मथुरा

मथुरा भारताच्या उत्तर प्रदेश राज्यातील एक शहर आहे. हे शहर मथुरा जिल्ह्याचे प्रशासकीय केंद्र आहे. मथुरा शहर हे, श्रीकृष्ण या विष्णूच्या मानवी अवतारी व्यक्तीची जन्मभूमी आहे. कृष्णाचा जन्म आणि त्याचा मृत्यू, डॉक्टर दफ्तरींच्या मते, अनुक्रमे इ.स.पूर्व १२५१ आणि ११७५ या साली झाले असावेत. कृष्णाचे बालपण मथुरेजवळच्या गोकुळात गेले. मथुरा हे शहर ऐतिहासिकदृष्ट्या कनिष्क राजवंशांनी स्थापन केलेले शहर आहे आणि आज ते धार्मिक पर्यटनस्थळ म्हणून प्रसिद्ध आहे. हे शहर हे भारतीय संस्कृतीचे केंद्र राहिले आहे. भारतीय धर्म, तत्त्वज्ञान, साहित्य निर्मिती आणि विकासात मथुरेचे मोलाचे योगदान आहे. आजही या शहराचे नाव महाकवी सूरदास, संगीताचे आचार्य स्वामी हरिदास, स्वामी दयानंद यांचे गुरू स्वामी विरजानंद, कवी रसखान इत्यादी महान व्यक्तींशी संबंधित आहे.

मथुरेचा परिचय

मथुरा हे भगवान श्रीकृष्णाचे जन्मस्थान आणि भारतातील सर्वात प्राचीन आणि सुप्रसिद्ध शहरांपैकी एक आहे. उत्खनन करून या शहराचा पुरावा कुषाणकालीन आहे असे सिद्ध झाले आहे. मथुरा शहराच्या उत्खननात सापडलेले पुरावे मथुरा संग्रहालयात आहेत. पौराणिक कथेनुसार शूरसेन देशाची ही राजधानी होती. पौराणिक साहित्यात मथुराला शूरसेन नगरी, मधुपुरी, मधुनागरी, मधुरा इत्यादी अनेक नावांनी संबोधित केले जाते. हिमालय आणि विंध्याचल यांच्यात येणारा भारताचा भाग, ज्याला प्राचीन काळी आर्यावर्त असे म्हणतात. येथे भारतीय संस्कृतीचा आधर असलेले जल पुरवठा करणारे प्रवाह - गंगा आणि यमुनेचे प्रवाह होते. या दोन नद्यांच्या काठावर भारतीय संस्कृतीची अनेक केंद्रे तयार झाली.आणि विकसित झाली. वाराणसी, प्रयाग, कौशांबी, हस्तिनापूर, कनोज यांच्याप्रमाणेच मथुरा हे ऐतिहासिक-पौराणिक ठिकाण आहे. मथुरा ही राष्ट्रीय महामार्ग २ वर यमुनेच्या काठावर आहे. आग्रा व दिल्ली ही शहरे मथुरेपासून अनुक्रमे आग्नेयेस ५८ किलोमीटरवर आणि वायव्येस १६५ किलोमीटर अंतरावर आहेत.

वाल्मिकी रामायणात, मथुराला मधुपुर किंवा मधुदानवा शहर म्हणले गेले आहे आणि येथे ते लावणसुरांची राजधानी म्हणून वर्णन केले गेले आहे - या शहराचे वर्णन मधुदैत्याने केले आहे. लवणासूर ज्याला शत्रुघ्नाने पराभूत केले तो याच मधुदानवाचा मुलगा होता. त्यामुळे मथुरा हे रामायण काळात मधुपुरी या नावाने ओळखले जाई. रामायणात या शहराच्या भरभराटीचे वर्णन आले आहे. हे शहर लवणसुरानेसुद्धा सजवले होते. राक्षस, दानव, भुते इत्यादी संबोधने वेगवेगळ्या काळात वेगवेगळ्या प्रकारे वापरली जातात, कधी जाती किंवा कुळ, कधी आर्य-बिगर आर्य संदर्भात तर कधी वाईट प्रकृतीच्या व्यक्तींसाठी. प्राचीन काळापासून या शहराचे अस्तित्त्व बिनधास्तपणे चालू आहे. हे नगर आधी मधुवन नंतर मधुपारा आणि नंतर मथुरा म्हणून ओळखले जाते. ६व्या शतकात मथुरा ही शुरसेन प्रजासत्ताकची राजधानी बनली आणि त्यानंतर लगेचच मौर्य साम्राज्य आणि सुंग राजवंशाचे राज्य होते. पुरातत्त्वशास्त्रीय पुराव्यावरून असे दिसते की, जैन येथे मथुरेत राहत असत. मथुरेचा कला प्रकार आणि तिची संस्कृती कुशाण राजघराण्यांतर्गत शिखरावर पोहोचली ज्यांनी तिला आपली राजधानी म्हणून घोषित केले होते. मथुरा परिसरात अनेक बौद्ध अवशेष सापडले आहेत. यातील अनेक मथुरा, कलकत्ता आणि लखनौ येथील संग्रहालयात आढळतात.

