कोलकाता

कोलकाता
কলকতা
	?कोलकाता; কলকতা; ; पश्चिम बंगाल • भारत
	— मेट्रो —
	कोलकाता; কলকতা, भारत
	२२° ३४′ २१.६२″ N, ८८° २१′ ४९.९७″ E ओपनस्ट्रीट मॅप; गूगल अर्थ; प्रोक्सिमिटीरामा;
प्रमाणवेळ	भाप्रवे (यूटीसी+५:३०)
क्षेत्रफळ; • उंची	; • ९ मी
जिल्हा	कोलकाता
लोकसंख्या; • मेट्रो	५०,८०,५४४; • १,५४,८१,५८९
महापौर	बिकश रंजन भट्टाचार्य
कोड; • पिन कोड; • दूरध्वनी; • UN/LOCODE	; • 700 xxx; • +३३; • INCCU
	संकेतस्थळ: कोलकाता महानगरपालिका संकेतस्थळ

कोलकाता (२००१ पर्यंतचे नाव कलकत्ता-Calcutta) (बंगाली लिपीत कलिकाता, कलकता किंवा कलकाता) भारतातील पश्चिम बंगाल राज्याची राजधानी आहे. हुगळी नदीच्या (गंगेची एक उपनदीच्या) किनाऱ्यावरील हे शहर १७७२ पासून १९१२ पर्यंत ब्रिटिश भारताचीही राजधानी होती. भारतातील पहिली भुयारी रेल्वे ही कोलकाता येथे धावली होती.^[१]

कोलकाता हे देशातील सर्वात मोठ्या शहरांपैकी एक आहे. त्याला आनंदी शहर असेही म्हणतात. हे भारतातील प्रगत, सामाजिक, सांस्कृतिक आणि राजकीय शहर आहे. शहराची लोकसंख्या ४५,००,००० असून उपनगरांसह हा आकडा १,४०,००,००० आहे. यानुसार कोलकाता भारतातील तिसऱ्या क्रमांकाचे शहर आहे. कोलकाता हे शहर संपूर्ण भारतात तेथील कालीमातेसाठी व फुटबॉल या खेळासाठी प्रसिद्ध आहे.

त्याच्या आधुनिक स्वरूपाचा विकास हा ब्रिटिश आणि फ्रान्सच्या वसाहतवादाच्या इतिहासाशी जोडलेला आहे. आजच्या कोलकात्यात आधुनिक भारताच्या इतिहासाच्या बऱ्याच कथा आहेत.हे शहर भारताच्या शैक्षणिक आणि सांस्कृतिक बदलांचे मुख्य केंद्र म्हणून ओळखले जात आहे, दुसरीकडे हे भारतातील साम्यवादी चळवळीचा गढ म्हणूनही ओळखले जाते. या वाड्यांचे शहर 'सिटी ऑफ जॉय' म्हणूनही ओळखले जाते.

कोलकाता हे उत्कृष्ट स्थान असल्यामुळे 'पूर्व भारताचे प्रवेशद्वार' म्हणूनही ओळखले जाते. हे देशाच्या विविध भागात रेल्वे, वायुमार्ग आणि रस्तेमार्गे जोडलेले आहे. हे मुख्य रहदारी केंद्र, विस्तीर्ण बाजार वितरण केंद्र, शिक्षण केंद्र, औद्योगिक केंद्र आणि व्यापार केंद्र आहे. अजयभागर, झूलखाना, बिर्ला तारामंडळ , हावडा पूल, कालीघाट, फोर्ट विल्यम(किल्ला) , व्हिक्टोरिया मेमोरियल, विज्ञान नागी इत्यादी मुख्य प्रेक्षणीय स्थळे आहेत. कोलकाताजवळ हुगळी नदीच्या दोन्ही बाजूला भारतातील बहुतेक जूट कारखाने आहेत. याशिवाय ऑटोमोबाईल उत्पादन कारखाना, कापूस-कापड उद्योग, कागद-उद्योग, अभियांत्रिकी उद्योगांचे विविध प्रकार, शू बनविण्याचा कारखाना, होजरी उद्योग व चहा विक्री केंद्र येथे आहेत. पूर्वांचल आणि संपूर्ण भारतातील एक प्रमुख व्यावसायिक केंद्र म्हणून कोलकाताला मोठे महत्त्व आहे.

विकास आणि नामकरण

१ जानेवारी २००१ रोजी या शहराचे अधिकृत नाव कोलकाता ठेवले गेले. इंग्रजीत त्याचे पूर्वीचे नाव "कलकत्ता" होते, परंतु बांगला-भाषिक हे नेहमीच कोलकाता किंवा कोलिकाता म्हणून ओळखले जाते आणि हिंदी भाषिक समाजात ते कलकत्ता म्हणून ओळखले जाते. सम्राट अकबर यांचे जकात कागदपत्र आणि पंधराव्या शतकातील विप्रदास यांच्या कविता मध्ये या नावाचा उल्लेख वारंवार केला जातो. त्याच्या नावाच्या उत्पत्तीविषयी बऱ्याच प्रसिद्ध कथा आहेत. सर्वाधिक लोकप्रिय कथेनुसार हिंदू या शहराचे नाव काली देवीचे नाव घेतले गेले आहे. या शहराचे व्यापारिक बंदर म्हणून अस्तित्त्व चीनच्या पुरातन प्रवाश्यांच्या प्रवासात आणि पर्शियन व्यापाऱ्यांच्या कागदपत्रांमध्ये आढळते. महाभारतात बंगालमधील काही राजे देखील कौरव सैन्याच्या वतीने युद्धात सामील झालेल्यांचे नाव आहे.या नावाची कथा व वाद काहीही असो, हे आधुनिक भारतातील शहरांमध्ये आहे हे निश्चित आहे. पहिल्या वस्तीतील एक शहर. १६९० मध्ये ईस्ट इंडिया कंपनीच्या अधिकृत "जब चरनक" ने आपल्या कंपनीच्या व्यापाऱ्यांसाठी तोडगा काढला. १६९८ मध्ये ईस्ट इंडिया कंपनीने स्थानिक जमींदार कुटुंबातील सवर्ण रायचौधरी येथून (सुतानूती) तीन गावे सुरू केली. कोलीकाता आणि गोबिंदपूर). पुढच्या वर्षी कंपनीने प्रेसिडेंसी सिटी म्हणून या तिन्ही गावांचा विकास करण्यास सुरुवात केली. इंग्लंडचा राजा जॉर्ज II च्या आदेशानुसार १७२७ मध्ये येथे दिवाणी कोर्टाची स्थापना झाली. कोलकाता महानगरपालिका स्थापन झाली आणि पहिला महापौर निवडला गेला. १७५६ मध्ये बंगालच्या नवाब सिराज-उद-दौलाने कोलिकाटावर हल्ला केला आणि जिंकला. त्याने त्याचे नाव "अलीनगर" ठेवले. पण एका वर्षाच्या आतच सिराज-उद-दौलाची पकड इथली मोकळी झाली आणि ब्रिटिशांनी ती पुन्हा मिळवली. १७७२ मध्ये वॉरेन हेस्टिंग्जने ब्रिटिश राज्यकर्त्यांची भारतीय राजधानी बनविली. १६९८ मध्ये फोर्ट विल्यमच्या स्थापनेची जोड देऊन या शहराच्या स्थापनेची सुरुवात काही इतिहासकारांनी पाहिली. कोलकाता हे १९१२ पर्यंत ब्रिटिश राजधानी होते.

१७५७ नंतर, ब्रिटिशांनी हे शहर पूर्णपणे स्थापित केले आणि त्यानंतर १८५० पासून या शहराचा विकास वेगाने झाला, विशेषतः कपड्यांच्या उद्योगाची वाढ येथे नाटकीयरित्या वाढली, परंतु शहर वगळता या विकासाचा परिणाम जवळपास झाला.च्या भागात कुठेही प्रतिबिंबित झाले नाही ५ ऑक्टोबर १८६५ रोजी चक्रीवादळामुळे (ज्याने साठ हजारांहून अधिक लोकांचा बळी घेतला होता) कोलकातामध्ये झालेल्या विध्वंसानंतरही कोलकाता हे पुढचे दीड वर्ष अनियोजित राहिले आणि आज त्याची लोकसंख्या जवळपास १ कोटी ४० लक्ष आहे. १९८० पूर्वी कोलकाता भारतातील सर्वाधिक लोकसंख्या असलेले शहर होते, परंतु त्यानंतर मुंबईने त्या जागी बदलले. १९४७ मध्ये भारताच्या स्वातंत्र्याच्या वेळी आणि १ १९७१ च्या भारत-पाकिस्तान युद्धा नंतर "पूर्व बंगाल" (आताच्या बांगलादेश) मधून आलेल्या शरणार्थींनी गर्दी केली आणि या शहराची अर्थव्यवस्थेची दुर्दशा झाली.

इतिहास

स्वातंत्र्य चळवळीतील भूमिका

ऐतिहासिकदृष्ट्या, भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीच्या प्रत्येक टप्प्यात कोलकाताची मध्यवर्ती भूमिका आहे. भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसबरोबरच, "हिंदू मेळा" आणि क्रांतिकारक संघटना "युगांतर", "अनुशिलन" इत्यादी अनेक राजकीय आणि सांस्कृतिक संस्था स्थापन करण्याचे या शहराला विशेष महत्त्व आहे. अरविंद घोष, इंदिरा देवी चौधराणी, विपिनचंद्र पाल यांची नावे प्रारंभीच्या राष्ट्रवादी व्यक्तिमत्त्वात महत्त्वाची आहेत. रामकृष्ण परमहंसांचे शिष्य स्वामी विवेकानंद हे आरंभिक राष्ट्रवादीच्या प्रेरणेचे केंद्रबिंदू ठरले. भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसचे पहिले अध्यक्ष असलेले श्री व्योमेश चंद्र बॅनर्जी आणि स्वराज यांचे वकील असलेले पहिले सुरेंद्रनाथ बॅनर्जी हे देखील कोलकाताचे होते. १९ व्या शतकाच्या उत्तरार्धात आणि २० व्या शतकाच्या उत्तरार्धात, बंगाली साहित्यिक बंकिमचंद्र चॅटर्जी यांनी बंगाली राष्ट्रवादींवर जोरदार प्रभाव पाडला. वंदे मातरम् यांनी लिहिलेले आनंदमठात लिहिलेले गाणे हे आजचे भारताचे राष्ट्रीय गाणे आहे. सुभाषचंद्र बोस यांनी आझाद हिंद फौजची स्थापना केली व इंग्रजांना बऱ्यापैकी शांततेत ठेवले. रवींद्रनाथ टागोर व्यतिरिक्त शेकडो स्वातंत्र्यसैनिक विविध प्रकारात या शहरात उपस्थित आहेत.

