राजा रविवर्मा

राजा रविवर्मा
जन्म	२९ एप्रिल १८४८; किलीमानूर
मृत्यू	२ ऑक्टोबर, १९०६ (वय ५८); अत्तीनगल
राष्ट्रीयत्व	भारतीय
वांशिकत्व	भारतीय
नागरिकत्व	भारतीय
मूळ गाव	किलीमानुर
धर्म	हिंदू
	स्वाक्षरी

राजा रवि वर्मा ^[१]^[२](मल्याळम:രാജാ രവി വര്‍മ; २९ एप्रिल १८४८ - २ ऑक्टोबर १९०६) हे भारतीय चित्रकार आणि कलाकार होते. भारतीय कलेच्या इतिहासातील महान चित्रकारांमध्ये त्यांची गणना होते. त्यांची कामे पूर्णपणे भारतीय संवेदना आणि प्रतिमाशास्त्रासह युरोपियन कलेच्या संमिश्रणाचे उत्कृष्ट उदाहरण आहेत. विशेष म्हणजे, त्यांच्या चित्रांचे परवडणारे लिथोग्राफ लोकांसाठी उपलब्ध करून देण्यासाठी ते प्रसिद्ध होते, ज्यामुळे चित्रकार आणि सार्वजनिक व्यक्तिमत्त्व म्हणून त्यांची पोहोच आणि प्रभाव मोठ्या प्रमाणात वाढला.

त्यांच्या लिथोग्राफने ललित कला आणि कलात्मक अभिरुचीमध्ये सामान्य लोकांचा सहभाग वाढविला. शिवाय, हिंदू देवतांचे त्यांचे धार्मिक चित्रण आणि भारतीय महाकाव्ये तसेच पुराणातील चित्रांना प्रचंड प्रशंसा मिळाली. ते मलप्पुरम जिल्ह्याच्या राजघराण्यातील होते.

राजा रविवर्मा यांचा सध्याच्या केरळ राज्यातील त्रावणकोरच्या राजघराण्याशी जवळचा संबंध होता. त्यांच्या आयुष्यात नंतरच्या काळात, त्यांच्या दोन नातवंडांना त्या राजघराण्यात दत्तक घेण्यात आले आणि त्यांच्या वंशजांमध्ये त्रावणकोरच्या सध्याच्या राजघराण्याचा समावेश आहे, ज्यात अलीकडील तीन महाराजांचा (बलराम वर्मा तिसरा, मार्तंड वर्मा तिसरा आणि राम वर्मा सातवा) यांचा समावेश आहे.

१८७३ मध्ये मद्रास येथील चित्रकलेच्या स्पर्धेत त्यांनी सुवर्णपदक मिळवले. महाराजांच्या दरबारात असणाऱ्या इटालियन तैलचित्रांकडे पाहून त्याने तैलचित्रे काढण्याचे ठरवले. राजा रविवर्मांच्या चित्रांत एक सुंदर, प्रमाणबद्ध व सौंदर्यवती साडी नेसलेली स्त्री असते. त्यांचा स्टुडिओ महाराष्ट्रात लोणावळ्याला होता. तेव्हा दिसलेल्या मराठी स्त्रियांकडे पाहून त्याने तशाच स्त्रिया चित्रांत रंगवल्या. सन इ.स. १८७३ मध्ये, व्हिएन्ना येथे झलेल्या कला प्रदर्शनात त्याला मिळालेल्या प्रथम पारितोषिकामुळे ते जागतिक क्षेत्रावर प्रकाशझोतात आले.^[३]

खाजगी आयुष्य

राजा रविवर्मा यांचा जन्म त्रावणकोर (सध्याचे-केरळ)च्या पूर्वीच्या संस्थानातील किलीमनूर राजवाड्यातील किलीमनूरचे कोइल थंपुर एका कुलीन कुटुंबात झाला. राजा ही पदवी व्हाईसरॉय आणि भारताचे गव्हर्नर-जनरल यांनी वैयक्तिक पदवी म्हणून बहाल केली होती.

