मराठी विकिपीडिया

गगनयान

गगनयान ("Celestial Vehicle") हे भारतीय मानवी अंतराळ उड्डाण कार्यक्रमाचे रचनात्मक अंतराळ यान बनवण्याच्या उद्देशाने एक भारतीय मानवी कक्षीय अंतराळयान आहे. अंतराळयान तीन लोकांना घेऊन जाण्यासाठी डिझाइन केले जात आहे. त्याशिवाय एक नियोजित अपग्रेड आवृत्ती भेट आणि डॉकिंग क्षमतेसह सुसज्ज असेल. आपल्या पहिल्या मानवी मोहिमेमध्ये, भारतीय अंतराळ संशोधन संस्था (इस्रो) ची मोठ्या प्रमाणावर स्वायत्त अशी ५.३-मेट्रिक टन वजनाची कॅप्सूल ४०० किमी उंचीवर सात दिवसांपर्यंत दोन किंवा तीन अंतराळवीरांच्या दलासह पृथ्वीभोवती फिरेल. इस्रोच्या LVM3 वर डिसेंबर २०२१ मध्ये प्रथम मानवी मोहीम प्रक्षेपित करण्याचे नियोजित होते,[८][९][१०] परंतु त्यानंतर त्यात विलंब होऊन, मोहीम २०२५ पर्यंत लांबविण्यात आली.[७]

गगनयान
गगनयान मानवीय मॉड्यूलचे प्रस्तुतीकरण
निर्माता
देश भारत
चालक इस्रो
अनुप्रयोग मानवी कक्षीय वाहन
तपशील
अंतराळयान प्रकार मानवीय
प्रक्षेपणावेळी वस्तुमान ८,२०० किलोग्रॅम (१८,००० पौंड) (सेवा मॉड्यूल सह) [१]
कोरडे वस्तुमान ३,७३५ किलोग्रॅम (८,२३० पौंड) [२]
दल क्षमता ३ [३]
मोजमाप व्यास: ३.५ मीटर (११ फूट) [४]
उंची: ३.५८ मीटर (११.७ फूट) [४]
घनफळ ८ घन मीटर (२८० घन फूट)[५]
ऊर्जा फोटोव्होल्टाइक ॲरे
रेजीम पृथ्वीची लघु कक्षा
आयुष्यमान ७ दिवस
उत्पादन
सद्यस्थिती विकासाधीन
पहिले प्रक्षेपण तिसरी तिमाही २०२३ (मानवरहित)[६]
NET २०२५ (मानवीय)[७]

हिंदुस्तान एरोनॉटिक्स लिमिटेड (एचएएल) निर्मित मानवी मॉड्यूलने १८ डिसेंबर २०१४ रोजी पहिले मानवरहीत प्रायोगिक उड्डाण केले.[११] मे २०१९ पर्यंत, मानवी मॉड्यूलची रचना पूर्ण झाली आहे.[१२] संरक्षण संशोधन आणि विकास संस्था (DRDO) गंभीर मानव-केंद्रित प्रणाली आणि तंत्रज्ञान जसे की अंतराळात खाता येण्याजोगे अन्न, अंतराळवीर आरोग्य सेवा, रेडिएशन मापन आणि संरक्षण, मानवी मॉड्यूलच्या सुरक्षित पुनर्प्राप्तीसाठी पॅराशूट, आणि अग्नी विरोध प्रणालीसाठी समर्थन प्रदान करेल.[१३]

११ जून २०२० रोजी, भारतातील कोविड-१९ साथीच्या आजारामुळे पहिल्या मानवरहित गगनयान प्रक्षेपणाला विलंब होणार असल्याची घोषणा करण्यात आली.[१४] मानवी प्रक्षेपणांची एकूण टाइमलाइन अप्रभावित राहणे अपेक्षित होते.[१५] इस्रो चे अध्यक्ष एस. सोमनाथ यांनी ३० जून २०२२ रोजी घोषित केले की सुरक्षेच्या कारणास्तव पहिली मानवी मोहीम २०२४ पर्यंत होणार नाही.[१६] तथापि, एप्रिल २०२३ मध्ये एका स्रोताने सुचवले की इस्रो २०२५मध्ये प्रक्षेपण करण्याचे लक्ष्य ठेवत आहे.[७]