बाबू संस्कृती आणि बंगाली नवनिर्मितीचा काळ

ब्रिटिश सत्तेच्या काळात जेव्हा कोलकाता अखंड भारताची राजधानी होती तेव्हा हे लंडननंतर ब्रिटिश साम्राज्याचे दुसरे सर्वात मोठे शहर मानले जात असे. हे शहर राजवाडे, पूर्वेकडील मोती इ. म्हणून ओळखले गेले. याच काळात बंगालमध्ये आणि विशेषतः कोलकातामध्ये बाबू संस्कृतीची भरभराट झाली, जी ब्रिटिश उदारमतवाद आणि बंगाली समाजातील अंतर्गत उलथापालथीचा परिणाम होती, ज्यामध्ये बंगाली जमींदारी व्यवस्था हिंदू धर्माच्या सामाजिक, राजकीय आणि नैतिक मूल्यांमध्ये कार्यरत होती. या संघर्षाचा परिणाम म्हणजे ब्रिटिशांच्या आधुनिक शैक्षणिक संस्थांमध्ये शिक्षण घेत असलेल्या काही लोकांनी बंगालच्या समाजात सुधारणावादी चर्चेला उधाण दिले. मुळात, "बाबू" असे म्हणतात जे पाश्चात्य मूल्ये शिकण्याच्या दृष्टीने भारतीय मूल्यांकडे पाहत असत आणि स्वतःला शक्य तितक्या पाश्चात्य रंगांशी जुळवून घेण्याचा प्रयत्न करतात. परंतु कोट्यावधी प्रयत्नानंतरही, जेव्हा त्यांची इंग्रजांमधील अस्वीकार्यता कायम राहिली, तेव्हा नंतर त्याचे सकारात्मक परिणामही समोर आले, त्याच वर्गातील काही लोकांनी बंगालचे पुनर्जागरण म्हणून ओळखले जाणारे नवीन वादविवाद सुरू केले. याअंतर्गत बंगालमध्ये सामाजिक, राजकीय आणि धार्मिक सुधारणांचे अनेक नाविन्यपूर्ण प्रयत्न झाले आणि बंगाली साहित्याने इतर भारतीय समुदायाद्वारे वेगाने स्वीकारल्या गेलेल्या नवीन उंचीला स्पर्श केला.

आधुनिक कोलकाता

कोलकाता हे भारताच्या स्वातंत्र्यात आणि त्या नंतर थोड्या काळासाठी एक समृद्ध शहर म्हणून स्थापित केले गेले होते, परंतु नंतरच्या काळात लोकसंख्येच्या दबावामुळे आणि मूलभूत सुविधांच्या अभावामुळे या शहराचे आरोग्य खालावू लागले. १९६० आणि १९७० च्या दशकात नक्षलवादाची जोरदार चळवळ उभी राहिली जी नंतर देशाच्या इतर भागात पसरली. १९७७ पासून डाव्या चळवळीचा गढी म्हणून याची स्थापना झाली आणि तेव्हापासून भारतीय कम्युनिस्ट पक्षाचे वर्चस्व आहे.

अर्थव्यवस्था

कोलकाता हे पूर्व भारत आणि ईशान्य राज्यांचे मुख्य व्यावसायिक, व्यावसायिक व आर्थिक केंद्र आहे. कोलकाता स्टॉक एक्सचेंज देखील आहे, जो भारतातील दुसऱ्या क्रमांकाचा स्टॉक एक्सचेंज आहे.^[२] यामध्ये प्रमुख व्यावसायिक आणि लष्करी बंदरे आहेत. यासह या प्रदेशाचे एकमेव आंतरराष्ट्रीय विमानतळही येथे आहे. स्वातंत्र्यानंतरच्या सुरुवातीच्या काही वर्षांत हळूहळू आर्थिक घसरणीचे प्रमाण भारतातील एकेकाळी मुख्य शहर असलेल्या कोलकातामध्ये होते. याचे मुख्य कारण राजकीय अस्थिरता आणि वाढती कामगार संघटना होते.

हवामान

कोलकातामध्ये उष्णकटिबंधीय आर्द्र-कोरडे वातावरण आहे. ते कोपेन हवामान वर्गीकरणानुसार Aw श्रेणीमध्ये येते. वार्षिक सरासरी तापमान २६.८ ° से. (८० ° फॅ); मासिक सरासरी तापमान १९ ° से. ३० ° ते (१९ ° ते ३०° अंश सेल्सियस). ग्रीष्म ऋतू गरम आणि दमट असतात, किमान तपमान ३० ° से. आणि कोरड्या कालावधीत ते ४० अंश सेल्सियस (१०४ डिग्री फॅरनहाइट) देखील क्रॉस करते. मे आणि जून महिन्यात हे घडते.^[३] हिवाळ्याचा हंगाम केवळ अडीच महिने टिकतो; ज्यामध्ये कधीकधी किमान तापमान 12 अंश सेल्सियस ते - 12 अंश सेल्सियस असते. (५४ ° फॅ - ५७. फॅ) डिसेंबर आणि फेब्रुवारी दरम्यान हे घडते. सर्वाधिक तपमान ४९ ° से. . से (113 ° फॅ) आणि किमान ५ ° से. (४१ ° फॅ). [१२] उन्हाळ्याच्या सुरुवातीस धुळीचे वादळ बऱ्याचदा उद्भवते, ज्याच्या मागे जोरदार पाऊस शहराला भिजत राहतो आणि शहरातील तीव्र तापातून आराम मिळतो. या पावसाला काल बैशाखी (কালবৈশাখী) म्हणतात.

नैऋत्य मॉन्सूनच्या बंगालच्या उपसागर शाखेतून पाऊस पडतो. शहरात जून ते सप्टेंबर दरम्यान जास्तीत जास्त वार्षिक १५८२ मिमी पाऊस पडला. (६२.३ इंच) पावसाळ्यात सर्वाधिक पाऊस ऑगस्टमध्ये होतो (तो ३०६ मिमी). मार्च महिन्यात जास्तीत जास्त दररोज अंतरासह शहरामध्ये वार्षिक २५२८ तास खुले सूर्यप्रकाश आहे.^[४] कोलकाताची मुख्य समस्या प्रदूषण आहे. येथे निलंबित पार्टिक्युलेट मॅटरची पातळी भारतातील इतर प्रमुख शहरांपेक्षा खूपच जास्त आहे. ज्यामुळे धूर आणि धुके येते. शहरातील तीव्र प्रदूषणामुळे फुफ्फुसांचा कर्करोगासारख्या श्वासोच्छवासाशी संबंधित आजारांमुळे प्रदूषण वाढले आहे.^[५]

शहरी रचना

कोलकाता शहराचे क्षेत्रफळ १८५ कि.मी.२ (७१ चौरस मैल) आहे. शहराचे प्रशासन कोलकाता महानगरपालिका (केएमसी) करते. हुगळी नदीच्या (गंगेची एक उपनदीच्या) किनाऱ्यावरील हे शहर १७७२ पासून १९१२ पर्यंत ब्रिटिश भारताचीही राजधानी होती. भारतातील पहिली भुयारी रेल्वे ही कोलकाता येथे धावली होती.^[१]

कोलकाता हे देशातील सर्वात मोठ्या शहरांपैकी एक आहे. त्याला आनंदी शहर असेही म्हणतात. हे भारतातील प्रगत, सामाजिक, सांस्कृतिक आणि राजकीय शहर आहे.दुवा=http://www.bloom9.com/info/postal_codes.asp%7Ctitle=west bengal kolkata postal codes pin codes|संकेतस्थळ=www.bloom9.com|ॲक्सेसदिनांक=2019-10-18}}</ref> तथापि, कोलकाताची शहरी वस्ती बरीच वाढली आहे, ती २००६ मध्ये कोलकाता शहरी क्षेत्राच्या १७५० किमी२ आहे. (६७६ चौरस मैल).^[६] येथे १५७ पिन क्षेत्र आहे. [२०] येथील शहरी वस्तीचे क्षेत्र औपचारिकपणे ३८ स्थानिक नगरपालिकांखाली ठेवले गेले आहेत. या भागात ७२ शहरे, ५२७ शहरे आणि ग्रामीण भागांचा समावेश आहे.^[७] कोलकाता महानगर जिल्ह्याच्या उपनगरी भागात उत्तर २ परगणा, दक्षिण २ परगना, हावडा आणि नादिया यांचा समावेश आहे.

मुख्य शहराची पूर्व-पश्चिम रुंदी अगदी लहान आहे, पश्चिमेकडील हुगली नदीपासून पूर्व मेट्रोपॉलिटन बायपासपर्यंत फक्त ५ किमी (३.१ मैल) -६ किमी (३.७ मैल) मोजली जाते. [२१] शहराच्या उत्तरेस दक्षिणेकडील विस्तार प्रामुख्याने उत्तर, मध्य आणि दक्षिण भागात विभागले जाऊ शकते. १९ व्या शतकाच्या वास्तू व अरुंद रस्त्यांवरील उत्तरेकडील भाग हा सर्वात प्राचीन आहे. स्वातंत्र्यानंतर दक्षिणेकडील बहुतेक भाग प्रगती करीत आहे आणि तेथे बॉलिगंज, भवानीपूर, अलीपूर, न्यू अलीपूर, जोधपूर पार्क इ. सारख्या बऱ्यापैकी समृद्ध आणि समृद्ध प्रदेश आहेत. शहराच्या पूर्व-पूर्वेकडील सॉल्ट लेक सिटी (बिधाननगर) परिसर हा येथे संघटित परिसर आहे. त्याचवेळी, राजारहाट येथे एक संघटित आणि नियोजित क्षेत्राचा विकास देखील केला जात आहे, ज्याला न्यू टाऊन देखील म्हणतात.