रविवर्मा हे इझुमाविल नीलकंथन भट्टीरिपाद आणि उमायंबा थम्पुररत्ती यांचे पुत्र होते. त्यांची आई उमा अंबाबाई थमपुरट्टी (किंवा उमायांबाबाई थमपुरट्टी) त्रावणकोर राज्यातील किलीमनूर सरंजामशाही इस्टेटवर राज्य करणाऱ्या जहागीरदार कुटुंबातील होती. ती काही प्रतिभेची कवयित्री आणि लेखिका होती आणि तिचे काम पार्वती स्वयंवरम वर्मा यांनी तिच्या मृत्यूनंतर प्रकाशित केले. रविवर्मा यांचे वडील संस्कृत आणि आयुर्वेदाचे विद्वान होते आणि ते केरळमधील एर्नाकुलम जिल्ह्यातील रहिवासी होते. रविवर्मा यांना दोन भावंडे, मंगलाबाई नावाची बहीण आणि राजा वर्मा (जन्म १८६०) नावाचा भाऊ. आडनाव देखील एक चित्रकार होते आणि त्यांनी रविवर्मा यांच्याशी आयुष्यभर जवळून काम केले.

कला जीवन

राजा रविवर्म्याने चित्रांतील विविध विषयासाठी भारतभर प्रवास केला. त्याचे 'दुष्यंत व शकुन्तला', 'नल व दमयंती, या विषयावरील चित्रे प्रसिद्ध आहेत. त्यांच्या चित्रांनी भारतीयांना त्यांच्या धर्मग्रंथांतील द्दष्ये डोळ्यासमोर साकार झाली. ही त्याची चित्रे सर्व भारतभर प्रसिद्ध झाली.

आधुनिक भारतीय वास्तववादी चित्रकलेचा जनक म्हणून राजा रविर्म्याचे नाव घेतले जाते.

युरोपियन चित्रकारांप्रमाणे ‘कमिशन पोट्र्रेट’ काढणारे ते पहिले भारतीय चित्रकार. त्यांच्या चित्रकलेवर पाश्चात्त्यांचा पगडा असला तरी त्यांची चित्रे मात्र अस्सल भारतीय होती. रामायण-महाभारतातील प्रसंग, विश्वामित्र-मेनका, दुष्यंत-शकुंतला, उर्वशी-पुरुरवा अशी एकापेक्षा एक सरस चित्रे आपल्या वास्तववादी शैलीच्या कलाकृतीतून चितारली आहेत. आपली चित्रे छापण्यासाठी त्यांनी लोणावळ्याजवळील मळवली येथे शिळा (प्रेस) छापखाना उभारला. या छापखान्यातून हजारो देवदेवतांची चित्रं साऱ्या भारतभर पूजली जाऊ लागली. देवतांना मानवी चेहरे देण्याचे काम रविवर्मा यांनी केले.

आपल्या चित्रांतून भारतीय संस्कृतीचा ठसा जगात पोहचविणाऱ्या रविवर्माना अनेक मानसन्मान मिळाले. शिकागोच्या आंतरराष्ट्रीय प्रदर्शनात स्थान मिळवणारे ते एकमेव. सातव्या एडवर्डने कैसर-ए-हिंद’ हा पुरस्कार देऊन त्यांना गौरविले होते. त्या काळात देशविदेशातील राजांचे राजवाडे राजा रवि वर्माच्या चित्रांच्या दालनांनी सजले होते. त्यांच्या चित्रातून मानवी स्वभावाच्या भावना, छटा सहजसुंदरतेने दर्शविल्या. वयाच्या ५८ व्या वर्षी २ ऑक्टोबर १९०६ रोजी त्यांचे निधन झाले. भारतीय कलेच्या इतिहासात ते उत्कृष्ट चित्रकारांपैकी एक समजले जातात.

राजाची पदवी

इ.स. १९०४ मध्ये, भारताचे व्हाइसरॉय लॉर्ड कर्झन यांनी केसर-इ-हिंद या सुवर्णपदकाने सन्मानित केले. त्यावेळेस त्याचे नांव 'राजा रवि वर्मा' असे नोंदविले गेले. ^[३]. इ.स. १९९३ मध्ये,नवी दिल्ली येथे त्याच्या चित्रांचे प्रदर्शन भरले. त्याने भारतीय कलेस दिलेल्या योगदानाचा गौरव म्हणून केरळ सरकारने त्याच्या नावाने राजा रवि वर्मा पुरस्कार सुरू केला. हा कला व संस्कृतीच्या क्षेत्रात उत्कृष्ट प्रावीण्य दाखविणाऱ्याला प्रतिवर्षी दिला जातो.

मावेलीक्कारा, केरळ येथे त्याच्या सन्मानाप्रित्यर्थ फाइन आर्टचे एक महाविद्यालय उघडण्यात आले आहे. पुण्यातही नवोदित चित्र-कलावंतांना व्यासपीठ मिळवून देणारे राजा रविवर्मा कलापीठ आहे.

