विक्रम संवत्सर

विक्रम संवत ही सम्राट विक्रमादित्याने निर्माण केलेली दिनदर्शिका आहे. पंचांगात याचा वापर होतो. यामध्ये चांद्र व सौर या दोन्ही वर्षगणनांचा उपयोग करण्यात आलेला आहे. नेपाळमध्ये ही दिनदर्शिका शासनामार्फत अधिकृतरीत्या वापरली जाते. सम्राट विक्रमादित्याने शकांवरील विजयानंतर ही दिनदर्शिका सुरू केली. त्यावेळी नवीन विक्रम संवत्सर (=वर्ष) हे चैत्र शुद्ध प्रतिपदेला सुरू होत असे. सध्या, उत्तरी भारतात नवीन विक्रम संवत्सर हा चैत्र कृष्ण प्रतिपदेला सुरू होतो. पुराणानुसार चैत्र महिन्यातील शुक्ल पक्षातील प्रतिपदेला विश्वाचा निर्माता ब्रह्मदेवाने हे जग निर्माण केले. त्यामुळे ही तिथी ‘नव संवत्सर’ उत्सव म्हणूनही साजरी केली जाते. हा कृष्णपक्ष शुक्लपक्षाच्या आधी येतो. गुजरात आणि महाराष्ट्रात नव्या विक्रम संवत्सराची सुरुवात कार्तिक शुद्ध प्रतिपदेला म्हणजे दिवाळीतल्या पाडव्याच्या दिवशी होते. विक्रम संवत्सर (=वर्ष) हे ग्रेगरियन म्हणजे इंग्रजी सनाच्या आकड्यापेक्षा ५६ने अधिक असते. म्हणजेच इ.स. २०१४ हे विक्रम संवत २०७० होय. जेव्हा विक्रम वर्षाची सुरुवात चैत्र शुद्ध प्रतिपदेपासून होते तेव्हा चैत्रातल्या पाडव्यापासून ते ३१ डिसेंबरपर्यंत विक्रम संवत इसवी सनापेक्षा ५७ने अधिक असतो. १ जानेवारी ते फाल्गुन अमावास्येपर्यंत हा फरक ५६चा असतो. ज्या ग्रहावर नवसंवत्सर सुरू होतो, त्या वर्षातील अधिपती ग्रहाला वर्षाचा राजा म्हणतात. चैत्र महिन्यातच पीक काढले जाते आणि नवीन धान्यही घरात येते. विक्रम संवतला नवसंवत्सर असेही म्हणतात. या काळात आदिशक्ती दुर्गेच्या नऊ रूपांची पूजा केली जाते. या काळात लोक उपवास करतात. श्री दुर्गा मंदिरात विशेष पूजा केली जाते. भजन कीर्तन व रात्र जागरण केले जाते.

स्वरूप

हिंदू वर्षात पुढिल १२ मास असतात चैत्र, वैशाख, ज्येष्ठ, आषाढ, श्रावण, भाद्रपद, अश्विन, कार्तिक, मार्गशीर्ष, पौष, माघ, फाल्गुन. भारतीय संवत्सर जगातील सर्वात प्राचीन कालगणना आहे. भारतीय नववर्षाची संकल्पना या विश्वाच्या ज्ञानावर आधारित आहे. अशाप्रकारे हिंदू कालगणना पद्धत संपूर्ण विश्वाचे निरीक्षण, चाचणी, अभ्यास करून निश्चित करण्यात आली आहे, ज्यामध्ये हजारो वर्षांनंतरही कोणताही फरक आढळला नाही. सूर्यग्रहण आणि चंद्रग्रहण हे आपल्या सूर्यसिद्धांतात वर्णन केल्याप्रमाणेच दिसतात.

महिन्यांची नावे

महिन्यांची नावे	पूर्ण चंद्र नक्षत्र	कालावधी	सुरुवात तारीख (ग्रेगोरियन)
चैत्र	चित्रा, स्वाती		मार्च ते एप्रिल
वैशाख	विशाखा, अनुराधा		एप्रिल ते मे
ज्येष्ठ	ज्येष्ठ, मूळ		मे ते जून
आषाढ	पूर्वाषाद, उत्तराषाद, सतभिषा		जून ते जुलै
श्रावण	ऐकणे, ऐकणे		जुलै ते ऑगस्ट
भाद्रपद	पूर्वाभाद्रपद, उत्तराभाद्रपद		ऑगस्ट ते सप्टेंबर
अश्विन	अश्विनी, रेवती, भरणी		सप्टेंबर ते ऑक्टोबर
कार्तिक	कृतिका, रोहिणी		ऑक्टोबर ते नोव्हेंबर
मार्गशीर्ष	मृगाशिरा, आर्द्रा		संख्या ते डिसेंबर
पौष	पुनर्वसु, पुष्य		डिसेंबर ते जानेवारी
माघ	मघा, आश्लेषा		जानेवारी ते फेब्रुवारी
फाल्गुन	पूर्वाफाल्गुनी, उत्तराफाल्गुनी, हस्त		फेब्रुवारी ते मार्च

प्रत्येक महिन्यात दोन पक्ष असतात, ज्यांना कृष्ण पक्ष आणि शुक्ल पक्ष म्हणतात.

संवत्सरे

जसे प्रत्येक महिन्याचे किंवा दिवसाचे नाव आहे, त्याचप्रमाणे प्रत्येक संवत्सराला एक नाव आहे, ज्यांची संख्या एकूण साठ आहे, जी वीस-वीसमध्ये विभागली आहेत. पहिल्या वीस युगांना ब्रह्मविंशती संवत, २१ ते ४० विष्णुविंशतीसंवत आणि शेवटच्या वीस संवतांच्या समूहाला रुद्रविंशती असे नाव आहे.

पाठभेद

महाराष्ट्र-गुजरातेतल्या पंचांगाप्रमाणे, नवीन विक्रम संवत्सराची सुरुवात ही कार्तिक शुद्ध प्रतिपदेपासून होते. त्यामुळे त्या दिवसापासून ते ३१ डिसेंबरपर्यंत विक्रम संवत्सराचा अनुक्रमांक हा इंग्रजी वर्षक्रमांकापेक्षा ५७ने अधिक असतो. १ जानेवारीपासून ते आश्विन अमावास्येपर्यंत हा फरक ५६चा असतो. शकसंवत्सराप्रमाणे विक्रम संवत्सराला नाव असते.

पहा : संवत्सरांची नावे