सेंट्रल बिझिनेस जिल्हा मध्य कोलकातामध्ये बीबीडीबाग जवळ आहे. बंगाल शासकीय सचिवालय, मुख्य पोस्ट कार्यालय, उच्च न्यायालय, लाल बाजार पोलीस मुख्यालय इत्यादी बरीच सरकारी इमारती आणि खाजगी कार्यालये येथे स्थापित आहेत. कोलकाताच्या मध्यभागी हे मैदान एक विस्तृत मोकळे मैदान आहे, जिथे अनेक खेळ आणि मोठ्या सार्वजनिक परिषदा आयोजित केल्या जातात. बऱ्याच कंपन्यांनी पार्क स्ट्रीटच्या दक्षिणेकडील भागात कार्यालये स्थापन केली, ज्यामुळे हा दुय्यम मध्यवर्ती व्यवसाय जिल्हा देखील बनत आहे.

भूगोल

कोलकाता हे गंगेच्या डेल्टा प्रदेशातील २२°३३′ N ८८° २०′ E निर्देशांकांवर १.५ मीटर (५ फूट) ते ९ मीटर (३० फूट) उंचीवर पूर्व भारतामध्ये स्थित आहेत. हे शहर हुगली नदीच्या काठी आहे. उत्तर-दक्षिण रेषेत पसरलेला आहे. शहराचा एक मोठा भाग हा एक मोठा ओलांडलेला क्षेत्र होता, जो शहराच्या वाढत्या लोकसंख्येद्वारे पुन्हा भरला गेला आहे आणि तो सेटल झाला आहे. उरलेल्या ओलसर जमिनीला आता पूर्व कलकत्ता वेटलॅंड्स म्हणतात, रामसर अधिवेशन अंतर्गत आंतरराष्ट्रीय महत्त्व दिले गेले. -लॅंड घोषित केले गेले आहे.

इतर गंगेच्या प्रदेशांप्रमाणेच येथील माती देखील सुपीक वेलयुक्त आहे. मातीच्या वरच्या थरात क्वार्टझाइट तळाशी, चिकणमाती, गाळ, वाळू व रेव इत्यादी विविध प्रकार आहेत. हे कण मातीच्या दोन थरांमधे असतात. त्यापैकी खालची थर २५० मीटर (८२० फूट) आणि ६५० मीटर (२१३३ फूट) आणि वरची थर जाडी १० मीटर (३३ फूट) आणि ४० मीटर (१३१ फूट) आहे. भारतीय मानक ब्युरोच्या मते , शहर भूकंप प्रभावी विभाग श्रेणी-II मध्ये येतो. हे श्रेणी १-– दरम्यान चढत्या क्रमाने आढळतात.^[८] यूएनडीपीच्या अहवालानुसार हे वारा आणि चक्रीवादळांच्या सर्वाधिक नुकसानीच्या धोक्यात आहे.

सेवा आणि माध्यम

केएमसी शहराला हुगली नदीचे पाणी पुरवठा करते. उत्तर २४ परगणा जवळील पाल्ता वॉटर पंपिंग स्टेशनवर पाण्याचे उपचार केले जातात. शहराचे दैनंदिन अवशेष शहराच्या पूर्वेकडील भागात सुमारे २५०० टन धापा टाकला जातो. या डम्पिंग साइटवर शेतीची जाहिरात केली जाते, जेणेकरून त्याचे पुनर्चक्रण करता येईल आणि शहरातील सांडपाणी नैसर्गिकरित्या पुनर्नवीनीकरण केले जाऊ शकेल. [२] शहरातील काही भागात गटारांद्वारे सांडपाणी नसल्याने असुरक्षित सांडपाणी निचरा होण्यास प्रोत्साहन मिळते. शहर परिसरातील कलकत्ता इलेक्ट्रिक सप्लाई कॉर्पोरेशन (सीईएससी) आणि उपनगरी भागात पश्चिम बंगाल राज्य विद्युत मंडळाकडून शहर वीजपुरवठाच्या मध्ये आहे. १९९० च्या मध्यापर्यंत अत्यधिक व्यत्यय आणि वीजपुरवठ्यात कपात होण्याची समस्या उद्भवली; जी आता त्याच्या स्थितीत बऱ्याच सुधारली आहे आणि आता ही कपात फारच क्वचित झाली आहे. शहरातील २० अग्निशमन केंद्रे पश्चिम बंगालच्या अग्निशमन सेवेच्या अंतर्गत वार्षिक सरासरी ७५०० आगींचे प्रमाण कमी करतात.

सरकारी बीएसएनएल आणि व्होडाफोन, एअरटेल, रिलायन्स कम्युनिकेशन्स, टाटा इंडिकॉम इत्यादी खासगी उद्योग कोलकातामध्ये टेलिफोन व मोबाइल सेवा पुरवतात. जीएसएम आणि सीडीएमए या दोन्ही सेल्युलर सेवा शहरात उपलब्ध आहेत. बीएसएनएल, टाटा कम्युनिकेशन्स, एअरटेल आणि रिलायन्स कम्युनिकेशन्सकडून ब्रॉडबॅंड सेवा उपलब्ध आहेत. या व्यतिरिक्त, सिफ आणि अलायन्स देखील ही सेवा प्रदान करतात.

आनंद बझर पत्रिका, आजकाल, वर्तमान, दैनिक दैनिक, गणशक्ती आणि रोजचे स्टेटसमन यासह अनेक बांगला वृत्तपत्रे येथे प्रकाशित केली जातात. इंग्रजी वर्तमानपत्रांचे प्रमुख द टेलीग्राफ, द स्टेट्समॅन, एशियन एज, हिंदुस्तान टाईम्स आणि टाईम्स ऑफ इंडिया. देश, सानंद, उनिश कुरी, किंडल, आनंदलोक आणि आनंद मेळा ही काही मुख्य नियतकालिके आहेत. पूर्व भारतातील सर्वात मोठे व्यापार केंद्र असल्याने इकॉनॉमिक टाइम्स, फायनान्शियल एक्सप्रेस आणि बिझिनेस स्टॅंडर्ड इत्यादी अनेक वित्तीय दैनिकांचे पुरेसे वाचक आहेत.^[९] येथील अन्य भाषांच्या अल्पसंख्याकांसाठी हिंदी, गुजराती, उडिया, उर्दू, पंजाबी आणि चिनी पेपर. देखील प्रकाशित आहेत.

हे सरकारी रेडिओ स्टेशन ऑल इंडिया रेडिओ कडून अनेक एएम रेडिओ चॅनेल प्रसारित करते. कोलकात्यात ११ एफएम रेडिओ स्टेशनचे प्रसारण. त्यातील दोन ऑल इंडिया रेडिओचे आहेत. सरकारी टीव्ही प्रसारक दूरदर्शन कडून दोन स्थलीय चॅनेल प्रसारित केली जातात. बंगाली, हिंदी, इंग्रजी आणि इतर प्रादेशिक भाषांमधील वाहिन्या चार मल्टी-सिस्टम ऑपरेटर (एमएसओ) द्वारे केबल टीव्हीद्वारे दर्शविली जातात. बांगला उपग्रह चॅनेलमध्ये एबीपी आनंद, 24 तास, कोलकाता टीव्ही, चॅनेल 10 आणि तारा न्यूजचा समावेश आहे

दळण वळण

कोलकाता मध्ये मोठ्या प्रमाणात रहदारी कोलकाता उपनगरीय रेल्वे, कोलकाता मेट्रो, ट्राम आणि बसद्वारे उपलब्ध आहे. ब्रॉड उपनगरी नेटवर्क दुर्गम उपनगरी भागात विस्तारित आहे. कोलकाता मेट्रो, भारतीय रेल्वेने चालवलेली, ही भारतातील सर्वात प्राचीन भूमिगत रहदारीची व्यवस्था आहे.^[१०] हे हुगली नदीच्या समांतर शहराच्या उत्तरेकडून दक्षिणेस १६.४५ कि.मी. लांबीच्या अंतरावर धावते. मध्ये भेटते बसेस प्रामुख्याने येथील बहुतेक लोक रहदारीसाठी वापरतात. येथे सरकारी आणि खासगी ऑपरेटर बस चालवितात. कोलकाता हे एकमेव शहर आहे जिथे ट्राम सेवा उपलब्ध आहे. ट्राम सेवा कलकत्ता ट्रॅमवेज कंपनी चालविते. ट्राम कमी वेगाने रहदारी असणारी रहदारी आहे आणि शहरातील काही भागात मर्यादित आहे. पावसाळ्यात जोरदार पावसामुळे काहीवेळा सार्वजनिक वाहतुकीत अडथळा निर्माण होतो.^[११]

भाड्याने मिळणाऱ्या यांत्रिक रहदारीमध्ये पिवळ्या मीटर-टॅक्सी आणि ऑटो-रिक्षांचा समावेश आहे. कोलकाता मध्ये जवळजवळ सर्वच पिवळ्या टॅक्सी राजदूता आहेत. कोलकाता सोडून इतर शहरांमध्ये बहुतेक टाटा इंडिका किंवा फियाट टॅक्सी म्हणून चालतात. शहरातील काही भागात लोकल कमी अंतरासाठी सायकल रिक्षा आणि हाताने चालविलेल्या रिक्षा सुरू आहेत. इतर शहरांपेक्षा येथे खासगी वाहने खूपच कमी आहेत. हे सार्वजनिक रहदारीच्या मोठ्या प्रमाणामुळे आहे.^[१२] तथापि, शहरात खासगी वाहनांच्या नोंदणीत लक्षणीय वाढ झाली आहे. सन २००२ च्या आकडेवारीनुसार मागील सात वर्षांत वाहनांच्या संख्येत ४४ % वाढ झाली आहे. शहरातील लोकसंख्या घनतेच्या फक्त ८% रस्त्यांची आहे, जिथे ती दिल्लीत २३% आणि मुंबईत १७% आहे. वाहतुकीची कोंडी करण्याचे हे मुख्य कारण आहे. [] 36] या दिशेने कोलकाता मेट्रो रेल्वे आणि अनेक नवीन उड्डाणपूल व नवीन रस्ते तयार केल्याने शहराला मोठा दिलासा मिळाला आहे.