सन्मान

1904 मध्ये व्हाईसरॉय लॉर्ड कर्झन यांनी ब्रिटिश राजा सम्राटाच्या वतीने वर्मा यांना कैसर-ए-हिंद सुवर्णपदक प्रदान केले. त्यांच्या सन्मानार्थ केरळमधील मावेलीकारा येथे ललित कलांना समर्पित महाविद्यालयाची स्थापना करण्यात आली. किलीमनूर येथील राजा रविवर्मा हाईचे नाव त्यांच्या नावावर ठेवण्यात आले आणि भारतभर त्यांच्या नावाने अनेक सांस्कृतिक संस्था आहेत. 2013 मध्ये, त्याच्या सन्मानार्थ बुधावरील विवर वर्मा हे नाव देण्यात आले. भारतीय कलेतील त्यांचे मोठे योगदान लक्षात घेऊन, केरळ सरकारने राजा रविवर्मा पुरस्कार नामक पुरस्काराची स्थापना केली आहे, जो कला आणि संस्कृतीच्या क्षेत्रात उत्कृष्ट कामगिरी करणाऱ्या लोकांना दरवर्षी दिला जातो.

त्यांच्या 65 व्या पुण्यतिथीनिमित्त इंडिया पोस्टने रविवर्मा आणि त्यांची प्रसिद्ध चित्र 'दमयंती आणि हंस' यांचे स्मरणार्थ पोस्ट स्टॅम्प जारी केले.

भारत सरकारने १९७१ साली डाक तिकीट प्रकाशित केले.

वारसा

पाश्चात्य सौंदर्यशास्त्र आणि भारतीय प्रतिमाशास्त्राशी जुळवून घेण्याच्या क्षमतेमुळे राजा रविवर्मा यांना काही वेळा पहिले आधुनिक भारतीय कलाकार म्हणून ओळखले जाते. भारतीय कला इतिहासकार आणि समीक्षक गीता कपूर यांनी लिहिले,

"रविवर्मा हे आधुनिक भारतीय कलेचे निर्विवाद जनक आहेत. त्याच वेळी भोळे आणि महत्त्वाकांक्षी, तो त्याच्या नंतरच्या देशबांधवांसाठी व्यावसायिक कुशाग्रतेद्वारे वैयक्तिक प्रतिभा परिभाषित करण्याच्या विशिष्ट विषयावर वादविवाद उघडतो, सांस्कृतिक रूपांतराची चाचणी पद्धती वैशिष्ट्यपूर्ण प्रभावासह, त्याच्या ऐतिहासिक व्याप्तीसह चित्रात्मक कथन करण्याचा प्रयत्न करतो."

त्याचप्रमाणे बडोदा शाळेतील कलाकार गुलाम मोहम्मद शेख यांनीही रविवर्मा हे आधुनिक कलाकार म्हणून लिहिले आहेत. शेख यांनी त्यांच्या "बडोद्यातील रविवर्मा" या निबंधात वर्मा हे भारतीय आधुनिक कलेच्या स्थापनेतील एक महत्त्वाचे व्यक्तिमत्त्व असल्याचे प्रतिपादन केले आणि असा दावा केला की "रविवर्मा यांच्या प्रवेशानंतर समकालीन भारतीय कलेची कथा पूर्वीसारखी नव्हती. त्यांनी आपली छाप सोडली. त्याच्या जवळजवळ प्रत्येक पैलूवर." कपूरप्रमाणेच, शेख यांनी रविवर्मा यांच्या भारतीय आणि पाश्चात्य सौंदर्यशास्त्र आणि तंत्रांच्या एकत्रीकरणाची प्रशंसा केली आणि त्यांची तुलना भारतीय आधुनिकतावादी नंदलाल बोस यांच्याशी केली.

मात्र, रविवर्मा यांचा वारसा वादग्रस्त आहे. बडोदा शाळेचे सहकारी कलाकार आणि कला इतिहासकार रतन परीमू यांनी रवि वर्माला कमी अनुकूल प्रकाशात पाहिले, त्यांचा अपमानास्पदपणे उल्लेख केला आणि वर्माचे कार्य लोककला आणि आदिवासी कलेपेक्षा कमी आध्यात्मिकरित्या प्रामाणिक असल्याचा दावा केला. त्यांनी असा युक्तिवाद केला की रवि वर्मा लोकप्रिय कलेच्या "अश्लीलतेसाठी" जबाबदार आहेत, वर्माच्या कार्याची तुलना कॅलेंडर कला आणि चित्रपटांमधील लोकप्रिय प्रतिमांच्या आकर्षक रंग आणि लैंगिकतेशी करते.