शहर

मथुराच्या सभोवताल चार शिव मंदिरे आहेत पूर्वेस पिपलेश्वर, दक्षिणेस रंगेश्वर आणि उत्तरेस गोकर्णेश्वर आणि पश्चिमेस भूतेश्वर महादेव मंदिर. चारही दिशांना स्थित असल्याने शिवजींना मथुराचे कोतवाल म्हणतात. मथुराला आदि वार भुतेश्वर क्षेत्र म्हणूनही ओळखले जाते. वराह जीच्या गल्लीत निलवराह व श्वेतवाराहाची सुंदर विशाल मंदिरे आहेत. श्रीकृष्णाचे नातू वज्रनाभ यांनी श्री केशवदेवजींची मूर्ती स्थापित केली, परंतु औरंगजेबाच्या काळात त्यांना राजधाममध्ये बसविण्यात आले आणि औरंगजेबाने मंदिर तोडले आणि त्या जागी मशिदीची उभारणी केली. नंतर त्या मशिदीच्या मागे नवीन केशवदेव मंदिर बांधले गेले आहे. प्राचीन केशव मंदिराचे स्थान केशवकटार असे म्हणतात. उत्खननामुळे येथे बऱ्याच ऐतिहासिक वस्तू सापडल्या. मोघल काळामध्ये सौख जाठ राजा हथीसिंग तोमर (कुंतल)चा किल्ला सौख राजा हाथीसिंगाच्या पराक्रमासाठी प्रसिद्ध होता.

जवळच कणकली टीलावरील कंकलिदेवीचे मंदिर आहे. संकलीच्या टीलावरही बऱ्याच वस्तू सापडल्या. असे सांगितले जाते कि हा सांगाडा देवकीच्या त्या मुलीचा आहे जिला कंसाने कृष्ण समजून ठार मारायचा प्रयत्न केला, परंतु तिने आपला हात सोडला आणि आकाशात गेली. (विद्याधर चक्रवर्ती पहा) मशिदीच्या थोड्याशा अंतरावर पोटरकुंडजवळील भगवान श्रीकृष्णाचे जन्मस्थान आहे, ज्यात वासुदेव आणि देवकीच्या मूर्ती आहेत, या जागेला मल्लपुरा म्हणतात. कानसुरचे चैनूर, मुश्तिक, कुत्सल, तोशाल इत्यादी या ठिकाणी प्रसिद्ध मॉल असायचे. श्री परखजींनी बांधलेले श्री द्वारिकाधीश मंदिर हे नवीन ठिकाणांपैकी सर्वोत्तम स्थान आहे. तेथे नैवेद्य इत्यादींची योग्य व्यवस्था आहे. येथे संस्कृत पाठशाळा, आयुर्वेदिक आणि होमिओपॅथिक परोपकारी विभाग आहेत.