इतिहास

संपादन

गगनयानचा प्राथमिक अभ्यास आणि तांत्रिक विकास २००६ मध्ये "ऑर्बिटल व्हेईकल" या सामान्य नावाने सुरू झाला. अंतराळात सुमारे एक आठवडा भ्रमण, दोन अंतराळवीरांची क्षमता आणि पुन्हा प्रवेश केल्यानंतर स्प्लॅशडाउन लँडिंगसह एक साधी कॅप्सूल डिझाइन करण्याची योजना होती. हा प्रकल्प २००७ मध्ये कार्यान्वित करण्यात आला होता आणि २०२४ पर्यंत अंदाजे ₹१०,००० कोटींच्या निधीसह पूर्ण होण्याची अपेक्षा होती.[१७] मार्च २००८ पर्यंत डिझाइनला अंतिम स्वरूप देण्यात आले आणि ते भारत सरकारकडे निधीसाठी सादर करण्यात आले. भारतीय मानवी अंतराळ उड्डाण कार्यक्रमासाठी सरकारी निधी फेब्रुवारी २००९ मध्ये मंजूर करण्यात आला,[१८] परंतु मर्यादित विकास निधीमुळे तो कमी पडला.[१८] सुरुवातीला, ऑर्बिटल व्हेइकलचे पहिले मानवरहित उड्डाण २०१३ मध्ये प्रस्तावित होते,[१९] नंतर त्यात सुधारणा करून २०१६ ची नवी तारीख ठरवली गेली.[२०] तथापि, एप्रिल २०१२ मध्ये असे नोंदवले गेले की निधीच्या समस्यांमुळे प्रकल्पाचे भवितव्य गंभीर संशयाच्या भोवऱ्यात आहे;[२१] आणि ऑगस्ट २०१३मध्ये असे घोषित करण्यात आले की भारताने सर्व मानवी अंतराळ उड्डाण प्रयत्नांना "इस्रोच्या प्राधान्य यादीतून बाहेर" केले आहे.[२२] २०१४ च्या सुरुवातीस या प्रकल्पाचा पुनर्विचार करण्यात आला आणि फेब्रुवारी २०१४ मध्ये जाहीर करण्यात आलेल्या भरीव अर्थसंकल्पीय वाढीच्या मुख्य लाभार्थ्यांपैकी एक हा प्रकल्प होता.[२३] इस्रो त्यांच्या ५५०किलो स्पेस कॅप्सुल रिकव्हरी प्रयोग (SRE), जे जानेवारी २००७मध्ये प्रक्षेपित आणि पुनर्प्राप्त करण्यात आले होते, त्याद्वारे केलेल्या चाचण्यांवर गगनयान कक्षीय वाहन विकसित करत आहे.[२४][२५]

भारतीय मानवी अंतराळ उड्डाण कार्यक्रमासाठी नवीनतम चलना २०१७ मध्ये मिळाली,[२६] पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी २०१८ च्या स्वातंत्र्यदिनी राष्ट्राला केलेल्या भाषणादरम्यान सादर कार्यक्रम स्वीकारला आणि त्याची औपचारिक घोषणा केली.[२७] सध्याच्या डिझाईननुसार गगनयानमध्ये तीन जणांचा चमू असेल.[३] इस्रो गगनयान मोहिमेदरम्यान सूक्ष्म-गुरुत्वाकर्षणाशी संबंधित चार जैविक आणि दोन भौतिक विज्ञान प्रयोग करेल.[२८] इस्रो गगनयान मोहिमेवर ग्रीन प्रोपेलंटसाठी हायड्रॅझिन बदलण्याची योजना आखत आहे, ज्यासाठी लिक्विड प्रोपल्शन सिस्टम्स केंद्र (LPSC) आधीच हायड्रॉक्सिलॅमोनियम नायट्रेट (HAN), अमोनियम नायट्रेट, मिथेनॉल आणि पाणी असलेल्या मोनोप्रोपेलंट मिश्रित फॉर्म्युलेशनवर काम करत आहे.[२९][३०]

ऑक्टोबर २०२१ पर्यंत, इस्रोने पाच विज्ञान प्रयोग निवडले जे गगनयानवर चालवले जातील. भारतीय अंतराळ विज्ञान आणि तंत्रज्ञान संस्था (IIST), कृषी विज्ञान विद्यापीठ, धारवाड (UASD), टाटा मूलभूत संशोधन संस्था (TIFR), भारतीय तंत्रज्ञान संस्था, पाटणा, इंडियन इन्स्टिटय़ूट ऑफ केमिकल टेक्नॉलॉजी (IICT) आणि जवाहरलाल नेहरू सेंटर फॉर ॲडव्हान्स्ड सायंटिफिक रिसर्च (JNCASR) ह्या संस्थांद्वारे पेलोड विकसित केले जातील. पाचपैकी, दोन जैविक प्रयोग आहेत जे IIST, UASD आणि TIFR द्वारे आयोजित केले जातील ज्यात किडनी स्टोन निर्मिती आणि ड्रोसोफिला मेलानोगास्टरमध्ये Sirtuin 1 जीन मार्किंग प्रभाव समाविष्ट असतील. IIT पटना उष्णतेच्या सिंकवर प्रयोग चालवेल जे अतिशय उच्च उष्णता प्रवाह हाताळू शकते, IICT क्रिस्टलायझेशन घटनेचा अभ्यास करेल आणि JNCASR द्रव मिश्रण वैशिष्ट्यांचे परीक्षण करेल.[३१]

निधी आणि पायाभूत सुविधा

संपादन

मानवी अंतराळयानासाठी सात वर्षांच्या कालावधीत सुमारे ₹१२,४०० कोटी (US$१.७७ बिलियन) आवश्यक आहेत ज्यामध्ये अकराव्या पंचवार्षिक योजनेदरम्यान (२००७-२०१२) मानवी अंतराळयानाच्या सुरुवातीच्या कामासाठी लागणारे ₹५,००० कोटी (US$०.७ बिलियन) समाविष्ट आहेत, त्यापैकी सरकारतर्फे २००७-२००८ मध्ये ₹५० कोटी (US$७ दशलक्ष) देण्यात आले.[३२][३३]  डिसेंबर २०१८मध्ये, सरकारने २०२१ पर्यंत ३ अंतराळवीरांच्या ७ दिवसांच्या मानवी उड्डाणासाठीसाठी आणखी ₹१०,००० कोटी (US$१.५ बिलियन) मंजूर केले.[८]

