातू
१५	फॉस्फरस	P	१५	३	p	घन	अस्सल	अधातू
१६	सल्फर	S	१६	३	p	घन	अस्सल	अधातू
१७	क्लोरीन	Cl	१७	३	p	वायू	अस्सल	हॅलोजन
१८	आरगॉन	Ar	१८	३	p	वायू	अस्सल	राजवायू
१९	पोटॅशियम	K	१	४	s	घन	अस्सल	अल्कली धातू
२०	कॅल्शियम	Ca	२	४	s	घन	अस्सल	अल्कमृदा धातू
२१	स्कॅन्डियम	Sc	३	४	d	घन	अस्सल	संक्रामक धातू
२२	टायटेनियम	Ti	४	४	d	घन	अस्सल	संक्रामक धातू
२३	व्हेनेडियम	V	५	४	d	घन	अस्सल	संक्रामक धातू
२४	क्रोमियम	Cr	६	४	d	घन	अस्सल	संक्रामक धातू
२५	मॅंगेनीज	Mn	७	४	d	घन	अस्सल	संक्रामक धातू
२६	लोखंड	Fe	८	४	d	घन	अस्सल	संक्रामक धातू
२७	कोबाल्ट	Co	९	४	d	घन	अस्सल	संक्रामक धातू
२८	निकेल	Ni	१०	४	d	घन	अस्सल	संक्रामक धातू
२९	तांबे	Cu	११	४	d	घन	अस्सल	संक्रामक धातू
३०	जस्त	Zn	१२	४	d	घन	अस्सल	संक्रामक धातू
३१	गॅलियम	Ga	१३	४	p	घन	अस्सल	धातू
३२	जर्मेनियम	Ge	१४	४	p	घन	अस्सल	उपधातू
३३	आर्सेनिक	As	१५	४	p	घन	अस्सल	उपधातू
३४	सेलेनियम	Se	१६	४	p	घन	अस्सल	अधातू
३५	ब्रोमीन	Br	१७	४	p	द्रव	अस्सल	हॅलोजन
३६	क्रिप्टॉन	Kr	१८	४	p	वायू	अस्सल	राजवायू
३७	रुबिडियम	Rb	१	५	s	घन	अस्सल	अल्कली धातू
३८	स्ट्रॉन्शियम	Sr	२	५	s	घन	अस्सल	अल्कमृदा धातू
३९	इट्रियम	Y	३	५	d	घन	अस्सल	संक्रामक धातू
४०	झिर्कोनियम	Zr	४	५	d	घन	अस्सल	संक्रामक धातू
४१	नायोबियम	Nb	५	५	d	घन	अस्सल	संक्रामक धातू
४२	मॉलिब्डेनम	Mo	६	५	d	घन	अस्सल	संक्रामक धातू
४३	टेक्नेटियम	Tc	७	५	d	घन	From decay	संक्रामक धातू
४४	रूथेनियम	Ru	८	५	d	घन	अस्सल	संक्रामक धातू
४५	ऱ्होडियम	Rh	९	५	d	घन	अस्सल	संक्रामक धातू
४६	पॅलॅडियम	Pd	१०	५	d	घन	अस्सल	संक्रामक धातू
४७	चांदी	Ag	११	५	d	घन	अस्सल	संक्रामक धातू
४८	कॅडमियम	Cd	१२	५	d	घन	अस्सल	संक्रामक धातू
४९	इंडियम	In	१३	५	p	घन	अस्सल	धातू
५०	कथील	Sn	१४	५	p	घन	अस्सल	धातू
५१	ॲंटिमनी	Sb	१५	५	p	घन	अस्सल	उपधातू
५२	टेलरियम	Te	१६	५	p	घन	अस्सल	उपधातू
५३	आयोडीन	I	१७	५	p	घन	अस्सल	हॅलोजन
५४	झेनॉन	Xe	१८	५	p	वायू	अस्सल	राजवायू
५५	सीझियम	Cs	१	६	s	घन	अस्सल	अल्कली धातू
५६	बेरियम	Ba	२	६	s	घन	अस्सल	अल्कमृदा धातू
५७	लॅंथेनम	La	३	६	f	घन	अस्सल	Lanthanide
५८	सिझियम	Ce	३	६	f	घन	अस्सल	Lanthanide
५९	प्रासिओडायमियम	Pr	३	६	f	घन	अस्सल	Lanthanide
६०	नियोडायमियम	Nd	३	६	f	घन	अस्सल	Lanthanide
६१	प्रोमेथियम	Pm	३	६	f	घन	From decay	Lanthanide
६२	समारियम	Sm	३	६	f	घन	अस्सल	Lanthanide
६३	युरोपियम	Eu	३	६	f	घन	अस्सल	Lanthanide
६४	गॅडोलिनियम	Gd	३	६	f	घन	अस्सल	Lanthanide
६५	टर्बियम	Tb	३	६	f	घन	अस्सल	Lanthanide
६६	डिस्प्रोझियम	Dy	३	६	f	घन	अस्सल	Lanthanide