त्यांचा वादग्रस्त वारसा असूनही, रविवर्मा आधुनिक आणि समकालीन भारतीय कलाकारांसाठी एक महत्त्वाची व्यक्तिमत्त्व आहे. उदाहरणार्थ, आधुनिक कलाकार नलिनी मलानी यांनी रवि वर्माच्या आदर्शवादी राष्ट्रवादाची चौकशी करण्यासाठी रवि वर्माच्या 'गॅलेक्सी ऑफ म्युझिशियन्स' या व्हिडिओ इन्स्टॉलेशनमध्ये युनिटी इन डायव्हर्सिटीमध्ये पुन्हा तयार केले. त्याचप्रमाणे समकालीन कलाकार पुष्पमाला एन. यांनी रविवर्मा यांच्या देवी आणि भारतीय स्त्रियांच्या आदर्श चित्रणांचे विघटन करण्याचा विषय म्हणून रविवर्माची अनेक चित्रे स्वतःसोबत पुन्हा तयार केली.

मुख्य कामांची यादी

राजा रविवर्म्याच्या प्रमुख चित्रांची यादी -

खेड्यातील कुमारी
विचारमग्न युवती
दमयंतीचे हंसाशी संभाषण
संगीत सभा
अर्जुन व सुभद्रा
फळे घेऊन जाणारी स्त्री
विरहव्याकुळ युवती
तंतुवाद्य वाजवणारी स्त्री
शकुंतला
कृष्णशिष्टाई

रावणाकडून रामभक्त जटायूचा वध
इंद्रजितावरचा विजय
भिकारी कुटुंब
स्त्री तंतुवाद्य वाजवताना
स्त्री देवळात दान देतांना
रामाचा वरुणावर विजय
नायर जातीतील स्त्री
प्रणयरत जोडपे
द्रौपदी कीचक-भेटीस घाबरत असताना
शंतनु व मत्स्यगंधा
शकुंतला राजा दुष्यंतास प्रेम-पत्र लिहिताना
कण्व ऋषीच्या आश्रमातील ऋषिकन्या

चित्रसंचिका

Shakuntala looking for Dushyanta
Sri Shanmukha Subramania Swami
Lord Ganesha with Siddhi and Riddhi
Family of Shiva
Vishnu with Lakshmi and Prithvi
Dattatreya
Goddess Kali
Goddess Lakshmi
Goddess Saraswati
Matsya Avatar
Kurma Avatar
Varaha Avatar

Varaha Avatar
Narasimha Avatar

Narasimha Avatar
Vamana Avatar
Parashuram avatar
Lord Rama
Lord Krishna with Yashoda
Kalki avatar
Lord Shiva protect Markandeya
Goddess Ambika and her devotees
Goddess Gayatri
Descent of Ganga
Adi Shankara
Tilottama
Damayanti talking with a swan
Sri Rama meeting his brother Bharata
Jatayu fights Ravana
Chhatrapati Shivaji Maharaj
Pururavas and Urvashi
Navagrahas
Nataraja

Nataraja
Buddha
Draupadi being humiliated in the court of Virata
Lady giving alms in a temple
Shakuntala Shakuntala Patra-lekhan

अष्टसिद्धी
लक्ष्मी
सरस्वती
भीष्म प्रतिज्ञा
कृष्णास नटवणारी यशोदा
राधामाधव
अर्जुन व सुभद्रा
गंगावतरण
कण्वकन्या शकुंतला
शकुंतलेची विषण्णता
द्रौपदी दूध नेताना
द्रौपदी वस्त्रहरण
सैरंध्री

ग्रंथसूची

मराठी

"राजा रविवर्मा " ही मराठी भाषेतील कादंबरीकार रणजीत देसाई यांनी लिहिली. विक्रांत पांडे यांनी ही इंग्रजीत अनुवादित केली.