कोलकाता मध्ये दोन मुख्य लांबीची रेल्वे स्थानके आहेत - हॉवडा जंक्शन आणि सियालदह जंक्शन. कोलकाता रेल्वे स्थानक नावाचे एक नवीन स्टेशन २००६ मध्ये बांधले गेले. कोलकाता शहर हे भारतीय रेल्वेच्या दोन विभागांचे मुख्यालय आहे - पूर्व रेल्वे आणि दक्षिण-पूर्व रेल्वे.^[१३]

शहराला हवाई जोडण्यासाठी नेताजी सुभाषचंद्र बोस आंतरराष्ट्रीय विमानतळ डम दम येथे आहे. हे विमानतळ शहराच्या उत्तरेकडील अंतरावर आहे आणि ते अंतर्गत आणि आंतरराष्ट्रीय दोन्ही उड्डाणे चालविते. हे शहर पूर्व भारतातील एक प्रमुख बंदर आहे. कोलकाता पोर्ट ट्रस्ट हे कोलकाता पोर्ट आणि हल्दिया बंदर सांभाळत आहेत.^[१०] येथून अंदमान आणि निकोबार बेटांमधील पोर्ट ब्लेअर आणि भारताच्या इतर बंदरांवर आणि भारताबाहेरील शिपिंग कॉर्पोरेशनचे प्रवासी जहाजे चालविली जातात. कोलकाताच्या दोन शहरांच्या हावडा येथेही फेरी सेवा उपलब्ध आहे. कोलकाता येथे दोन मोठी रेल्वे स्थानके आहेत, एक हावडा आणि दुसरे सियालदा, हावडा तुलनात्मकदृष्ट्या मोठे स्टेशन आहे तर स्थानिक सेवा शिलदाहाहून अधिक आहेत. शहराच्या उत्तरेकडील दम दममधील नेताजी सुभाषचंद्र बोस आंतरराष्ट्रीय विमानतळ जे शहराला परदेशात शहराशी जोडते. ढाका यांगून, बँकॉक लंडन पारो यासह मध्य पूर्व आशियातील काही शहरे थेट शहराशी जोडलेली आहेत. कोलकाता हे भारतीय उपखंडातील एकमेव शहर आहे जे ट्राम रहदारी आहे. याशिवाय कोलकाता मेट्रोची भूमिगत रेल्वे सेवाही येथे उपलब्ध आहे. गंगा शाखा हुगळी येथे स्टीमर वाहतूक सुविधा देखील उपलब्ध आहे. रस्त्यांवरील खासगी बसेसबरोबरच पश्चिम बंगाल वाहतूक वाहतूक महामंडळाकडेही बरीच बसेस आहेत. काळ्या-पिवळ्या टॅक्सी शहरातील रस्त्यावर चालतात. शहराच्या कोणत्याही भागात धूर, धूळ आणि प्रदूषणापासून मुक्तता उपलब्ध आहे.

शिक्षण

कोलकाता येथे कोलकाता विद्यापीठासह अनेक नामांकित शैक्षणिक संस्था आणि गावे असून येथे 4 वैद्यकीय महाविद्यालयेसुद्धा आहेत. ऐंशीच्या दशकानंतर कलकत्ताची शैक्षणिक स्थिती खालावली, परंतु कोलकाता अजूनही शैक्षणिक वातावरणासाठी प्रसिद्ध आहे. कोलकाता विद्यापीठ, जाधवपूर विद्यापीठ, रवींद्र भारती विद्यापीठातील, कायदेविषयक विज्ञान पश्चिम बंगाल राष्ट्रीय विद्यापीठ, नेताजी सुभाषचंद्र मुक्त विद्यापीठ, बंगाल अभियांत्रिकी व विज्ञान विद्यापीठ, आरोग्य विज्ञान पश्चिम बंगाल विद्यापीठ, पश्चिम बंगाल पशुसंवर्धन व मत्स्यव्यवसाय विज्ञान विद्यापीठ, पश्चिम बंगाल कलकत्ता विविध तांत्रिक विद्यापीठ भागात स्थित आहेत. शेकडो महाविद्यालये या विद्यापीठांमधील संलग्न व समाकलित युनिट्स म्हणून काम करतात. एशियाटिक सोसायटी, भारतीय सांख्यिकी संस्था, भारतीय व्यवस्थापन संस्था, मेघनाथ साहा आण्विक भौतिकशास्त्र संस्था, सत्यजित रे फिल्म आणि टेलिव्हिजन संस्था ही राष्ट्रीय महत्त्वाची संस्था आहेत. इतर उल्लेखनीय संस्थांमध्ये रामकृष्ण मिशन इन्स्टिट्यूट ऑफ कल्चर, एन्थ्रोपोलॉजिकल सर्व्हे ऑफ इंडिया, बोस इन्स्टिट्यूट, बोटॅनिकल सर्व्हे ऑफ इंडिया, भारतीय भूगर्भीय सर्वेक्षण सर्वेक्षण, भारतीय माहिती तंत्रज्ञान संस्था, श्रीरामपूर कॉलेज, प्रेसिडेन्सी कॉलेज, स्कॉटिश चर्च कॉलेज यांचा समावेश आहे.

लोकसंख्या

कोलकातावासीयांना कालकतीया म्हणतात. २००१ च्या जनगणनेनुसार कोलकाता शहराची एकूण लोकसंख्या ४५८०५४४ आहे, तर इथले सर्व शहरी भाग १३२१६५४६ आहेत. २००९ च्या प्रकल्पांच्या सध्याच्या अंदाजानुसार, शहरातील लोकसंख्या ५०८०५१९ आहे.^[१४] येथे लिंग प्रमाण प्रमाण १००० पुरुषांपैकी ९२८ महिला आहे.^[१५] जे राष्ट्रीय सरासरीपेक्षा कमी आहे. यामागचे कारण ग्रामीण भागातून पुरुष कामासाठी येत आहेत. शहराचे साक्षरतेचे प्रमाण ८१% आहे [43 43] जे राष्ट्रीय सरासरीपेक्षा १% पेक्षा जास्त आहे.^[१६] कोलकाता महानगरपालिकेत ४.१% असा डिसऑर्डर नोंदविला गेला आहे, जो भारतातील दहा लाखाहून अधिक लोकसंख्या असलेल्या शहरांमध्ये सर्वात कमी आहे.^[१७]

बंगाली लोकसंख्या कोलकाताच्या बहुसंख्य लोकसंख्येमध्ये (५५%) असून त्याखेरीज मारवाडी आणि बिहारी लोकसंख्या येथे (अल्पसंख्याकांमध्ये २०%) आहे.^[१८] कोलकातामधील अल्पसंख्याकांमध्ये चिनी, तामिळ, नेपाळी, उडिया, तेलगू आहेत. , आसामी, गुजराती, ॲंग्लो-इंडियन, उडिया आणि भोजपुरी समुदाय.

जनगणनेनुसार कोलकाता मधील ८०% लोक हिंदू आहेत. उर्वरित १८% मुस्लिम, १% ख्रिश्चन आणि १% जैन आहेत. इतर अल्पसंख्यांक समुदायांमध्ये शीख बौद्ध, ज्यू आणि झोरास्टेरियन समुदायांचा समावेश आहे. [] शहरातील लोकसंख्येच्या एक तृतीयांश म्हणजे २०११ च्या नोंदणीकृत भागात आणि वसाहतींमध्ये आणि १५०० अनधिकृत क्षेत्रे आणि झोपडपट्ट्यांमध्ये १.५ दशलक्ष लोक राहतात.

२००४ मध्ये भारतातील ३५ महानगरांमध्ये आणि मोठ्या शहरांमध्ये एकूण विशिष्ट आणि स्थानिक कायद्यांच्या गुन्ह्यांपैकी ६७.६% नोंद झाली. कोलकाता जिल्हा पोलिसांनी सन २००७ मध्ये आयपीसी अंतर्गत १०,५७५ गुन्हे दाखल केले. [50] २००८ मध्ये, शहरातील गुन्हेगारीचे प्रमाण दर १ लाख ७१ होते, जे राष्ट्रीय गुन्हेगाराचे प्रमाण १६७.७ च्या तुलनेत खूपच कमी आहे आणि सर्व प्रमुख शहरांमधील सर्वात कमी आहे. कोलकाता सोनागाची प्रदेश १०००० समावेश वेश्या आशियातील सर्वात मोठया रेड लाईट क्षेत्र आहे.

संस्कृती

कोलकाता हा साहित्यिक, क्रांतिकारक आणि कलात्मक वारसा म्हणून प्रदीर्घ काळापासून ओळखला जात आहे. भारताची पूर्वीची राजधानी असल्याने हे स्थान आधुनिक भारतातील साहित्यिक आणि कलात्मक विचारांचे जन्मस्थान बनले. कोलकातातील लोकांच्या मानसिकतेवर कला आणि साहित्यास नेहमीच खास स्थान आहे. येथे नेहमीच नवीन प्रतिभेला प्रोत्साहन देण्याच्या क्षमतेमुळे हे शहर अफाट सर्जनशील उर्जाचे शहर बनले आहे. या कारणांमुळे कोलकाताला कधीकधी भारताची सांस्कृतिक राजधानी देखील म्हणले जाते. कोणतीही अतिशयोक्ती होणार नाही.

पॅरा हा कोलकाताचा एक विशेष भाग आहे, म्हणजेच शेजारचा भाग. त्यांच्यात समुदायाची तीव्र भावना आहे. प्रत्येक पारा एक समुदाय केंद्र, क्रीडा ठिकाण इ. अडावर सभांमध्ये चर्चा इत्यादी विषयांवर चर्चा करण्याची सवय लोकांना आहे. ही सवय विनामूल्य-शैलीतील बौद्धिक संभाषणास उत्तेजन देते.^[१९]

कोलकाता मध्ये बऱ्याच इमारती गोथिक, बारोक, रोमन आणि इंडो-इस्लामिक स्थापत्य शैलीच्या आहेत. ब्रिटिश काळातील बऱ्याच इमारती चांगल्या प्रकारे जतन केल्या गेल्या आहेत आणि आता हेरिटेज म्हणून घोषित केल्या आहेत, तर बऱ्याच इमारतीही पाडण्याच्या मार्गावर आहेत. १८१४ मध्ये बांधलेले भारतीय संग्रहालय हे आशियामधील सर्वात प्राचीन संग्रहालय आहे. यात भारतीय इतिहास, नैसर्गिक इतिहास आणि भारतीय कला यांचा मोठा आणि आश्चर्यकारक संग्रह आहे. व्हिक्टोरिया मेमोरियल कोलकाता मधील एक प्रमुख पर्यटन स्थळ आहे. शहराचा इतिहास येथील संग्रहालयात नोंदविला गेला आहे. येथील भारतीय राष्ट्रीय लायब्ररी ही भारताची एक प्रमुख आणि मोठी लायब्ररी आहे. ललित कला अकादमी आणि इतर बऱ्याच आर्ट गॅलरी नियमित कला प्रदर्शन ठेवत असतात.