६७	होल्मियम	Ho	३	६	f	घन	अस्सल	Lanthanide
६८	अर्बियम	Er	३	६	f	घन	अस्सल	Lanthanide
६९	थूलियम	Tm	३	६	f	घन	अस्सल	Lanthanide
७०	इट्टरबियम	Yb	३	६	f	घन	अस्सल	Lanthanide
७१	लुटेटियम	Lu	३	६	d	घन	अस्सल	Lanthanide
७२	हाफ्नियम	Hf	४	६	d	घन	अस्सल	संक्रामक धातू
७३	टॅन्टॅलम	Ta	५	६	d	घन	अस्सल	संक्रामक धातू
७४	टंगस्टन	W	६	६	d	घन	अस्सल	संक्रामक धातू
७५	ऱ्हेनियम	Re	७	६	d	घन	अस्सल	संक्रामक धातू
७६	ऑस्मियम	Os	८	६	d	घन	अस्सल	संक्रामक धातू
७७	इरिडियम	Ir	९	६	d	घन	अस्सल	संक्रामक धातू
७८	प्लॅटिनम	Pt	१०	६	d	घन	अस्सल	संक्रामक धातू
७९	सोने	Au	११	६	d	घन	अस्सल	संक्रामक धातू
८०	पारा	Hg	१२	६	d	द्रव धातू	अस्सल	संक्रामक धातू
८१	थॅलियम	Tl	१३	६	p	घन	अस्सल	धातू
८२	शिसे	Pb	१४	६	p	घन	अस्सल	धातू
८३	बिस्मथ	Bi	१५	६	p	घन	अस्सल	धातू
८४	पोलोनियम	Po	१६	६	p	घन	From decay	उपधातू
८५	एस्टाटाइन	At	१७	६	p	घन	From decay	हॅलोजन
८६	रेडॉन	Rn	१८	६	p	वायू	From decay	राजवायू
८७	फ्रान्सियम	Fr	१	७	s	घन	From decay	अल्कली धातू
८८	रेडियम	Ra	२	७	s	घन	From decay	अल्कमृदा धातू
८९	ॲक्टिनियम	Ac	३	७	f	घन	From decay	Actinide
९०	थोरियम	Th	३	७	f	घन	अस्सल	Actinide
९१	प्रोटॅक्टिनियम	Pa	३	७	f	घन	From decay	Actinide
९२	युरेनियम	U	३	७	f	घन	अस्सल	Actinide
९३	नेप्चूनियम	Np	३	७	f	घन	From decay	Actinide
९४	प्लुटोनियम	Pu	३	७	f	घन	अस्सल	Actinide
९५	अमेरिसियम	Am	३	७	f	घन	कृत्रिम	Actinide
९६	क्यूरियम	Cm	३	७	f	घन	कृत्रिम	Actinide
९७	बर्किलियम	Bk	३	७	f	घन	कृत्रिम	Actinide
९८	कॅलिफोर्नियम	Cf	३	७	f	घन	कृत्रिम	Actinide
९९	आइन्स्टाइनियम	Es	३	७	f	घन	कृत्रिम	Actinide
१००	फर्मियम	Fm	३	७	f	घन	कृत्रिम	Actinide
१०१	मेंडेलेव्हियम	Md	३	७	f	घन	कृत्रिम	Actinide
१०२	नोबेलियम	No	३	७	f	घन	कृत्रिम	Actinide
१०३	लॉरेन्सियम	Lr	३	७	d	घन	कृत्रिम	Actinide
१०४	रुदरफोर्डियम	Rf	४	७	d		कृत्रिम	संक्रामक धातू
१०५	डब्नियम	Db	५	७	d		कृत्रिम	संक्रामक धातू
१०६	सीबोर्जियम	Sg	६	७	d		कृत्रिम	संक्रामक धातू
१०७	बोहरियम	Bh	७	७	d		कृत्रिम	संक्रामक धातू
१०८	हासियम	Hs	८	७	d		कृत्रिम	संक्रामक धातू
१०९	माइट्नरियम	Mt	९	७	d		कृत्रिम
११०	डार्मस्टॅटियम	Ds	१०	७	d		कृत्रिम
१११	रेन्ट्जेनियम	Rg	११	७	d		कृत्रिम
११२	कोपर्निकम	Cn	१२	७	d		कृत्रिम	संक्रामक धातू
११३	निहोनियम	Nh	१३	७	p		कृत्रिम
११४	फ्लेरोव्हियम	Fl	१४	७	p		कृत्रिम
११५	मॉस्कोव्हियम	Mc	१५	७	p		कृत्रिम
११६	लिव्हरमोरियम	Lv	१६	७	p		कृत्रिम
११७	टेनिसीन	Ts	१७	७	p		कृत्रिम
११८	ऑगॅनेसॉन	Og	१८	७	p		कृत्रिम