या मंदिराखेरीज गोविंदजींचे मंदिर, किशोरीरामजींचे मंदिर, वासुदेव घाटातील गोवर्धननाथजींचे मंदिर, उदयपुरातील राणीचे मदन मोहनजींचे मंदिर, विहारीजीचे मंदिर, उन्नावच्या राधा श्यामकुनवारी यांनी बांधलेले मदन मोहनजींचे मंदिर, राधेश्यामजींचे मंदिर, असकुंडा घाटावर हनुमानजी, नरसिंगजी, वराहजी, गणेश इत्यादी मंदिरे आहेत, त्यापैकी बरीच उत्पन्न आहे, व्यवस्थापन खूप छान आहे, शाळा इ संस्था चालू आहे. विश्राम घाट किंवा विश्रांत घाट हे एक सुंदर स्थान आहे, ते मथुरा मधील मुख्य तीर्थस्थान आहे. पाच प्रसिद्ध मंदिरांचे वर्णन विश्रांतिक तीर्थ (विश्राम घाट) असिकुंडा तीर्थ (असकुंड घाट) वैकुंठ तीर्थ, कालिंजर तीर्थ आणि चक्रतीर्थ असे आहे. कल्वेशिक, सोमदेव, कांबळ आणि संबल या पुस्तकात या जैन साधूंचे मथुरा वर्णन केले आहे.

कंस वधानंतर देवाने येथे विश्रांती घेतली. सकाळी येथे यमुनाजीची आरती आहे, ज्याचे सौंदर्य दिसून येते. याठिकाणी दतिया नरेश आणि काशी नरेश यांचे अनुक्रमे ८१ मन आणि ३ मण सोन्याने तुला केली होती आणि त्यानंतर व्रजमध्ये दोन्ही वेळेचे सोने वाटले. येथे मुरलीमनोहर, कृष्ण-बलदेव, अन्नपूर्णा, धर्मराज, गोवर्धननाथ इत्यादी अनेक मंदिरे आहेत.

येथे चैत्र शु इथ 6 (यमुना-जाम-दिवस), यमद्वतिया आणि कार्तिक शु. 10 (कंस वध नंतर) यात्रा असते. विश्रामाच्या मागे नारायणजींचे श्री रामानुज संप्रदायाचे मंदिर आहे, त्यामागील बाजूला जुना गतश्रम नारायणजीचे मंदिर आहे, त्याच्या पुढे कंसखार आहे. भाजी मंडई मध्य पंडित क्षेत्रपाल शर्मा यांनी बांधलेला घंटाघरआहे. पालीवाल ही बोहराने बांधलेली राधा-कृष्णा, दौजी, विजयगोविंद, गोवर्धननाथ यांची मंदिरे आहेत.

रामजीद्वारात श्री रामजींचे मंदिर आहे, तर येथे अष्टभुजी श्री गोपाळजी यांचा पुतळा आहे, ज्यामध्ये चोवीस अवतार दिसतात. रामनवमीला येथे जत्रा भरतो. येथे वज्रनाभाने स्थापित केलेले ध्रुवजीच्या पायाचे ठसे आहेत. चौबाचा येथील वीर भद्रेश्वरचे मंदिर, लखनसूराला ठार मारून मथुराचे रक्षण करणारे शत्रुघ्नजीचे मंदिर, होळी दरवाजा येथील दौजीचे मंदिर, डोरी बाजार येथील गोपीनाथजींचे मंदिर.

नंतर बंगाली घाटावर महान विष्णूचे मंदिर आहे, श्री वल्लभ कुळातील गोस्वामी कुटुंबातील दोन लहान मोठे, एक मदन मोहनजी आणि एक गोकुलेश यांचे मंदिर आहे. शहराबाहेरील, ध्रुवजींचे मंदिर, श्री राधाविहारीजींचे गौ घाट येथील प्राचीन विष्णूस्वामी पंथाचे मंदिर, वैरागपुरा येथील प्राचीन विष्णूस्वामी पंथाच्या विरकांचे मंदिर आहे. वैरागपुरा येथील गोहिल छुटी जातीचा चौधरी श्री गोरधनदास नगर, श्री हरकरण दास नागर यांनी संवत १९८१ (वर्ष १९२४) मध्ये सकल पंच मथुराचे मंदिर बनवण्यासाठी आपली जमीन दान केली. आणि त्या जमीनीवर दाजी महारराज आणि रेवती देवीच्या मूर्तीचे दान केले. मथुराच्या पश्चिमेस एका उंच टेकडीवर महाविद्याचे मंदिर आहे, त्या खाली एक सुंदर तलाव आहे आणि त्या पाशुपती महादेवाचे मंदिर आहे, त्या खाली सरस्वती नाला आहे. एकदा सरस्वतीजी येथे वाहून गोकर्णेश्वर-महादेव येथे आल्या आणि यमुनाजीत सामील झाल्या.