शहरातील नाटक इत्यादींची परंपरा जत्रा, नाट्य आणि सामूहिक नाट्य म्हणून टिकून आहे. येथे हिंदी चित्रपट देखील बांगला चित्रपट म्हणून लोकप्रिय आहे, ज्याचे नाव टॉलीवूड आहे. इथली फिल्म इंडस्ट्री टॉलीगंज येथे आहे. सत्यजीत राय, मृणाल सेन, तपन सिन्हा आणि wत्विक घटक या प्रसिद्ध चित्रपट दिग्दर्शकांचा परिणाम म्हणजे येथे दीर्घकाळ चित्रपट निर्मिती. अपर्णा सेन आणि itतुपर्नो घोष हे त्यांचे समकालीन प्रादेशिक संचालक आहेत.

कोलकाताच्या केटरिंगचे मुख्य घटक म्हणजे तांदूळ आणि माचर झोल, आणि रसोगुल्ला आणि मिष्टी डोई मिष्टान्न या स्वरूपात. बंगाली लोकांच्या प्रमुख फिश बेस्ड डिशपैकी हिलसा डिश ही आवडते आहेत. स्नॅक्समधील बेगूनी (वांगी भाजा), काठी रोल, फुचका आणि चायना टाऊनमधील चिनी पाककृती शहराच्या पूर्वेकडील भागात अधिक लोकप्रिय आहेत.

बंगाली महिला सहसा साड्या परिधान करतात. त्यांच्याकडे घरगुती साडी नेसण्याची एक खास शैली आहे जी एक बंगाली ओळख आहे. येथील साड्यांपैकी बंगाली सुती आणि रेशीम जागतिक साड्या प्रसिद्ध आहेत, ज्याला तंत नाव आहे. पुरुष बहुतेक वेळा वेस्टर्न पेंट-शर्ट घालतात,परंतु सण, सलोखा इत्यादी प्रसंगी धोतीसह सूती आणि रेशीम-कुर्ते घालतात. धोतीचा शेवट हातात घेण्याचा पुरुषांमध्ये एक ट्रेंड आहे,जो एक खास बंगाली ओळख देतो. धोती बहुधा पांढऱ्या रंगाची असते.

दुर्गापूजा हा कोलकाताचा सर्वात महत्त्वाचा आणि चकाचक उत्सव आहे. हा उत्सव सहसा ऑक्टोबर महिन्यात येतो, परंतु दर चौथ्या वर्षी सप्टेंबरमध्येही येऊ शकतो. इतर उल्लेखनीय सणांमध्ये जगधत्री पूजा, पोला बैसाख, सरस्वती पूजा, रथयात्रा, पौष पोर्बो, दिवाळी, होळी, ख्रिसमस, ईद इत्यादींचा समावेश आहे. सांस्कृतिक उत्सवात कोलकाता पुस्तक फेअर, कोलकाता चित्रपट महोत्सव, डोव्हर लेन संगीत महोत्सव आणि राष्ट्रीय रंगमंच महोत्सव यांचा समावेश आहे.

भारतीय शास्त्रीय संगीत आणि बंगाली लोकसंगीताचेही शहरात कौतुक झाले. एकोणिसाव्या आणि विसाव्या शतकापासून बंगाली साहित्याचे आधुनिककरण झाले आहे. हे बंकिमचंद्र चट्टोपाध्याय, मायकेल मधुसूदन दत्त, रवींद्रनाथ ठाकूर, काझी नझरुल इस्लाम आणि शरतचंद्र चट्टोपाध्याय इत्यादी आधुनिक लेखकांच्या लेखनात दिसून येते. या साहित्यिकांनी उभ्या केलेल्या उच्च-दर्जाच्या साहित्य परंपरेला जीवनानंददास, बिभूतीभूषण बंधोपाध्याय, ताराशंकर बन्धोपाध्याय, माणिक बंडोपाध्याय, आशापूर्णा देवी, शिशिरेंदू मुखोपाध्याय, बुद्धदेव गुहा, महाश्वेता देवी, समरेश मजूमध्या, संजीव गंगोपाध्याय आणि संजीव गंगोपाध्याय यांनी वाढविली आहे.

साठच्या दशकात हंगरी जनरेशन (हंगेरियन जनरेशन) नावाची साहित्य चळवळ आली ज्याच्या सदस्यांनी त्यांच्या युक्तीने आणि लेखनातून संपूर्ण कोलकाता शहर हादरवून टाकले. त्यांची चर्चा परदेशात पोहोचली. त्या चळवळीतील सदस्यांपैकी मुख्य म्हणजे मलय रायचौधुरी, सुबीमल बासाक. डेबी राय, समीर रायचौधरी, फाल्गुनी राय, अनिल करंजय, बासुदेव दशगुप्ता, त्रिदिब मित्र, शक्ती चट्टोपाध्याय या प्रमुख व्यक्ती आहेत.

१९९० च्या दशकापासूनच जाझ आणि रॉक म्युझिकची उत्पत्ती भारतात झाली. या शिल्लीशी ब याच बांगला बॅंड संबद्ध आहेत, ज्यास जिबोनमुखी गीत म्हणतात. या बॅंडपैकी चंद्रबिंदु, कॅक्टस, निद्रानाश, जीवाश्म आणि लकीचरा इ. त्यांच्याशी संबंधित कलाकारांमध्ये कबीर सुमन, नचिकेता, अंजना दत्त इ.

स्मारके आणि प्रेक्षणीय ठिकाणे

हुगली नदीजवळील मैदान आणि किल्ला विल्यम हे भारतातील सर्वात मोठे उद्यान आहे. हे ३ चौरस किलोमीटर क्षेत्रात पसरलेले आहे. मैदानांच्या पश्चिमेला फोर्ट विल्यम आहे. फोर्ट विल्यमचा वापर आता भारतीय सैन्यासाठी केला जात असल्यामुळे तेथे प्रवेश करण्यासाठी विशेष परवानगी घ्यावी लागेल. ईडन गार्डन्सच्या एका लहान तलावामध्ये बर्मीच्या शिवालयांची स्थापना केली गेली आहे, जे या बागेचे विशेष आकर्षण आहे. स्थानिक लोकांमध्येही ती जागा लोकप्रिय आहे. १९०१–-२१ दरम्यान बांधलेले व्हिक्टोरिया मेमोरियल क्वीन व्हिक्टोरियाला समर्पित आहे. या स्मारकात कलाकुसरांचे एक सुंदर मिश्रण आहे. या मोगल-शैलीतील घुमटांमध्ये सारसेनिक आणि रेनेसान्स् शैली आहेत. मेमोरियलमध्ये एक भव्य संग्रहालय आहे, जिथे राणीच्या पियानो आणि अभ्यास-डेस्कसह ३०००हून अधिक वस्तू प्रदर्शित केल्या आहेत. हे दररोज सकाळी 10 ते सायंकाळी 4.30 पर्यंत सुरू होते, ते सोमवारी बंद असते. सेंट पॉलचे कॅथेड्रल चर्च शिल्पाकृतीचे एक अद्वितीय उदाहरण आहे, त्याच्या दागलेल्या काचेच्या खिडक्या, फ्रेस्कोइज, ग्रँड-आल्टर, एक गॉथिक टॉवर आहे. दररोज सकाळी 9.00 ते दुपारी आणि संध्याकाळी 3.00 ते 6.00 या वेळेत हे उघडते. नाखोडा मशिद लाल दगडाने बनलेली ही विशाल मशिदी १९२६ मध्ये बांधली गेली होती, येथे १०,००० लोक राहू शकतात. एमजी रोडवर स्थित संगमरवरी पॅलेस आपल्याला या राजवाड्यातील समृद्धी दिसू शकते. सन 1800 मध्ये हा राजवाडा श्रीमंत बंगाली जमीनदारांचा निवासस्थान होता. येथे काही महत्त्वपूर्ण पुतळे आणि चित्रे आहेत. सुंदर झूमर, युरोपियन पुरातन वस्तू, वेनिस ग्लास, जुने पियानो आणि चीन-निर्मित निळ्या फुलदाण्या तुम्हाला त्या काळातील श्रीमंतांच्या जीवनशैलीची झलक देतील. १८६७ मध्ये बांधलेले पारसनाथ जैन मंदिर, वेनेशियन काचेच्या मोज़ाइक, पॅरिसच्या झूमर आणि ब्रुसेल्स, सुशोभित घुमट्या, रंगीबेरंगी काचेच्या खिडक्या आणि आरशाच्या खांबांनी सुशोभित केलेले आहे. दररोज सकाळी ०६.०० ते दुपारी आणि दुपारी ३.०० ते सायंकाळी ०७.०० या वेळेत हे चालू असते. बेलूर मठ हे बेलूर मठ रामकृष्ण मिशनचे मुख्यालय आहे, त्याची स्थापना १८९९ in मध्ये रामकृष्ण यांचे शिष्य स्वामी विवेकानंद यांनी केली होती. येथे 1938 मध्ये बांधलेले मंदिर हिंदू, मुस्लिम आणि ख्रिश्चन यांचे मिश्रण आहे. ऑक्टोबर ते मार्च दरम्यान सकाळी 6.30 ते 11.30 आणि संध्याकाळी 3.30 ते 6.00 आणि एप्रिल ते सप्टेंबर दरम्यान सकाळी 6.30 ते 11.30 आणि संध्याकाळी 4.00 ते 7.00 या वेळेत हे चालू असतात.

दक्षिणेश्वर काली मंदिर

हुगली नदीच्या पूर्वेला वसलेले हे मां कालीचे मंदिर आहे, जेथे श्री रामकृष्ण परमहंस पुजारी होते आणि जिथे त्यांना सर्व धर्मांचे ऐक्य वाटले. काली मंदिर, सदर स्ट्रीटच्या दक्षिणेस सहा किमी दक्षिणेस, हे भव्य मंदिर कोलकाताचे संरक्षक देवी काली यांना समर्पित आहे. काली म्हणजे "काळी". कालीच्या मूर्तीची जीभ रक्ताने नटलेली असून नर्मंदांच्या मालाला घातली आहे. भगवान शिवची अर्धगिनी काली हा पार्वतीचा विध्वंसक प्रकार आहे. जुन्या मंदिराच्या जागी सध्याचे मंदिर १८०९ in मध्ये बांधले गेले होते. सकाळी ३.०० ते संध्याकाळी ८.०० या वेळेत हे उघडते. मदर टेरेसा होम्स या ठिकाणी भेट दिल्यास आपल्या कोलकाता सहलीला एक नवीन परिमाण मिळेल. काली मंदिराजवळील हे स्थान शेकडो बेघर आणि "गरीबांमधील गरीब" आहे - मदर टेरेसा यांचे हवाला देऊन. आपण आपल्या योगदानाने गरजू लोकांना मदत करू शकता. हिरवळीच्या बरीच एकरात पसरलेल्या वनस्पति बाग, वनस्पतींच्या दुर्मिळ प्रजाती, सुंदर बहरलेली फुले, प्रसन्न वातावरण… इथे निसर्गासह संध्याकाळ घालवण्याची उत्तम संधी आहे. नदीच्या पश्चिमेला वसलेल्या या बागेत जगातील दुसऱ्या क्रमांकाचे वटवृक्ष आहे, सुमारे 10,000 चौरस मीटरपर्यंत पसरलेले आहे, जवळजवळ 420 शाखा आहेत.