मूलद्रव्यांना देशाची/प्रांताची/शहराची नावे

• अमेरिकियम (Am), कॅलिफोर्नियम (Cf), जर्मेनियम (Ge), टेनिसीन (Ts), डब्नियम (Db), निहोनियम (Nh), फ्रान्सियम (Fr), मॉस्कोव्हियम (Mc).

मूलद्रव्यांना शास्त्रज्ञांची नावे

• आइन्स्टाइनियम (Es), ऑगॅनेसॉन (Og), क्यूरियम (Cm), रुदरफोर्डियम (Rf), सीबोर्जियम., फर्मीयम (Fm), मेंडेलिवियम (Md), बोहरियम (Bh), माइटनेरियम (Mt), रॉंटजेनियम (Rg),

मूलद्रव्यांना रंगाचे नाव

• इंडियम (In), क्रोमियम (Cr), रुबिडियम (Rb),

मूलद्रव्यांना नावे देताना आवर्तसारणीतील एक ते सोळा ग्रुपमधील मूलद्रव्याच्या नावाच्या शेवटी ‘इयम’ यायला हवे, सतराव्या ग्रुपसाठी ‘इन’ यावे आणि अठराव्या ग्रुपमधील मूलद्रव्यांच्या नावाचा शेवट ऑन’ या अक्षराने व्हावा, असे ठरले होते. त्याप्रमाणे दिलेली नावे : -

जुने तात्पुरते दिलेले नाव -> सुनिश्चित केलेले अंतिम नाव

• अनुनट्रियम (Uut) -> निहोनियम (Nh)
• अनुनक्वेडियम (Uuq) -> फ्लेरोव्हियम (Fl)
• अनुनपेन्टियम (Uup) -> मॉस्कोव्हियम (Mc)
• अनुनहेक्झियम (Uuh) -> लिव्हरमोरियम (Lv)
• अनुनसेप्टियम (Uus) -> टेनिसीन (Ts)
• अनुनॉक्टियम (Uuo) -> ऑगॅनेसॉन (Og)

मूलद्रव्य विषयावरील पुस्तके

• आवर्त सारणी व मूलद्रव्यांची दुनिया (डाॅ. व्ही.एन. शिंदे)

हे सुद्धा पहा

1. आवर्त सारणी व मूलद्रव्यांची दुनिया, डाॅ. व्ही.एन. शिंदे, अक्षर दालन प्रकाशन (२०१९)
2. रासायनिक मूलद्रव्यांचा शोध, दमि. त्रिफानोव्ह व व. त्रिफानोव्ह, अनुवाद राजेंद्र सहस्त्रबुद्धे , मीर प्रकाशन मॉस्को, (१९८६)