सतीश धवन अंतराळ केंद्र (SDSC) चे संचालक माधवन चंद्रदाथन यांनी सांगितले की, इस्रोला बंगळुरूमध्ये अंतराळवीर प्रशिक्षण सुविधा उभारण्याची आवश्यकता आहे. नव्याने स्थापन झालेले मानव अंतराळ उड्डाण केंद्र (HSFC), IHSFच्या प्रयत्नांचा समन्वय साधेल.[३४] प्रक्षेपण एस्केप प्रणालीसाठी आवश्यक असलेल्या अतिरिक्त सुविधांसह भारतीय मानवी अंतराळ उड्डाण प्रकल्पा[३५][३६] अंतर्गत प्रक्षेपणासाठी विद्यमान प्रक्षेपण सुविधा सुधारित केल्या जातील.[३३] रशिया अंतराळवीर प्रशिक्षण देण्याची शक्यता आहे.[३७] २००९ च्या वसंतामध्ये, गगनयानच्या मानवी कॅप्सूलचे पूर्ण-प्रमाणात मॉक-अप तयार केले गेले आणि अंतराळवीरांच्या प्रशिक्षणासाठी सतीश धवन अंतराळ केंद्राला दिले गेले.[३८]

भारताने आधीच अनेक बिल्डिंग ब्लॉक्स यशस्वीरित्या विकसित करून त्यांच्या चाचण्या सुद्धा केल्या आहे. त्यामध्ये री-एंट्री स्पेस कॅप्सूल, पॅड अबॉर्ट चाचणी, रॉकेट अयशस्वी झाल्यास सुरक्षित दल इजेक्शन यंत्रणा, डिफेन्स बायोइंजिनियरिंग आणि इलेक्ट्रोमेडिकल लॅबोरेटरी (DEBEL) द्वारे विकसित फ्लाइट सूट आणि शक्तिशाली GSLV-MkIII प्रक्षेपण वाहन यांचा समावेश आहे.[३९] सर्व आवश्यक तांत्रिक बाबींची पूर्तता केल्यावर, भारतीय मानवी अंतराळ उड्डाण कार्यक्रम स्वीकारण्यात आला आणि १५ ऑगस्ट २०१८ रोजी पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी औपचारिकपणे घोषणा केली.[४०] या कार्यक्रमांतर्गत गगनयान हे पहिले मानवी अंतराळयान असेल.[४१]

इस्रोचे मानवी अंतराळ उड्डाण केंद्र आणि ग्लाव्हकॉसमॉस, जे रशियन राज्य कॉर्पोरेशन रॉसकॉसमॉसची उपकंपनी आहे, यांनी १ जुलै २०१९ रोजी भारतीय अंतराळवीरांची निवड, समर्थन, वैद्यकीय तपासणी आणि अंतराळ प्रशिक्षण यामध्ये सहकार्यासाठी करार केला.[४२] मॉस्कोमध्ये समन्वयासाठी इस्रो तांत्रिक संपर्क युनिट (ITLU) स्थापन करण्यास मान्यता देण्यात आली आहे.[४३][४४] ग्लाव्हकॉसमॉसने भारतीय अंतराळवीरांसाठी सानुकूलित IVA फ्लाइट-सूट तयार करण्यासाठी NPP Zvezda शी करार केला.[४५][४६][४७] कोकोस (कीलिंग) बेटांवर गगनयान मोहिमेसाठी ग्राउंड स्टेशन विकसित करण्याची इस्रोची योजना आहे आणि ऑस्ट्रेलियन स्पेस एजन्सीशी संक्षिप्त चर्चा केल्यानंतर, कोकोस (कीलिंग) बेटांवर २०२१ मध्ये इस्रोने या मोहिमेसाठी तात्पुरते ग्राउंड स्टेशन स्थापित केले आहे.[२९]

वर्णन

संपादन

मानवी मॉड्युल

संपादन

गगनयान मानवी मॉड्यूल हे संपूर्णपणे स्वायत्त असे ५.३ टन (१२,००० पौंड) अंतराळयान आहे, जे ३-सदस्यीय चमूला कक्षेत घेऊन जाण्यासाठी आणि सात दिवसांच्या मोहिमेनंतर पृथ्वी वर सुरक्षितपणे परतण्यासाठी डिझाइन केले गेलेले आहे.[१]

मानवी मॉड्यूल, वापर संपल्यानंतर परतण्यासाठी दोन पॅराशूटसह सुसज्ज आहे, तर एक पॅराशूट सुरक्षित स्प्लॅशडाउनसाठी पुरेसे आहे. पॅराशूट स्प्लॅशडाउनच्या वेळी मानवी मॉड्यूलचा वेग २१६ मीटर प्रति सेकंद (७१० फू/से) वरून ११ मीटर प्रति सेकंद (३६ फू/से) पेक्षा कमी करेल.[४८]