कलकत्त्यावरील मराठी पुस्तके

कोलकाता कोलाज (नीलिमा भावे)

संदर्भ

^ ^a ^b Dutta, Krishna (2003). Calcutta: A Cultural and Literary History (इंग्रजी भाषेत). Signal Books. ISBN 9781902669595.
^ www.cse-india.com https://www.cse-india.com/cse_factbook.htm. 2019-10-05 रोजी पाहिले. Missing or empty |title= (सहाय्य)
^ "Calcutta, India Travel Weather Averages (Weatherbase)". Weatherbase. 2011-09-07 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. 2019-10-18 रोजी पाहिले.
^ "From Calcutta With Love". www.ess.co.at. 2019-05-29 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. 2019-10-18 रोजी पाहिले. Unknown parameter |आर्काईव्ह दुवा= ignored (सहाय्य); Unknown parameter |आर्काईव्ह दिनांक= ignored (सहाय्य); More than one of |access-date= and |ॲक्सेसदिनांक= specified (सहाय्य)
^ "Oxygen supplies for India police" (इंग्रजी भाषेत). 2007-05-17. 2019-10-18 रोजी पाहिले.
^ "Catalog Page for PIA01844". photojournal.jpl.nasa.gov. 2019-10-18 रोजी पाहिले.
^ "चित्र:PIA01844 modest.jpg बनाएॅं". विकिपीडिया (हिंदी भाषेत).
^ "Wayback Machine" (PDF). web.archive.org. रोजी मूळ पानापासून संग्रहित2006-05-19. 2019-10-18 रोजी पाहिले.CS1 maint: BOT: original-url status unknown (link)
^ "indiadisasters.org - India Disasters Resources and Information. This website is for sale!" (PDF). web.archive.org. रोजी मूळ पानापासून संग्रहित2013-01-19. 2019-10-18 रोजी पाहिले.CS1 maint: BOT: original-url status unknown (link)
^ ^a ^b "KOL Metropolitan – City Living and Lifestyle". www.kolmetro.com. 2019-01-07 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. 2019-10-18 रोजी पाहिले. Unknown parameter |आर्काईव्ह दुवा= ignored (सहाय्य); Unknown parameter |आर्काईव्ह दिनांक= ignored (सहाय्य); More than one of |access-date= and |ॲक्सेसदिनांक= specified (सहाय्य)
^ Jul 11, TNN | Updated:; 2007; Ist, 5:35. "HC admits PIL on waterlogging | Kolkata News - Times of India". द टाइम्स ऑफ इंडिया (इंग्रजी भाषेत). 2019-10-18 रोजी पाहिले.CS1 maint: extra punctuation (link) CS1 maint: numeric names: authors list (link)
^ "Table E2". web.archive.org. 2005-02-19 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. 2019-10-18 रोजी पाहिले. Unknown parameter |आर्काईव्ह दुवा= ignored (सहाय्य); Unknown parameter |आर्काईव्ह दिनांक= ignored (सहाय्य); More than one of |access-date= and |ॲक्सेसदिनांक= specified (सहाय्य)
^ "[IRFCA] Indian Railways FAQ: Geography". www.irfca.org. 2019-10-18 रोजी पाहिले.
^ "cmc.net.in". ww38.web.cmc.net.in. 2019-10-18 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. 2019-10-18 रोजी पाहिले. Unknown parameter |आर्काईव्ह दुवा= ignored (सहाय्य); Unknown parameter |आर्काईव्ह दिनांक= ignored (सहाय्य); More than one of |access-date= and |ॲक्सेसदिनांक= specified (सहाय्य)
^ "cmc.net.in". ww38.web.cmc.net.in. 2019-10-18 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. 2019-10-18 रोजी पाहिले. Unknown parameter |आर्काईव्ह दुवा= ignored (सहाय्य); Unknown parameter |आर्काईव्ह दिनांक= ignored (सहाय्य); More than one of |access-date= and |ॲक्सेसदिनांक= specified (सहाय्य)
^ "Census of India - India at a Glance : Number of Literates & Literacy Rates". web.archive.org. रोजी मूळ पानापासून संग्रहित2007-04-16. 2019-10-18 रोजी पाहिले. no-break space character in |title= at position 39 (सहाय्य)CS1 maint: BOT: original-url status unknown (link)
^ "Million Plus Cities : Some Highlights : 2001 Census". web.archive.org. 2007-01-05 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. 2019-10-18 रोजी पाहिले. Unknown parameter |आर्काईव्ह दुवा= ignored (सहाय्य); Unknown parameter |आर्काईव्ह दिनांक= ignored (सहाय्य); More than one of |access-date= and |ॲक्सेसदिनांक= specified (सहाय्य)
^ "Kolkata Municipal Corporation". www.kmcgov.in. 2019-10-18 रोजी पाहिले.
^ Trachtenberg, Peter (2005-05-15). "The Chattering Masses". The New York Times (इंग्रजी भाषेत). ISSN 0362-4331. 2019-10-18 रोजी पाहिले.

__LEAD_SECTION__

कोलकाता ( ^[१] किंवा कलकत्ता ^[२] ^[३] ओळखले जाते जे 2001 पर्यंत अधिकृत नाव होते) हे भारताच्या पश्चिम बंगाल राज्याची राजधानी आणि सर्वात मोठे शहर आहे. हुगळी नदीच्या पूर्वेकडील तीरावर आहे, 80 किमी (50 mi) बांगलादेशच्या सीमेच्या पश्चिमेला.हे पूर्व आणि ईशान्य भारताचे प्राथमिक आर्थिक आणि व्यावसायिक केंद्र आहे. ^[४]कोलकाता हे भारतातील सातवे सर्वाधिक लोकसंख्या असलेले शहर आहे ज्याची अंदाजे शहराची लोकसंख्या 4.5 आहे दशलक्ष (0.45 कोटी). ^[५]हे कोलकाता मेट्रोपॉलिटन क्षेत्राचे केंद्र आहे, 15 दशलक्ष (1.5 कोटी) पेक्षा जास्त रहिवासी लोकसंख्येसह जगातील सर्वाधिक लोकसंख्या असलेल्या महानगरांपैकी एक आहे.कोलकाता ही भारताची वास्तविक सांस्कृतिक राजधानी आहे आणि बंगालच्या ऐतिहासिक प्रदेशातील ऐतिहासिक आणि सांस्कृतिकदृष्ट्या महत्त्वपूर्ण शहर आहे. ^[६] ^[७] ^[८]हे जगातील दुसरे सर्वात मोठे बंगाली भाषिक शहर आहे.भारतातील सर्व शहरांमध्ये नोबेल पारितोषिक विजेत्यांची संख्या सर्वाधिक आहे.

कलकत्त्याच्या आधीच्या तीन गावांवर मुघलांच्या अधिपत्याखाली बंगालच्या नवाबाचे राज्य होते.1690 मध्ये नवाबाने ईस्ट इंडिया कंपनीला व्यापार परवाना दिल्यानंतर, ^[९] हे क्षेत्र कंपनीने फोर्ट विल्यममध्ये विकसित केले.नवाब सिराज उद-दौलाने 1756 मध्ये किल्ला ताब्यात घेतला परंतु त्याचा सेनापती मीर जाफरने कंपनीच्या समर्थनार्थ बंड केल्यानंतर 1757 मध्ये प्लासीच्या लढाईत त्याचा पराभव झाला आणि नंतर त्याला थोड्या काळासाठी नवाब बनवण्यात आले. ^[१०]कंपनी आणि नंतरच्या ताज नियमानुसार, कलकत्ता 1911 पर्यंत भारताची वास्तविक राजधानी म्हणून काम करत होते.कलकत्ता हे ब्रिटिश साम्राज्यातील लंडन नंतर दुसरे सर्वात मोठे शहर होते, ^[११] आणि भारतातील नोकरशाही, राजकारण, कायदा, शिक्षण, विज्ञान आणि कला यांचे केंद्र होते.हे शहर बंगाली पुनर्जागरणातील अनेक व्यक्ती आणि चळवळींशी संबंधित होते.ते भारतीय राष्ट्रवादी चळवळीचे केंद्र होते. ^[१२]कलकत्ता विद्यापीठ आणि त्याच्या संलग्न महाविद्यालयांनी दक्षिण आशियातील अनेक आघाडीच्या व्यक्तींची निर्मिती केली.

कोलकात्याच्या वास्तुकलेमध्ये व्हिक्टोरिया मेमोरियल, हावडा ब्रिज आणि ग्रँड हॉटेलसह अनेक शाही खुणा समाविष्ट आहेत.शहराच्या हेरिटेजमध्ये भारतातील एकमेव चायनाटाउन आणि ज्यू, आर्मेनियन, ग्रीक आणि अँग्लो-इंडियन समुदायांचे अवशेष समाविष्ट आहेत.हे शहर भद्रलोक संस्कृती आणि बंगालच्या जमिनदारांशी जवळून जोडलेले आहे, ज्यात बंगाली हिंदू, बंगाली मुस्लिम आणि आदिवासी अभिजात लोक आहेत.बंगालच्या फाळणीमुळे शहराच्या नशिबावर परिणाम झाला.20 व्या शतकाच्या उत्तरार्धात, 1971 मध्ये बांगलादेश मुक्ती युद्धादरम्यान या शहराने बांगलादेशच्या निर्वासित सरकारचे आयोजन केले होते; ^[१३] त्याने भारतातील पहिला भुयारी मार्ग बांधला; आणि ते भारतातील सर्वात मोठे शहर म्हणून मुंबईने (पूर्वीचे बॉम्बे) मागे टाकले.कोलकाता बंदर हे भारतातील सर्वात जुने कार्यरत बंदर आहे.हे शहर भारताची सांस्कृतिक राजधानी म्हणून ओळखले जाते.