एका घटनेत असे वर्णन केले आहे की रात्री एका सर्पाने नंदाबाबाला गिळंकृत करण्यास सुरुवात केली, त्यानंतर श्री कृष्णाने त्या सापाला लाथ मारली, ज्यावर साप शरीर सोडून सुदर्शन विद्याधर झाला. काही टीकाकारांचे मत आहे की ही लीला त्याच महान विज्ञानाची आहे आणि काहींचे मत आहे की अंबिकावन दक्षिणेस आहे. या पलीकडे सरस्वती कुंड आणि सरस्वतीचे मंदिर आहे आणि त्या पलिकडे चामुंडाचे मंदिर आहे.

चामूंडाहून परत मथुराला परतल्यावर अंबरिश टीला मध्यभागी आहे, तिथे राजा अंबरीशने ध्यान केले. त्या जागेच्या खाली जहरपीरचा मठ आहे आणि टीलाच्या वर हनुमानजीचे मंदिर आहे. ही मथुराची मुख्य ठिकाणे आहेत. या वगळता फारच लहान जागा आहेत. नरसिंगगड हे मथुरा जवळील एक ठिकाण आहे, जिथे नरहरी नावाचा एक महात्मा झाला आहे. असे म्हणतात की त्यांनी 400 व्या वर्षी आपला देह सोडून दिला.

मथुराचा परिक्रमा

प्रत्येक एकादशी आणि अक्षय नवमी मथुराभोवती फिरतात. देवशयनी आणि देवोत्थानी एकादशी मथुरा-गरुड गोविंद-वृंदावन येथे एकत्रितपणे फिरतात. या परिक्रमाला 21 कोसी किंवा तीन जंगले देखील म्हणतात. वैशाख शुक्ल पौर्णिमा रात्री फिरते, त्याला वानविहाराची परिक्रमा म्हणतात.

ठीक ठिकाणी गाणे व खेळण्याचीही व्यवस्था आहे. द्वारकाहून आलेल्या श्री. दौजी यांनी वसंत ऋतूचे दोन महिने व्रजात घालवले आणि त्यावेळी यमनाजीला प्रवाही केले होते, ही परिक्रमा त्यांची आठवण आहे.

ब्रजचे प्राचीन संगीत

ब्रजच्या प्राचीन संगीतकारांची अस्सल माहिती 16 व्या शतकातील भक्तांकडून मिळते. या काळात अनेक संगीतकार वैष्णव संत झाले. संगीत शिरोमणी स्वामी हरिदास जी, त्यांचे गुरू आशुधीर जी आणि त्यांचे शिष्य तानसेन इत्यादींचे नाव सर्वश्रुत आहे. बैजूबावराच्या गुरूला श्री हरिदास जी असेही म्हणतात, परंतु बैजू बावरा कवी अष्टछाप कवी गोविंद स्वामी जी कडून संगीताचा अभ्यास करीत. निम्बार्क संप्रदायाचे श्री भट्ट या काळात भक्त, कवी आणि संगीतकार झाले. अष्टछाप, सूरदास, नंदादास, परमानंददास जी इत्यादी नामवंत गीतकार कवी असे कीर्तनकार, कवी आणि गायक होते, ज्यांचे कीर्तन बल्लभाकुलच्या मंदिरात गायले जातात. स्वामी हरिदास जी ब्रज संगीताच्या ध्रुपद-धामर गायनाची आणि रास-नृत्य परंपरेचा चालवली.