स्पेस कॅप्सूलमध्ये लाइफ सपोर्ट आणि वातावरण नियंत्रण प्रणाली असेल. हे मॉड्युल आपत्कालीन मोहीम रद्दीकरण क्षमता आणि चमू निर्गम प्रणाली (क्रू एस्केप सिस्टम) (सीईएस) ने सुसज्ज असेल. जे पहिल्या टप्प्यात किंवा दुसऱ्या रॉकेट स्टेज बर्न दरम्यान सक्रिय केले जाऊ शकते.[४९] ऑर्बिटल वाहनाच्या मूळ आवृत्तीचे नाक डॉकिंग यंत्रणेसाठी मोकळे होते, परंतु प्राथमिक प्रवेश स्पष्टपणे एक्सप्लोसिव्ह बोल्टद्वारे सुरक्षित असलेल्या बाजूच्या हॅचद्वारे होता.[५०] ७ डिसेंबर २०२२ रोजी, द हिंदूने अहवाल दिला की मानवी मॉड्युल उत्पादनाच्या टप्प्यात दाखल झाले आहे.[५१]

सर्व्हिस मॉड्यूल

संपादन

२.९ टन (६,४०० पौंड)[१] वजनाचे सर्व्हिस मॉड्यूल लिक्विड प्रोपेलेंट इंजिनद्वारे समर्थित आहे. मानवी मॉड्युल सर्व्हिस मॉड्युलशी जोडलेले आहे, आणि एकत्रितपणे ते ८.२ टन (१८,००० पौंड) वजनाचे ऑर्बिटल मॉड्यूल बनवतात.[१]

सर्व्हिस मॉड्युल प्रोपल्शन सिस्टीम (SMPS) एक कक्षा वाढवणारी हालचाल करेल ज्यामुळे गगनयानला पृथ्वीच्या लघु कक्षेत (LEO) ४०० किमीवर पोहोचता येईल, त्यानंतर वातावरणात पुन्हा प्रवेश होईपर्यंत डीऑर्बिट बर्न दरम्यान डॉक केले जाईल. ऑक्सिडायझर आणि इंधन म्हणून MON-3 आणि मोनोमेथिलहायड्राझिनचा समावेश असलेली युनिफाइड बायप्रोपेलंट प्रणाली वापरेल, ज्यामध्ये ४४० newton (९९ lbf) थ्रस्टसह इस्रोच्या लिक्विड अपोजी मोटरमधून व्युत्पन्न केलेली पाच मुख्य इंजिने आणि सोळा 100 N प्रतिक्रिया नियंत्रण प्रणाली (RCS) थ्रस्टर्स असतील.

विकास

संपादन

अंतराळयानाच्या दोन मानवरहित ऑर्बिटल फ्लाइट प्रात्यक्षिकांनंतर, एक मानवी गगनयान २०२५ पूर्वी HLVM3 लाँचरवर (LVM3 ची मानवी आवृत्ती) प्रक्षेपित केले जाणार आहे.[७] जरी अंतराळ यानाची रचना ३ जणांना घेऊन जाण्यासाठी केली गेली असली तरी पहिल्या उड्डाणात फक्त एकच व्यक्ती असेल.[५२]

चाचणी उड्डाणे

संपादन
गगनयानची विकास कालरेखा
फ्लाईट दिनांक स्थिरमार्ग चमू नोंदी फलनिष्पत्ती
पुनःप्रवेश चाचणी १८ डिसेंबर २०१४ सब-ऑर्बिटल — स्केल डाउन बॉयलरप्लेट गगनयान कॅप्सूलची सब-ऑर्बिटल चाचणी, इस्रोच्या GSLV मार्क III रॉकेटच्या पहिल्या उप-कक्षीय चाचणी उड्डाणावर प्रक्षेपित करण्यात आली. यशस्वी
पॅड अबॉर्ट चाचणी ५ जुलै २०१८ वायुमंडलीय — सतीश धवन अंतराळ केंद्रातील प्रक्षेपण पॅडवरून गगनयानच्या प्रक्षेपण रद्दीकरण प्रणालीची ४ मिनिटांची चाचणी. यशस्वी
ड्रग पैराशूट परिनियोजन चाचण्या[५३] १२ ऑगस्ट २०२३ ड्रग पॅराशूट — गगनयान मिशन क्रू मॉड्यूलचा वेग स्थिर करून आणि कमी करून सुरक्षित पुनःप्रवेश. यशस्वी
TV-D1 ऑगस्ट २०२३[५४] वायुमंडलीय — उच्च उंचीवरील रद्दीकरण चाचणी.[५५] नियोजित
TV-D2[५६] २०२३[५६] वायुमंडलीय — उड्डाण पॅरामीटर्सची चाचणी करण्यासाठी मानवरहित मिशन.[५५] नियोजित
G1[५७] २०२४चा पूर्वार्ध[५६] लघु कक्षा — गगनयान कॅप्सूलचे पहिले कक्षीय चाचणी उड्डाण.[५६] नियोजित
TV-D3[५६] २०२४[५६] वायुमंडलीय — उच्च उंचीवरील रद्दीकरण चाचणी.[ संदर्भ हवा ] नियोजित
TV-D4[५६] २०२४[५६] वायुमंडलीय — उड्डाण पॅरामीटर्सची चाचणी करण्यासाठी मानवरहित मिशन.[ संदर्भ हवा ] नियोजित
G2[५७] २०२४[५६] लघु कक्षा — गगनयान कॅप्सूलचे दुसरे कक्षीय चाचणी उड्डाण[५६] नियोजित
H1[५७] २०२४चा उत्तरार्ध[५६] लघु कक्षा   TBA