1947 मध्ये स्वातंत्र्य मिळाल्यानंतर, एकेकाळी भारतीय वाणिज्य, संस्कृती आणि राजकारणाचे प्रमुख केंद्र असलेल्या कोलकात्याला अनेक दशके राजकीय हिंसाचार आणि आर्थिक स्तब्धतेचा सामना करावा लागला. ^[१४]1947 च्या भारताच्या फाळणीनंतरच्या दशकांमध्ये पूर्व बंगाल (सध्याचा बांगलादेश) मधील हिंदू निर्वासितांनी देखील शहर भरून गेले होते, त्याचे परिदृश्य बदलले आणि त्याचे राजकारण आकारले. ^[१५] ^[१६]लोकसंख्याशास्त्रीयदृष्ट्या वैविध्यपूर्ण शहर, कोलकात्याच्या संस्कृतीत वैशिष्टय़पूर्ण वैशिष्ट्ये आहेत ज्यात विशिष्टपणे जवळचे विणलेले अतिपरिचित क्षेत्र ( पॅरा ) आणि फ्रीस्टाईल संभाषणे ( अड्डा ) समाविष्ट आहेत.कोलकाता हे ललित कला अकादमी, एशियाटिक सोसायटी, इंडियन म्युझियम आणि नॅशनल लायब्ररी ऑफ इंडिया यासह राष्ट्रीय महत्त्वाच्या आदरणीय संस्थांचे घर आहे.हे भारतीय बंगाली चित्रपट उद्योगाचे केंद्र आहे, जे टॉलीवूड म्हणून ओळखले जाते.वैज्ञानिक संस्थांपैकी, कोलकातामध्ये भारतीय भूगर्भीय सर्वेक्षण, भारतीय वनस्पति सर्वेक्षण, कलकत्ता मॅथेमॅटिकल सोसायटी, इंडियन सायन्स काँग्रेस असोसिएशन, भारतीय प्राणीशास्त्र सर्वेक्षण, बागायती संस्था, इंस्टीट्यूशन ऑफ इंजिनिअर्स, भारतीय मानववंशशास्त्र सर्वेक्षण आणि भारतीय सार्वजनिक आरोग्य संघटनाचार नोबेल विजेते आणि दोन नोबेल मेमोरियल पारितोषिक विजेते शहराशी संबंधित आहेत. ^[१७]क्रिकेटची प्रमुख ठिकाणे आणि फ्रँचायझींचे घर असले तरी, कोलकाता हे देशातील असोसिएशन फुटबॉलचे केंद्र म्हणून भारतामध्ये वेगळे आहे.कोलकाता हे दुर्गा पूजेच्या हिंदू सणाच्या भव्य उत्सवांसाठी ओळखले जाते, ज्याला जागतिक वारशाच्या महत्त्वासाठी UNESCO ने मान्यता दिली आहे. ^[१८]त्यामुळे कोलकात्याला 'सिटी ऑफ जॉय' असेही म्हणले जाते. ^[१९]

^ "Kolkata". Lexico. 27 July 2020 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. 17 March 2020 रोजी पाहिले. Unknown parameter |आर्काईव्ह दुवा= ignored (सहाय्य); Unknown parameter |आर्काईव्ह दिनांक= ignored (सहाय्य)
^ Wells, John (3 April 2008). Longman Pronunciation Dictionary (3rd ed.). Pearson Longman. ISBN 978-1-4058-8118-0.
^ "Kolkata". 8 December 2022 रोजी मूळ पानापासून संग्रहित. 8 December 2022 रोजी पाहिले.
^ "Better Integrated Transport Modes will Help Reinvent Kolkata". World Bank. 20 April 2016. 27 March 2019 रोजी मूळ पानापासून संग्रहित. 9 February 2020 रोजी पाहिले.
^ "Provisional Population Totals, Census of India 2011; Cities having population 1 lakh and above" (PDF). Office of the Registrar General & Census Commissioner, India. 7 May 2012 रोजी मूळ पान (PDF) पासून संग्रहित. 26 March 2012 रोजी पाहिले. Unknown parameter |आर्काईव्ह दुवा= ignored (सहाय्य); Unknown parameter |आर्काईव्ह दिनांक= ignored (सहाय्य)
^ —Pielou, Adrianne (March 4, 2011). "India: Calcutta, the capital of culture". Telegraph. 2 January 2016 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. 25 July 2016 रोजी पाहिले. Unknown parameter |आर्काईव्ह दुवा= ignored (सहाय्य); Unknown parameter |आर्काईव्ह दिनांक= ignored (सहाय्य)

—"Kolkata remains cultural capital of India: Amitabh Bachchan". DNA India. 10 November 2012. 25 June 2017 रोजी मूळ पानापासून संग्रहित. 25 November 2016 रोजी पाहिले.

—"Foundation of Kolkata Museum of Modern Art laid". Business Standard. Press Trust of India. 14 November 2013. 5 March 2016 रोजी मूळ पानापासून संग्रहित. 25 July 2016 रोजी पाहिले.

—Reeves, Philip (5 April 2007). "Calcutta: habitat of the Indian intellectual". National Public Radio. Oct 4, 2013 रोजी मूळ पानापासून संग्रहित. 29 January 2012 रोजी पाहिले.

—Noble, Allen and Frank Costa; Ashok Dutt; Robert Kent (1990). Regional development and planning for the 21st century : new priorities, new philosophies. Ashgate Pub Ltd. pp. 282, 396. ISBN 978-1-84014-800-8.
^ "World Urban Areas" (PDF). Demographia. 2018. 13 October 2016 रोजी मूळ पानापासून संग्रहित (PDF). 21 October 2019 रोजी पाहिले.
^ Pattanaik, Debashish; Anita Desai (2003). Calcutta: a cultural and literary history. Signal Books. p. xiv. ISBN 978-1-902669-59-5. 28 March 2024 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. 3 July 2021 रोजी पाहिले.
^ Dutta, K.; Desai, A. (April 2008). Calcutta: a cultural history. Northampton, Massachusetts, US: Interlink Books. pp. 9–10. ISBN 978-1-56656-721-3.
^ "Victory for the British East India Company in the Battle of Plassey was the start of nearly two centuries of British rule in India."; Link: https://www.britannica.com/event/Battle-of-Plassey Archived 2018-02-21 at the Wayback Machine.
^ Marshall, P. J. (2 August 2001). The Cambridge Illustrated History of the British Empire. Cambridge University Press. ISBN 9780521002547. 16 July 2023 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. 18 August 2023 रोजी पाहिले.
^ "Kolkata and World War II: Tracing the sites of air raids that scarred the City of Joy". 18 August 2023 रोजी मूळ पानापासून संग्रहित. 18 August 2023 रोजी पाहिले.
^ "Explained: How Kolkata's 8 Theatre Road hosted the first Bangladesh government". 26 March 2021. 28 March 2024 रोजी मूळ पानापासून संग्रहित. 18 August 2023 रोजी पाहिले.
^ —Party, Power and Political Violence in West Bengal

—Economic Liberalisation, Work and Democracy: Industrial Decline and Urban Politics in Kolkata

—Jack, Ian (4 February 2011). "India's riptide of modern aspiration has not reached Kolkata – but that can't last". The Guardian. London. 7 November 2016 रोजी मूळ पानापासून संग्रहित. 6 November 2016 रोजी पाहिले.
^ The Partition of India |access-date= requires |url= (सहाय्य)
^ The Aftermath of Partition in South Asia
^ —"A Nobel habit: How Kolkata keeps producing winners". the hindu business line. 17 October 2019 रोजी मूळ पानापासून संग्रहित. 25 July 2016 रोजी पाहिले.

—"The Nobel Prize Winners from Kolkata". pressenza. 6 May 2021 रोजी मूळ पानापासून संग्रहित. 25 July 2016 रोजी पाहिले.

—"checkout the list of Nobel Prize winners from Kolkata". the business insider. 6 May 2021 रोजी मूळ पानापासून संग्रहित. 25 July 2016 रोजी पाहिले.

—"Economist Abhijit Banerjee is the sixth Nobel winner with a Kolkata connection". the print. 6 May 2021 रोजी मूळ पानापासून संग्रहित. 25 July 2016 रोजी पाहिले.

—"Abhijit Banerjee is not the first Nobel laureate with a Kolkata connection – here are the others". timesnow. 6 May 2021 रोजी मूळ पानापासून संग्रहित. 25 July 2016 रोजी पाहिले.
^ "Kolkata's Durga Puja gets world heritage tag". द टाइम्स ऑफ इंडिया. 16 December 2021. 5 March 2023 रोजी मूळ पानापासून संग्रहित. 5 March 2023 रोजी पाहिले.
^ "Kolkata city of joy". द टाइम्स ऑफ इंडिया. 23 January 2023 रोजी मूळ पानापासून संग्रहित. 4 February 2023 रोजी पाहिले.

[books.google.com-1] Dutta, Krishna (2003). Calcutta: A Cultural and Literary History (इंग्रजी भाषेत). Signal Books. ISBN 9781902669595.

[2] www.cse-india.com https://www.cse-india.com/cse_factbook.htm. 2019-10-05 रोजी पाहिले. Missing or empty |title= (सहाय्य)

[3] "Calcutta, India Travel Weather Averages (Weatherbase)". Weatherbase. 2011-09-07 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. 2019-10-18 रोजी पाहिले.

[4] "From Calcutta With Love". www.ess.co.at. 2019-05-29 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. 2019-10-18 रोजी पाहिले. Unknown parameter |आर्काईव्ह दुवा= ignored (सहाय्य); Unknown parameter |आर्काईव्ह दिनांक= ignored (सहाय्य); More than one of |access-date= and |ॲक्सेसदिनांक= specified (सहाय्य)

[5] "Oxygen supplies for India police" (इंग्रजी भाषेत). 2007-05-17. 2019-10-18 रोजी पाहिले.

[6] "Catalog Page for PIA01844". photojournal.jpl.nasa.gov. 2019-10-18 रोजी पाहिले.

[7] "चित्र:PIA01844 modest.jpg बनाएॅं". विकिपीडिया (हिंदी भाषेत).

