अप्पा जळगांवकर

सखाराम प्रभाकर जळगावकर (१ जानेवारी १९२२ - १६ सप्टेंबर २००९), अप्पा जळगावकर किंवा अप्पासाहेब जळगावकर म्हणून ओळखले जाणारे, महाराष्ट्र राज्यातील एक भारतीय हार्मोनियम वादक होते. १९२२ मध्ये जन्म झाला आणि दोन वर्षांचा असताना त्यांना दत्तक घेतले, त्यांनी गायन शिकण्यास सुरुवात केली परंतु तारुण्य सुरू झाल्यानंतर आवाज बदलल्यामुळे ते थांबवावे लागले आणि नंतर हार्मोनियम शिकण्यासाठी स्थलांतरित झाले. त्यांनी अनेक हिंदुस्थानी शास्त्रीय गायक, तबला कलाकार आणि नर्तकांना त्यांच्या सादरीकरणात साथ दिली . त्यांना हार्मोनिअम प्रकारात संगीत नाटक अकादमी पुरस्कार मिळाला. १९९० च्या उत्तरार्धात पक्षाघाताचा झटका आल्यानंतर २००९ मध्ये त्यांचे निधन झाले.

अप्पा जळगांवकर
जन्म	१ जानेवारी, १९२२ (1922-01-01)
पुरस्कार	संगीत नाटक अकादमी पुरस्कार

प्रारंभिक जीवन आणि शिक्षण

सध्याच्या जालना जिल्ह्यातील जळगाव गावात एका शेतकरी कुटुंबात जन्मलेले, महाराष्ट्र (तेव्हा ब्रिटिश भारतातील बॉम्बे प्रेसिडेन्सी ) जळगावकर दोन वर्षांचे असताना त्यांना दत्तक घेण्यात आले. त्यांचे प्राथमिक शिक्षण पाचवीपर्यंत जालना येथे झाले. त्यावेळी जालन्यात माध्यमिक शालेय शिक्षण उर्दूमध्ये दिले जात होते, जे त्यांच्या दत्तक वडिलांनी पसंत नव्हते, म्हणून त्यांनी जळगावकरांचे शिक्षण बंद केले.

शालेय शिक्षणातून बाहेर पडल्यानंतर, जळगावकरांनी आपल्या दत्तक वडिलांच्या आग्रहास्तव कलाक्षेत्रात प्रवेश केला. त्यांनी शास्त्रीय गायक बाळकृष्णबुवा चिखलीकर यांच्याकडून धृपद-धमर शैलीतील गायनाचे धडे घेण्यास सुरुवात केली. तारुण्यवस्थेत आल्यानंतर त्यांचा आवाज खंडित होऊ लागला आणि त्यामुळे त्यांची गायक होण्याची शक्यता संपुष्टात आली. नंतर त्यांनी हार्मोनियम वाजवायला शिकण्यावर लक्ष केंद्रित केले आणि त्यात पारंगत झाले.

कार्यकाळ

१९४७ मध्ये जळगावकर पुण्यात आले. खांसाहेब थिरकवां यांचे शिष्य असलेले दत्तोपंत जोशी यांनी गायक माणिक वर्मा यांच्याशी त्यांची ओळख करून दिली. वर्मा व्यतिरिक्त, त्यांनी अनेक नामवंत हिंदुस्थानी शास्त्रीय गायकांची साथ केली ज्यांपैकी आमिर खान, बडे गुलाम अली खान, भीमसेन जोशी, गंगुबाई हंगल, हिराबाई बडोदेकर, जसराज, किशोरी आमोणकर, कुमार गंधर्व, मुकुल शिवपुत्र यांचा समावेश आहे. आरा बेगम आणि वसंतराव देशपांडे. अहमद जान थिरकवा, अल्ला राखा, किशन महाराज, रवींद्र यावगल, समता प्रसाद आणि झाकीर हुसेन यांचा तबला कलाकारांमध्ये समावेश आहे. नर्तकांमध्ये त्यांनी बिरजू महाराज आणि रोहिणी भाटे यांच्यासोबत केली. १९७० मध्ये त्यांनी सोलो परफॉर्मन्स देण्यास सुरुवात केली. हार्मोनिअम वादनाच्या कलेबद्दल उच्च आदर निर्माण करण्यात ते अग्रणी मानले जातात. हार्मोनियमही शिकवले. संतोष घंटे हे त्यांच्या शिष्यांपैकी एक होते.

कौतुक

लया (टेम्पो) आणि तालावर जळगावकरांचे आदेश (संगीताचा वेळ मोजण्यासाठी तालबद्ध टाळ्या वाजवणे किंवा हातावर थाप देणे) (गाणे आणि नृत्यासह मनोरंजनात्मक क्रियाकलापांसाठी जागा) दरम्यान त्यांच्या समवयस्कांनी अनेकदा प्रशंसा केली. श्रीकांत देशपांडे, किराणा घराण्याचे हिंदुस्थानी संगीत गायक, यांनी नमूद केले, "[जळगावकर] केवळ एक कुशल साथीदार नव्हते तर ते संगीताच्या विविध पैलूंचेही उत्तम जाणकार होते. त्यांना प्रत्येक रागाची सविस्तर माहिती होती. तसेच शास्त्रीय, ठुमरी किंवा अगदी गझल अशा संगीताच्या विविध शैलींमध्ये ते एक साथीदार म्हणूनही तितकाच पारंगत होते." सतार कलाकार रविशंकर म्हणाले, "[जळगावकर] सर्वात मधुर आणि सुंदर हार्मोनियम गायन देतात. त्यांच्या उभारी आणि स्पष्टतेची बरोबरी नाही."

पुरस्कार

जळगावकरांना संगीत नाटक अकादमी पुरस्कार, कला क्षेत्रातील भारताचा सर्वोच्च नागरी पुरस्कार, २००० मध्ये भारत सरकारच्या देखरेखीखाली संगीत नाटक अकादमीने हार्मोनिअम श्रेणीमध्ये प्रदान केला होता – अकादमीकडून क्वचितच हार्मोनियम वादक या श्रेणीमध्ये कलाकारांना पुरस्कृत केले जाते. पण अप्पासाहेबांच्या कार्याचा गौरव करण्यासाठी त्यांना हा पुरस्कार देण्यात आला.

मृत्यू आणि वारसा

जळगावकरांची तब्येत १९९० च्या मध्यापासून अर्धांगवायूनंतर ढासळू लागली. त्याच सुमारास त्यांची पत्नी लीला हिचा मृत्यू झाला. १६ सप्टेंबर २००९ रोजी त्यांचे पुण्यात निधन झाले.

जळगावकरांच्या स्मृतीप्रित्यर्थ, भारतीय शास्त्रीय संगीत आणि नृत्याला प्रोत्साहन देणार्ह्या गानवर्धन समुदायातर्फे, "आप्पासाहेब जळगावकर पुरस्कार" देण्यात येतो आणि ५,००० (US$१११) रोख आणि मानद प्रशस्तीपत्र असे या पुरस्काराचे स्वरूप आहे.