  TBA   TBA

३ भारतीय अंतराळवीरांना एका लहान कक्षीय चाचणी उड्डाणात घेऊन गगनयानचे पहिल्या मानवी चमूचे उड्डाण.[५४][५६] नियोजित

चाचणी फ्लाइट प्रोफाइल

संपादन

श्रीहरिकोटा येथील सतीश धवन अंतराळ केंद्र (SDSC) येथून उड्डाण केल्यापासून १६ मिनिटांनी, रॉकेट अंतराळयानाला पृथ्वीच्या ३००-४०० किमी (१९०-२५० मैल) कक्षेत नेऊन सोडेल. लँडिंगसाठी तयार झाल्यावर, त्याचे सर्व्हिस मॉड्युल आणि सौर पॅनेल पुन्हा प्रवेश करण्यापूर्वी नष्ट केले जातील. बंगालच्या उपसागरात पॅराशूट स्प्लॅशडाउनसाठी कॅप्सूल परत येईल.[५८]

चाचणी

संपादन

मानवी मॉड्यूल वायुमंडलीय पुनःप्रवेश प्रयोग

संपादन
मुख्य पान: मानवी विभाग वायुमंडलीय पुनःप्रवेश प्रयोग
 
१८ डिसेंबर २०१६ रोजी CAREची वॉटर लँडिंग चाचणी

१३ फेब्रुवारी २०१४ रोजी, हिंदुस्तान एरोनॉटिक्स लिमिटेडने क्रू मॉड्यूल स्ट्रक्चरल असेंबलीचा पहिला बॉयलरप्लेट प्रोटोटाइप मानवी विभाग वायुमंडलीय पुनःप्रवेश प्रयोगासाठी (CARE) इस्रोकडे सुपूर्द केला.[५९][६०] इस्रोचे विक्रम साराभाई अंतराळ केंद्र क्रू मॉड्युलला लाईफ सपोर्ट, संचार, मार्गदर्शन आणि नियंत्रण प्रणालींसाठी आवश्यक प्रणालींनी सुसज्ज करेल.[६१]

इस्रोने १८ डिसेंबर २०१४ रोजी प्रायोगिक उप-कक्षीय उड्डाणासाठी LVM3-X वरील वाहनाचे मानवरहित चाचणी प्रक्षेपण हाती घेतले. LVM3 प्रक्षेपक, बनावट प्रतिकृती असलेल्या अप्पर क्रायोजेनिक स्टेजसह (इंधनाचे वजन नक्कल करण्यासाठी द्रव नायट्रोजनने भरलेले) श्रीहरिकोटा येथील सतीश धवन अंतराळ केंद्र येथील दुसऱ्या प्रक्षेपण पॅडवरून सकाळी ९:३० वाजता प्रक्षेपित करण्यात आले.[६२][६३]

मानवी मॉड्यूल १२६ किमी उंचीवर रॉकेटपासून वेगळे झाले. ऑन-बोर्ड मोटर्सने ८० किलोमीटर (५० मैल) उंचीपर्यंत मॉड्यूलचा वेग नियंत्रित केला आणि कमी केला. त्या उंचीवर थ्रस्टर्स बंद झाले आणि वातावरणीय घर्षणामुळे कॅप्सूलचा वेग आणखी कमी झाला.

मॉड्युलच्या हीट शील्डने १,६०० °से (२,९१० °फॅ) पेक्षा जास्त तापमान अनुभवणे अपेक्षित होते. मॉड्यूलचा वेग कमी करण्यासाठी १५ किलोमीटर (९.३ मैल) उंचीवर पॅराशूट तैनात करण्यात आले होते, ज्याने अंदमान आणि निकोबार बेटांजवळ बंगालच्या उपसागरात स्प्लॅशडाउन केले.[६४][६५]

या फ्लाइटचा वापर ऑर्बिटल इंजेक्शन, सेपरेशन आणि पुनःप्रवेश प्रक्रिया आणि मानवी कॅप्सूलच्या प्रणालीची चाचणी घेण्यासाठी केला गेला. बंगालच्या उपसागरातून मानवी  कॅप्सूल पुनर्प्राप्त करण्यासाठी कॅप्सूल वेगळे करणे, उष्णता ढाल आणि एरोब्रेकिंग प्रणाली, पॅराशूट तैनाती, रेट्रो-फायरिंग, स्प्लॅशडाउन, फ्लोटेशन सिस्टम आणि प्रक्रियांची देखील चाचणी घेण्यात आली.[६६][६७] २०१९ च्या अखेरीस इनफ्लाइट लॉन्च रद्द करणे आणि पॅराशूट चाचण्या करणे अपेक्षित होते.[६८]