संगीत

मथुरे मधील संगीताची प्रथा खूप जुनी आहे, ब्रजचे मुख्य वाद्य बासरी आहे. लोकांना श्रीकृष्णाची बासरी माहित आहे आणि त्यांना 'मुरलीधर' आणि 'वंशीधर' या नावाने संबोधले जाते. सध्या ब्रजचे लोकसंगीत ढोल मृदंग, झांझ, मंजिरा, धाप, नगारा, पखावज, एकतारा इत्यादी वाद्ये सुद्धा प्रचलित आहेत. रासचे सध्याचे स्वरूप 16 व्या शतकापासून मथुरामध्ये सुरू झाले. येथे स्वामी हरदेवच्या मदतीने बल्लभाचार्य यांनी प्रथम विश्रांत घाटावर धाव घेतली. रास ही ब्रजची एक अनोखी भेट आहे, जी संगीताला गद्य आणि नृत्यासह जोडते. ब्रज साहित्याचे सांस्कृतिक आणि कलात्मक जीवन रास सुंदरपणे व्यक्त करते. अष्टाछपच्या कवींच्या वेळी ब्रजमध्ये संगीत वाहिले. सूरदास, नंदादास, कृष्णदास वगैरे स्वतः गायक होते. या कवींनी त्यांच्या रचनांमध्ये विविध प्रकारच्या गाण्याचे भांडार भरून काढले. स्वामी हरिदास संगीतशास्त्रातील तेजस्वी आचार्य आणि गायक होते. तानसेनसारखे प्रसिद्ध संगीतकारही त्याचे शिष्य होते. स्वामी महाराजांचे सुमधुर संगीत आणि गाणी ऐकण्याचा लोभ सम्राट अकबर यांनादेखील घेऊ शकला नाही आणि वेशात वृंदावन येथे यायचा. मथुरा, वृंदावन, गोकुळ, गोवर्धन ही बरीच काळ संगीताची केंद्रे राहिली आणि दूरदूरपासून संगीताची कला शिकायला मिळाली.

लोकगीते

ब्रजला गाण्याच्या अनेक शैली आहेत आणि रसिया ही ब्रजची सर्वात जुनी गायन कला आहे. भगवान कृष्ण, रसिया इत्यादींच्या बाल विलासनाशी संबंधित गायनाने रासलीला आयोजित केली जाते. श्रावण महिन्यात महिलांनी झोके घेताना गायलेले मल्हार गाणे ब्रजचेच आहे. संगीत, रसिया, ढोला, आल्हा, लावणी, चौबोला, बहल-तबिल, भगत इत्यादी वेळोवेळी लोकसंगीतातही ऐकायला मिळते. याशिवाय वेगवेगळ्या प्रकारात Rतु गाणी, घरगुती गाणी, सांस्कृतिक गाणी वेळोवेळी गायली जातात.

कला

येथे वास्तुशास्त्र आणि शिल्पकलेच्या विकासाचे सर्वात महत्त्वाचे युग कुषाण काळाच्या सुरुवातीपासून गुप्त काळाच्या समाप्तीपर्यंतचे होते. यानंतरही या कला 12 व्या शतकाच्या अखेरीपर्यंत सुरू राहिल्या. यानंतर, मथुरा कलेचा प्रवाह जवळजवळ 350 वर्षे अवरोधित राहिला, परंतु 16 व्या शतकापासून कलेचे पुनरुत्थान साहित्य, संगीत आणि चित्रकला या स्वरूपात दिसून येऊ लागले.

पर्यटन

मथुरा रेल्वे स्थानक एक अतिशय व्यस्त जंक्शन असून दिल्ली ते दक्षिण भारत किंवा मुंबई या सर्व गाड्या मथुरामार्गे जातात. रस्त्यानेही पोहोचता येते. हे आग्रापासून फक्त 55 किलोमीटर आणि खैरपासून केवळ 50 किलोमीटरवर आहे. ही वृंदावन वेबसाईट वृंदावनापर्यंत पोहोचण्यासाठी बऱ्याच माहिती देते. स्थानकाभोवती बरीच हॉटेल्स आहेत आणि विश्रामघाटाच्या सभोवताल बरीच कमी किमतीची धर्मशाळा उपलब्ध आहेत. चालण्यासाठी कर आकारला जाऊ शकतो, जेणेकरून मथुरा, वृंदावन एका दिवसात फिरता येईल. बहुतेक मंदिरांमध्ये, सकाळी 12 ते सायंकाळी 7 वाजेपर्यंत दर्शन खुले असतात व त्यानुसार भाविकांनी स्वतःचा कार्यक्रम करावा. ऑटो आणि टांगा देखील उपलब्ध आहेत. सकाळी यमुनामध्ये नौकाविहार आणि सकाळी यमुनेची आरती आणि संध्याकाळी विश्रांती घेण्यासारखे आहे. गोकुळच्या दिशेने जाण्यासाठी अर्धा दिवस लागेल, त्यानंतर आपण गोवर्धनला जाऊ शकता. गोवर्धनसाठी बस उपलब्ध आहे. वृंदावनमध्ये राधाष्टमीचा सण मोठ्या उत्साहात साजरा केला जातो.