[8] "Wayback Machine" (PDF). web.archive.org. रोजी मूळ पानापासून संग्रहित2006-05-19. 2019-10-18 रोजी पाहिले.CS1 maint: BOT: original-url status unknown (link)

[9] "indiadisasters.org - India Disasters Resources and Information. This website is for sale!" (PDF). web.archive.org. रोजी मूळ पानापासून संग्रहित2013-01-19. 2019-10-18 रोजी पाहिले.CS1 maint: BOT: original-url status unknown (link)

[:0-10] "KOL Metropolitan – City Living and Lifestyle". www.kolmetro.com. 2019-01-07 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. 2019-10-18 रोजी पाहिले. Unknown parameter |आर्काईव्ह दुवा= ignored (सहाय्य); Unknown parameter |आर्काईव्ह दिनांक= ignored (सहाय्य); More than one of |access-date= and |ॲक्सेसदिनांक= specified (सहाय्य)

[11] Jul 11, TNN | Updated:; 2007; Ist, 5:35. "HC admits PIL on waterlogging | Kolkata News - Times of India". द टाइम्स ऑफ इंडिया (इंग्रजी भाषेत). 2019-10-18 रोजी पाहिले.CS1 maint: extra punctuation (link) CS1 maint: numeric names: authors list (link)

[12] "Table E2". web.archive.org. 2005-02-19 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. 2019-10-18 रोजी पाहिले. Unknown parameter |आर्काईव्ह दुवा= ignored (सहाय्य); Unknown parameter |आर्काईव्ह दिनांक= ignored (सहाय्य); More than one of |access-date= and |ॲक्सेसदिनांक= specified (सहाय्य)

[13] "[IRFCA] Indian Railways FAQ: Geography". www.irfca.org. 2019-10-18 रोजी पाहिले.

[14] "cmc.net.in". ww38.web.cmc.net.in. 2019-10-18 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. 2019-10-18 रोजी पाहिले. Unknown parameter |आर्काईव्ह दुवा= ignored (सहाय्य); Unknown parameter |आर्काईव्ह दिनांक= ignored (सहाय्य); More than one of |access-date= and |ॲक्सेसदिनांक= specified (सहाय्य)

[15] "cmc.net.in". ww38.web.cmc.net.in. 2019-10-18 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. 2019-10-18 रोजी पाहिले. Unknown parameter |आर्काईव्ह दुवा= ignored (सहाय्य); Unknown parameter |आर्काईव्ह दिनांक= ignored (सहाय्य); More than one of |access-date= and |ॲक्सेसदिनांक= specified (सहाय्य)

[16] "Census of India - India at a Glance : Number of Literates & Literacy Rates". web.archive.org. रोजी मूळ पानापासून संग्रहित2007-04-16. 2019-10-18 रोजी पाहिले. no-break space character in |title= at position 39 (सहाय्य)CS1 maint: BOT: original-url status unknown (link)

[17] "Million Plus Cities : Some Highlights : 2001 Census". web.archive.org. 2007-01-05 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. 2019-10-18 रोजी पाहिले. Unknown parameter |आर्काईव्ह दुवा= ignored (सहाय्य); Unknown parameter |आर्काईव्ह दिनांक= ignored (सहाय्य); More than one of |access-date= and |ॲक्सेसदिनांक= specified (सहाय्य)

[18] "Kolkata Municipal Corporation". www.kmcgov.in. 2019-10-18 रोजी पाहिले.

[19] Trachtenberg, Peter (2005-05-15). "The Chattering Masses". The New York Times (इंग्रजी भाषेत). ISSN 0362-4331. 2019-10-18 रोजी पाहिले.

[lexico-20] "Kolkata". Lexico. 27 July 2020 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. 17 March 2020 रोजी पाहिले. Unknown parameter |आर्काईव्ह दुवा= ignored (सहाय्य); Unknown parameter |आर्काईव्ह दिनांक= ignored (सहाय्य)

[longman-21] Wells, John (3 April 2008). Longman Pronunciation Dictionary (3rd ed.). Pearson Longman. ISBN 978-1-4058-8118-0.

[MB-22] "Kolkata". 8 December 2022 रोजी मूळ पानापासून संग्रहित. 8 December 2022 रोजी पाहिले.

[worldbank20162-23] "Better Integrated Transport Modes will Help Reinvent Kolkata". World Bank. 20 April 2016. 27 March 2019 रोजी मूळ पानापासून संग्रहित. 9 February 2020 रोजी पाहिले.

[Cities1Lakhandabove-24] "Provisional Population Totals, Census of India 2011; Cities having population 1 lakh and above" (PDF). Office of the Registrar General & Census Commissioner, India. 7 May 2012 रोजी मूळ पान (PDF) पासून संग्रहित. 26 March 2012 रोजी पाहिले. Unknown parameter |आर्काईव्ह दुवा= ignored (सहाय्य); Unknown parameter |आर्काईव्ह दिनांक= ignored (सहाय्य)

[Kolkata_Culture-25] —Pielou, Adrianne (March 4, 2011). "India: Calcutta, the capital of culture". Telegraph. 2 January 2016 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. 25 July 2016 रोजी पाहिले. Unknown parameter |आर्काईव्ह दुवा= ignored (सहाय्य); Unknown parameter |आर्काईव्ह दिनांक= ignored (सहाय्य)

—"Kolkata remains cultural capital of India: Amitabh Bachchan". DNA India. 10 November 2012. 25 June 2017 रोजी मूळ पानापासून संग्रहित. 25 November 2016 रोजी पाहिले.

—"Foundation of Kolkata Museum of Modern Art laid". Business Standard. Press Trust of India. 14 November 2013. 5 March 2016 रोजी मूळ पानापासून संग्रहित. 25 July 2016 रोजी पाहिले.

—Reeves, Philip (5 April 2007). "Calcutta: habitat of the Indian intellectual". National Public Radio. Oct 4, 2013 रोजी मूळ पानापासून संग्रहित. 29 January 2012 रोजी पाहिले.

—Noble, Allen and Frank Costa; Ashok Dutt; Robert Kent (1990). Regional development and planning for the 21st century : new priorities, new philosophies. Ashgate Pub Ltd. pp. 282, 396. ISBN 978-1-84014-800-8.

[26] "World Urban Areas" (PDF). Demographia. 2018. 13 October 2016 रोजी मूळ पानापासून संग्रहित (PDF). 21 October 2019 रोजी पाहिले.

[27] Pattanaik, Debashish; Anita Desai (2003). Calcutta: a cultural and literary history. Signal Books. p. xiv. ISBN 978-1-902669-59-5. 28 March 2024 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. 3 July 2021 रोजी पाहिले.

[28] Dutta, K.; Desai, A. (April 2008). Calcutta: a cultural history. Northampton, Massachusetts, US: Interlink Books. pp. 9–10. ISBN 978-1-56656-721-3.

[29] "Victory for the British East India Company in the Battle of Plassey was the start of nearly two centuries of British rule in India."; Link: https://www.britannica.com/event/Battle-of-Plassey Archived 2018-02-21 at the Wayback Machine.

[30] Marshall, P. J. (2 August 2001). The Cambridge Illustrated History of the British Empire. Cambridge University Press. ISBN 9780521002547. 16 July 2023 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. 18 August 2023 रोजी पाहिले.

[31] "Kolkata and World War II: Tracing the sites of air raids that scarred the City of Joy". 18 August 2023 रोजी मूळ पानापासून संग्रहित. 18 August 2023 रोजी पाहिले.

[auto-32] "Explained: How Kolkata's 8 Theatre Road hosted the first Bangladesh government". 26 March 2021. 28 March 2024 रोजी मूळ पानापासून संग्रहित. 18 August 2023 रोजी पाहिले.

[ianjack-33] —Party, Power and Political Violence in West Bengal

—Economic Liberalisation, Work and Democracy: Industrial Decline and Urban Politics in Kolkata

—Jack, Ian (4 February 2011). "India's riptide of modern aspiration has not reached Kolkata – but that can't last". The Guardian. London. 7 November 2016 रोजी मूळ पानापासून संग्रहित. 6 November 2016 रोजी पाहिले.

[34] The Partition of India |access-date= requires |url= (सहाय्य)

[35] The Aftermath of Partition in South Asia

[Kolkata_Nobel-36] —"A Nobel habit: How Kolkata keeps producing winners". the hindu business line. 17 October 2019 रोजी मूळ पानापासून संग्रहित. 25 July 2016 रोजी पाहिले.

—"The Nobel Prize Winners from Kolkata". pressenza. 6 May 2021 रोजी मूळ पानापासून संग्रहित. 25 July 2016 रोजी पाहिले.

—"checkout the list of Nobel Prize winners from Kolkata". the business insider. 6 May 2021 रोजी मूळ पानापासून संग्रहित. 25 July 2016 रोजी पाहिले.

—"Economist Abhijit Banerjee is the sixth Nobel winner with a Kolkata connection". the print. 6 May 2021 रोजी मूळ पानापासून संग्रहित. 25 July 2016 रोजी पाहिले.

—"Abhijit Banerjee is not the first Nobel laureate with a Kolkata connection – here are the others". timesnow. 6 May 2021 रोजी मूळ पानापासून संग्रहित. 25 July 2016 रोजी पाहिले.

[37] "Kolkata's Durga Puja gets world heritage tag". द टाइम्स ऑफ इंडिया. 16 December 2021. 5 March 2023 रोजी मूळ पानापासून संग्रहित. 5 March 2023 रोजी पाहिले.

[indiatimes-38] "Kolkata city of joy". द टाइम्स ऑफ इंडिया. 23 January 2023 रोजी मूळ पानापासून संग्रहित. 4 February 2023 रोजी पाहिले.

[१]

[२]

[३]

[४]

[५]

[६]

[७]

[८]

[९]

[१०]

[११]

[१२]

[१३]

[१४]

[१५]

[१६]

[१७]

[१८]

[१९]

[१]

[२]

[३]

[४]

[५]

[६]

[७]

[८]

[९]

[१०]

[११]

[१२]

[१३]

[१४]

[१५]

[१६]

[१७]

[१८]

[१९]

?कोलकाता কলকতা पश्चिम बंगाल • भारत
— मेट्रो —
कोलकाता কলকতা, भारत
२२° ३४′ २१.६२″ N, ८८° २१′ ४९.९७″ E ओपनस्ट्रीट मॅप गूगल अर्थ प्रोक्सिमिटीरामा

प्रमाणवेळ	भाप्रवे (यूटीसी+५:३०)
क्षेत्रफळ • उंची	• ९ मी
जिल्हा	कोलकाता
लोकसंख्या • मेट्रो	५०,८०,५४४ • १,५४,८१,५८९
महापौर	बिकश रंजन भट्टाचार्य
कोड • पिन कोड • दूरध्वनी • UN/LOCODE	• 700 xxx • +३३ • INCCU
संकेतस्थळ: कोलकाता महानगरपालिका संकेतस्थळ