पॅड ॲबॉर्ट चाचणी

संपादन
 
६-८ सप्टेंबर २०१८ दरम्यान ६व्या बंगलोर स्पेस एक्स्पो २०१८ मध्ये प्रदर्शित झालेल्या इस्रोच्या पहिल्या पॅड ॲबॉर्ट चाचणी (PAT-01) वरील माहिती-ग्राफिक.
मुख्य पान: इस्रो पॅड ॲबॉर्ट चाचणी

भारतीय अंतराळ संशोधन संस्थेची पॅड ॲबॉर्ट चाचणी ५ जुलै २०१८ रोजी यशस्वीरित्या पार पडली.[६९] सप्टेंबर २०२१ पर्यंत, विक्रम साराभाई अंतराळ केंद्र (VSSC) गगनयान कार्यक्रमाच्या अधिकृत प्रक्षेपणापूर्वी क्रू एस्केप सिस्टम (CES) ची मानवरहित फ्लाइट चाचणी घेण्यासाठी चाचणी वाहन एकत्रित करत होते. चाचणी वाहन २०२१ च्या अखेरीस तयार होण्याची योजना होती.[७०]

विकास इंजिन पात्रता

संपादन
 
१४ जुलै २०२१ रोजी प्रिन्सिपल टेस्ट स्टँड, इस्रो प्रोपल्शन कॉम्प्लेक्स येथे विकास इंजिनची दीर्घ कालावधीची हॉट चाचणी सुरू असताना.
मुख्य पान: विकास (रॉकेट इंजिन)

धृवीय उपग्रह प्रक्षेपक वाहन (PSLV), बूस्टर आणि भूस्थिर उपग्रह प्रक्षेपण यान (GSLV) मार्क I आणि II चा दुसरा टप्पा आणि एलव्हीएम ३च्या कोर स्टेजला उर्जा देण्यासाठी विकास इंजिन प्रकारांचा वापर केला जातो.

१४ जुलै २०२१ रोजी इस्रोने गगनयान मिशनच्या इंजिन पात्रता आवश्यकतांचा भाग म्हणून इस्रो प्रोपल्शन कॉम्प्लेक्स येथे GSLV मार्क III च्या कोर L110 लिक्विड स्टेजसाठी विकास इंजिनची तिसरी दीर्घ कालावधीची हॉट चाचणी घेतली. सर्व आवश्यक कार्यप्रदर्शन मापदंडांची पडताळणी करून २४० सेकंदांच्या कालावधीसाठी इंजिनची यशस्वी चाचणी घेण्यात आली.[७१][७२]

२० जानेवारी २०२२ रोजी, हाय थ्रस्ट विकास इंजिनने इस्रो प्रोपल्शन कॉम्प्लेक्समध्ये इंधन-ऑक्सिडायझर मिश्रण गुणोत्तर आणि चेंबर प्रेशरसाठी नाममात्र नसलेल्या ऑपरेटिंग परिस्थितीत इंजिन मजबूती प्रमाणित करण्यासाठी २५ सेकंदांच्या कालावधीसाठी हॉट पात्रता चाचणी यशस्वीरित्या पार पाडली.[७३]

लो अल्टीट्यूड एस्केप मोटरसाठी स्थिर चाचणी

संपादन

११ ऑगस्ट २०२२ रोजी इस्रोने क्रू एस्केप प्रणालीसाठी लो अल्टिट्यूड एस्केप मोटर (LEM) ची चाचणी यशस्वीरित्या पूर्ण केली. LEM मध्‍ये चार रिव्हर्स फ्लो नोझल असलेली घन रॉकेट मोटर असते जी ५.९८ सेकंद (नाममात्र) बर्न टाइमसह ८४२ kN (नाममात्र) कमाल समुद्र पातळी थ्रस्ट निर्माण करते. क्रू मॉड्युलवर एक्झॉस्ट प्लुम इंपींगमेंट टाळण्यासाठी LEM चे नोजल एंड लाँच व्हेइकलच्या पुढच्या टोकाला बसवले जाते. म्हणूनच सॉलिड रॉकेट मोटरमध्ये रिव्हर्स फ्लो मल्टिपल नोजल असतात. रिव्हर्स फ्लो नोजल, नोझल प्रदेशात एक्झॉस्ट गॅसचा प्रवाह उलट दिशेने करते..[७४]

या चाचणीचे उद्दिष्ट बॅलिस्टिक पॅरामीटर्स तपासणे, मोटर उपप्रणाली कार्यप्रदर्शन प्रमाणित करणे (आणि डिझाइन मार्जिनची पुष्टी करणे), नोजल लाइनर्सच्या थर्मल कार्यक्षमतेचे मूल्यांकन करणे, विशेषतः कमी गुणांची पुष्टी करणे, सर्व इंटरफेसची अखंडता सत्यापित करणे, हेड-एंड माउंटेड सेफ आर्म (HMSA) आधारित इग्निशन सिस्टम कामगिरीचे मूल्यमापन करणे आणि चुकीचे संरेखन आणि प्रवाहातील फरक यामुळे साइड थ्रस्टचे मूल्यांकन करणे आणि फ्लो रिव्हर्सलसह इतर फंक्शनल पॅरामीटर्स.[७५]