होळी

श्रीकृष्ण राधा आणि गोपि-ग्वालांच्या दरम्यान होळीच्या रूपात, गुलाल आणि इतर रंग खेळतो. फाल्गुन शुक्ल 9 बरसाणापासून होळीची सुरुवात होते. येथील लठमार होळी जगप्रसिद्ध आहे. दहावीला नांदगावमध्ये अशी होळी होते. यासह सर्व ब्रजमध्ये होळी साजरी केली जाते. होळी साधारणत: धुळंडीवर पूर्ण केली जाते, त्यानंतर हुरंगा असतो, ज्यामध्ये स्त्रिया पुरुषांना लाठी, चाबूक इत्यादींनी वेढतात. बरसाना आणि नांदगावची लठमार होळी लोकप्रिय आहे. ब्रजच्या होळीची मजा 'नांदगावचा कुंवर कन्हैया, बरसणे की गोरी रे रसिया' आणि 'बरसने में जाययो म्हणतात जी राधा प्यारी' या गाण्यांनी सुरू होते. जरी भारतभर होळी साजरी केली जाते, परंतु ब्रजची होळी खूप मजेदार आहे. कारण ते कृष्ण आणि राधा यांच्या प्रेमाशी जोडले गेलेले दिसते. चाळीस दिवसांच्या होळीचा उत्सव उत्तर भारतातील ब्रज भागात बसंत पंचमीपासून सुरू होतो. होळीचा विशेष उत्साह केवळ नंदगाव आणि बरसाने जागृत करतो. नांदगावच्या गोपांनी गोपींना रंगवायचे तेव्हा नांदगावच्या गोपींनी त्यांना तसे करण्यास रोखले आणि ते पटले नाही तर काठीने मारण्यास सुरुवात केली. होळी गटात नांदगावचे पुरूष आहेत, कारण कृष्णा येथील आणि बारसाणे स्त्रिया, कारण राधा बरसाणे येथील होती. विशेष म्हणजे ही होळी उर्वरित भारतात होळी होण्यापूर्वी खेळली जाते. दिवस सुरू होताच नांदगावच्या हुरियर्सचे गट बरसाणे गाठायला लागतात. कीर्तन मंडळेही पोहोचू लागतात. यावेळी गांजाची अद्भुत व्यवस्था आहे. ब्रजवंतीतील लोकांचे डोळे पाहिल्यानंतर, त्यांना गांजाच्या फ्रॉस्टिंग सिस्टमचा अंदाज येतो. बरसानामध्ये टेसूची पाने तयार आहेत. दुपारपर्यंत धमाकेदार लाठमार होळी बंद झाली आहे. नांदगावच्या माणसांच्या हातात पिचकारी आहे आणि बरसाणा आणि होळीच्या महिलांच्या हातात काड्या सुरू आहेत.

मथुरा संग्रहालयात मथुरा शैलीतील कलाकृती

मथुराचा विशाल शिल्प संग्रह देश-विदेशातील अनेक संग्रहालयात वितरीत करण्यात आला आहे. येथील सामग्री लखनौच्या राज्य संग्रहालयात, भारतीय कलकत्ता येथील संग्रहालयात, मुंबई आणि वाराणसीच्या संग्रहालयांमध्ये आणि परदेशात मुख्यत्वे अमेरिकेच्या ‘बोस्टन’ संग्रहालयात, ‘पॅरिस’ आणि ‘ज्यूरिख’ संग्रहालये आणि लंडनच्या ब्रिटिश संग्रहालयात प्रदर्शित केली गेली आहे. आहे परंतु त्यातील सर्वात मोठा भाग मथुरा संग्रहालयात प्रदर्शित झाला आहे. याशिवाय काही वैयक्तिक संग्रहातही मथुराचे शिल्प आहे.