इंग्रजी

Raja Ravi Varma: Painter of Colonial Indian by Rupika Chawla, Pub: Mapin Publishing, Ahmedabad, March 2010.
Raja Ravi Varma – Oleographs Catalogue by D.Jegat Ishwari, Pub: ShriParasuraman, Chennai, 2010, ISBN 9788191002614
Ravi Varma Classic: 2008, Genesis Art Foundation, Cochin-18;45 colour plate with text by Vijayakumar Menon.
The Painter: A life of Ravi Varma by Deepanjana Pal Random House India, 2011 ISBN 9788184002614
Raja Ravi Varma – The Most Celebrated Painter of India: 1848–1906, Parsram Mangharam, Bangalore, 2007
Raja Ravi Varma – The Painter Prince: 1848–1906, Parsram Mangharam, Bangalore, 2003
Raja Ravi Varma and the Printed Gods of India, Erwin Neumayer & Christine Schelberger, New Delhi, Oxford University Press, 2003
Raja Ravi Varma: The Most Celebrated Painter of India : 1848 – 1906, Classic Collection, Vol I & II. Bangalore, Parsram Mangharam, 2005
Raja Ravi Varma: Portrait of an Artist, The Diary of C. Raja Raja Varma/edited by Erwin Neumayer and Christine Schelberger. New Delhi, Oxford University Press, 2005
Divine Lithography, Enrico Castelli and Giovanni Aprile, New Delhi, Il Tamburo Parlante Documentation Centre and Ethnographic Museum, 2005
Photos of the Gods: The Printed Image and Political Struggle in India by Christopher Pinney. London, Reaktion Book, 2004
Raja Ravi Varma:Raja Ravi Varma:E.M Joseph Venniyur, former director of AIR
Raja Ravi Varma: A Novel, Ranjit Desai -Translated by Vikrant Pande, Pub: Harper Perennial (2013), ISBN 9789350296615
Pages of a Mind: Life and Expressions, Raja Ravi Varma, Pub: Piramal Art Foundation (2016), ISBN 9788193066805

मल्याळम

Ravi Varma – A critical study by Vijayakumar Menon, Pub: Kerala Lalitha Kala Akademy, Trissur, 2002
Raja Ravi Varmayum chitrkalayum, Kilimanoor Chandran, Department of Cultural Publications, Kerala Government, 1999.
Chithramezhuthu Koyithampuran, P. N. Narayana Pillai.
Raja Ravi Varma, N. Balakrishnan Nair

संदर्भ व नोंदी

^ Nagam Aiya, The Travancore State Manual
^ "The Hindu : Kerala News : Restoring works of art". archive.ph. 2015-04-18. 2022-01-13 रोजी पाहिले.
^ ^a ^b "The Diary of C. Rajaraja Varma"

बाह्य दुवे

^ "Raja Ravi Verma | Films Division". filmsdivision.org. 7 April 2023 रोजी मूळ पानापासून संग्रहित. 12 June 2021 रोजी पाहिले.
^ Rajadhyaksha, Ashish; Willemen, Paul (1999). Encyclopaedia of Indian cinema. British Film Institute. ISBN 9780851706696.
^ Soyesh H. Rawther (19 October 2010). "Malayalam film makers plan alternative screening outside IFFI venues". द हिंदू. 21 October 2012 रोजी मूळ पानापासून संग्रहित. 17 February 2011 रोजी पाहिले.
^ Nagarajan, Saraswathy (29 September 2007). "Portrait of an artist". द हिंदू. 8 November 2012 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. 22 August 2008 रोजी पाहिले.

[1] Nagam Aiya, The Travancore State Manual

[2] "The Hindu : Kerala News : Restoring works of art". archive.ph. 2015-04-18. 2022-01-13 रोजी पाहिले.

[The_Diary_of_C._Rajaraja_Varma-3] "The Diary of C. Rajaraja Varma"

[4] "Raja Ravi Verma | Films Division". filmsdivision.org. 7 April 2023 रोजी मूळ पानापासून संग्रहित. 12 June 2021 रोजी पाहिले.

[5] Rajadhyaksha, Ashish; Willemen, Paul (1999). Encyclopaedia of Indian cinema. British Film Institute. ISBN 9780851706696.

[6] Soyesh H. Rawther (19 October 2010). "Malayalam film makers plan alternative screening outside IFFI venues". द हिंदू. 21 October 2012 रोजी मूळ पानापासून संग्रहित. 17 February 2011 रोजी पाहिले.

[hooda_paint-7] Nagarajan, Saraswathy (29 September 2007). "Portrait of an artist". द हिंदू. 8 November 2012 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. 22 August 2008 रोजी पाहिले.

[१]

[२]

[३]

[१]

[२]

[३]

[४]