सर्व्हिस मॉड्यूल प्रोपल्शन सिस्टम

संपादन

२८ ऑगस्ट २०२१ रोजी इस्रोने सर्व्हिस मॉड्यूल प्रोपल्शन सिस्टम (SMPS) च्या सिस्टम प्रात्यक्षिक मॉडेलची (SDM) यशस्वी चाचणी केली जी गगनयान अंतराळ यानामध्ये समाविष्ट केली जाईल. इस्रो प्रोपल्शन कॉम्प्लेक्स (IPRC) येथे प्रत्यक्ष चाचणी दरम्यान, पाच मुख्य इंजिन आणि आठ RCS थ्रस्टर्स वापरून पूर्व-चाचणी अंदाज डेटाशी जुळणारे SDM ४५० सेकंदांच्या कालावधीसाठी काढून टाकण्यात आले. प्रत्येक 440 N थ्रस्ट इंजिनची दीर्घ कालावधीसाठी वैयक्तिकरित्या चाचणी देखील केली जाईल ज्यामध्ये मानवी-रेटिंग प्रमाणपत्र मिळविण्यासाठी विविध पॅरामीटर्सचा समावेश असेल.[७६][७७]

CE-20 इंजिन पात्रता

संपादन

१२ जानेवारी २०२२ रोजी, इस्रोने इस्रो प्रोपल्शन कॉम्प्लेक्स (IPRC) येथे CE-20 क्रायोजेनिक इंजिनवर ७२० सेकंदांच्या कालावधीसाठी गरम पात्रता चाचणी (hot qualification test) घेतली.[७८][७९] २८ ऑक्टोबर २०२२ रोजी, CE-20 E11 ने IPRC येथे ३० सेकंदांसाठी प्रेशर चेंबर चाचणी यशस्वीरित्या पूर्ण केली. गगनयान मोहिमेसाठी इंजिनची कार्यक्षमता तपासण्यासाठी हे केले गेले. ९ नोव्हेंबर २०२२ रोजी, कालावधी वाढवून ७० सेकंद करण्यात आला. इस्रोच्या सूत्रांनुसार चाचणीचे निकाल अपेक्षित असे होते.[८०]

HS200 ची स्थिर अग्नि चाचणी

संपादन

गगनयान कार्यक्रमासाठी S200 सॉलिड स्ट्रॅप-ऑन बूस्टर किंवा 'HS200' चे मानवी-रेट केलेले प्रकार विकसित केले गेले. HS200 ची पहिली स्थिर अग्नि चाचणी १३ मे २०२२ रोजी SDSC SHAR येथे नाममात्र कामगिरीसह १३५ सेकंदांच्या कालावधीसाठी घेण्यात आली.[८१]