मथुराचे तत्कालीन जिल्हाधिकारी एफ. मथुराचे संग्रहालय. एस. हे ग्रुपने १८७४ मध्ये स्थापित केले होते. सुरुवातीला हे संग्रहालय स्थानिक तहसीललगत असलेल्या एका छोट्या इमारतीत ठेवले होते. सुरुवातीला हे संग्रहालय स्थानिक तहसीललगत असलेल्या एका छोट्या इमारतीत ठेवले होते. काही बदलांनंतर संग्रहालयाचे व्यवस्थापन सन १९०० मध्ये पालिकेकडे देण्यात आले. पाच वर्षांनंतर तत्कालीन पुरातत्त्व अधिकारी डॉ. जे. या संग्रहालयाच्या शिल्पांचे वर्गीकरण पीएच फॉगले यांनी केले आणि सविस्तर यादी १९१० मध्ये प्रसिद्ध झाली. या कामामुळे संग्रहालयाचे महत्त्व प्रशासनाच्या दृष्टीने वाढले आणि १९१२ मध्ये राज्य सरकारने त्यांचे संपूर्ण व्यवस्थापन हातात घेतले.

१९०८ पासून रायबहादूर पं. राधाकृष्ण यांची येथे प्रथम सहाय्यक जिल्हाधिकारी म्हणून नियुक्ती केली गेली, नंतर ते बिनतारी जिल्हाधिकारी झाले. आता हे संग्रहालय वाढू लागले, ज्यामध्ये पुरातत्त्व विभागाचे तत्कालीन संचालक सर जॉन मार्शल आणि रायबहादुर दयाराम साहनी यांचा मोठा हात होता. सन १९२९ मध्ये राज्य सरकारने स्थानिक डेम्पीयर पार्कमधील संग्रहालयाचा पुढचा भाग एक लाख सत्तावीस हजार रुपये देऊन बनविला आणि १९३० मध्ये ते जनतेसाठी उघडण्यात आले. यानंतर ब्रिटिश राजवटीत कोणताही नवीन बदल झाला नाही.

१९४७ मध्ये जेव्हा भारत स्वतंत्र झाला तेव्हा अधिकाऱ्यांचे लक्ष या सांस्कृतिक यात्रेच्या प्रगतीकडेही गेले. दुसऱ्या पंचवार्षिक योजनेत त्याच्या प्रगतीसाठी स्वतंत्र निधी देण्यात आला आणि कामही सुरू झाले. १९५८ पासून कामाची गती वाढली. जुन्या इमारतीच्या छताचे नूतनीकरण करण्यात आले आणि सन १९३०ची अपूर्ण इमारतही पूर्ण झाली.

ब्रजचे वन

ब्रजमध्ये बारा जंगले आहेत, जी द्वादश जंगले म्हणून प्रसिद्ध आहेत.

प्रेक्षणीय स्थळे (शहराबाहेरील)

• बांकेबिहारी मंदिर
• श्री गरुड गोविंद मंदिर, शादंग फॉरेस्ट (छटीकरा)
• शांतिकुंज
• बिर्ला मंदिर
• राधावल्लभ मंदिर राधावल्लभ मंदिर
• ठाकुरानी घाट
• नवनीताप्रियाचे मंदिर
• रमण रेती
• बलदेव
• बहमंड घाट महावन
• चिंताहारन महादेव महावन
• सरकार
• जतीपुरा
• बरसाना
• नांदगाव
• कामवण
• लोहवान
• कोकिलावन

प्रेक्षणीय स्थळे (शहरातील)

• प्रेम मंदिर
• वैष्णो माता का मंदिर
• आंग्रेझ मंदिर
• जामा मशजिद्द
• बनके बिहारी जी का मंदिर
• शाही मस्जिद ईदगाह
• डोला मोला घाट
• मथुरा संग्रहालय
• कृष्ण जन्म भूमि
• इस्कॉन मंदिर
• द्वारकाधीश मंदिर
• विश्रांतीची जागा
• जय गुरुदेव मंदिर
• दौजी बडे मदन मोहनजी मंदिर बंगाली घाट
• सांखा गोवर्धन
• रामानरती, महाबन
• श्री नंद भवन चौरासी आधारस्तंभ, जुना गोकुळ, महाबन
• ब्रम्हंद घाट, जुना गोकुळ, महाबन