इंटिग्रेटेड मुख्य पॅराशूट एअरड्रॉप टेस्ट

संपादन

व्योमित्र

संपादन

संदर्भ

संपादन
  1. ^ a b c d गगनयानसाठी लाँच पॅड प्रणालीमधील आव्हाने यावर उपसंचालक डॉ. आर. वेंकटरामन यांचे तज्ञ भाषण (व्हिडियो). SDSC SHAR. ६ ऑक्टोबर २०२०. ६ ऑक्टोबर २०२० रोजी पाहिले.
  2. ^ भारतीय मानवयुक्त अंतराळयान, ऍस्ट्रोनॉटिक्स, २०१४
  3. ^ a b "गगनयान: मोहिमेवर असलेले अंतराळवीर वैमानिक असण्याची शक्यता, मानवी मॉड्यूल डिझाइन लवकरच अंतिम केले जाणार". इंडिया टुडे (इंग्रजी भाषेत). 20 January 2019. २६ जून २०२३ रोजी पाहिले.
  4. ^ a b कुन्हीकृष्णन, पी. "भारताचा मानवी अंतराळ उड्डाण कार्यक्रम: गगनयान" (PDF). UNOOSA. २० फेब्रुवारी २०१९ रोजी मूळ पान (PDF) पासून संग्रहित. २० फेब्रुवारी २०१९ रोजी पाहिले.
  5. ^ "एकात्मिक केबिन प्रेशर कंट्रोल प्रणाली" (PDF). isro.gov.in. इस्रो. p. ११. २१ ऑगस्ट २०१९ रोजी मूळ पान (PDF) पासून संग्रहित. २३ ऑगस्ट २०१९ रोजी पाहिले. Unknown parameter |आर्काईव्ह दुवा= ignored (सहाय्य); Unknown parameter |आर्काईव्ह दिनांक= ignored (सहाय्य)
  6. ^ "गगनयान प्रक्षेपण विलंबित: मानवीय मोहीम आता '२०२४ च्या चौथ्या तिमाहीत'". टाइम्स ऑफ इंडिया. २१ डिसेंबर २०२२. १५ फेब्रुवारी २०२३ रोजी पाहिले.
  7. ^ a b c d दत्त, एनोना (९ एप्रिल २०२३). "गगनयान: अंतराळवीरांच्या प्रशिक्षणापासून ते टेक अपग्रेडपर्यंत, इस्रोची २०२५ च्या मानव मोहिमेचे लक्ष्य पूर्ण करण्यासाठी झेप". द इंडियन एक्सप्रेस. १० एप्रिल २०२३ रोजी पाहिले.
  8. ^ a b सिंग, सुरेंद्र (२९ डिसेंबर २०१८). "२०२२ पर्यंत ३ भारतीयांना अंतराळात पाठवण्याची १०,००० कोटी रुपयांची योजना". द टाइम्स ऑफ इंडिया. ६ जून २०२३ रोजी पाहिले.
  9. ^ पीटीआय (१५ ऑगस्ट २०१८). "गगनयान मोहिमेअंतर्गत २०२२ पर्यंत भारत अंतराळवीरांना अंतराळात घेऊन जाईल: पंतप्रधान मोदी". द हिंदू (इंग्रजी भाषेत). ISSN 0971-751X. ६ जून २०२३ रोजी पाहिले.
  10. ^ "Gaganyaan: डिसेंबर २०२१ पर्यंत झेपावणार 'गगनयान'". महाराष्ट्र टाइम्स. ११ जानेवारी २०१९. २६ जून २०२३ रोजी पाहिले.
  11. ^ "HAL ने पहिल्या गगनयान उड्डाणासाठी इस्रोला मानवी मॉड्युल फेअरिंग वितरित केले". इंडिया टुडे. २६ जून २०२३ रोजी पाहिले.
  12. ^ "२०२० मध्ये भारताची पहिली सौर मोहीम: इस्रो अध्यक्ष". द टाइम्स ऑफ इंडिया. ४ मे २०१९. २६ जून २०२३ रोजी पाहिले.
  13. ^ "गगनयान: डीआरडीओ इस्रोच्या मानव मोहिमेसाठी अंतराळात खाता येण्याजोगे अन्न आणि आपत्कालीन जीवनावश्यक साहित्य पुरवणार". द फायनान्शियल एक्सप्रेस. ४ मे २०२०. २६ जून २०२३ रोजी पाहिले.
  14. ^ "ह्यावर्षी मानवरहित गगनयान झेपावणार नाही". द वेदर चॅनेल. ११ जून २०२०. २६ जून २०२३ रोजी पाहिले.
  15. ^ "भारताची पहिली मानवी अंतराळ मोहिम "गगनयान"वर कोविड महामारीचा परिणाम होणार नाही: डॉ जितेंद्र सिंह". ३ जुलै २०२०. ३ जुलै २०२० रोजी मूळ पानापासून संग्रहित. २६ जून २०२३ रोजी पाहिले.
  16. ^ टाइम्स ऑफ इंडिया कर्मचारी (३० जून २०२२). "गगनयान मोहीम या वर्षी किंवा पुढील वर्षी होऊ शकत नाही, सुरक्षिततेच्या पैलूंवर पूर्ण लक्ष केंद्रित: इस्रो प्रमुख". द टाइम्स ऑफ इंडिया. ३० जून २०२२ रोजी मूळ पानापासून संग्रहित. २६ जून २०२२ रोजी पाहिले.
  17. ^ बोर्डोलोई, प्रीतम (१८ नोव्हेंबर २०२२). "गगनयान हे भारताच्या भव्य अंतराळ महत्त्वाकांक्षेतील पहिले पाऊल". ऍनालीटीक्स इंडिया मॅगझीन (इंग्रजी भाषेत). २६ जून २०२३ रोजी पाहिले.
  18. ^ a b प्रियदर्शी, सिद्धांत (२३ फेब्रुवारी २००९). "नियोजन आयोगाची इस्रोच्या मानवनिर्मित अंतराळ उड्डाण कार्यक्रमाला मंजूरी". इंडियन एक्स्प्रेस. p. २.
  19. ^ "गगनयान: भारतीयाला अवकाशात कसे पाठवायचे". १६ ऑगस्ट २०१८.
  20. ^ बेअरी, हबीब (२७ जानेवारी २०१०). "भारताची पहिल्या मानवयुक्त अंतराळ मोहिमेची घोषणा". बीबीसी न्यूझ. बंगळुरू. २६ मे २०२३ रोजी पाहिले.
  21. ^ "बजेटमुळे अंतराळ उड्डाण रखडले: कॅग". द टाइम्स ऑफ इंडिया. नवी दिल्ली. २५ एप्रिल २०१२. २६ जून २०२३ रोजी पाहिले.
  22. ^ "मानवी अंतराळ उड्डाण मोहीम इस्रोच्या प्राधान्य यादीतून बाहेर". २६ जून २०२३ रोजी पाहिले.
  23. ^ "मानवयुक्त अंतराळ प्रकल्पाला १७१ कोटी रुपयांची मदत". द टाइम्स ऑफ इंडिया. १८ फेब्रुवारी २०१४. २६ जून २०२३ रोजी पाहिले.
  24. ^ चायना व्ह्यू: भारताचे पहिले स्पेस कॅप्सूल पृथ्वीवर परतले, २२ जानेवारी २००७
  25. ^ इस्रो प्रसिध्दीपत्रक Archived १४ मे २००८, at the Wayback Machine. २२ जानेवारी २००७
  26. ^ राव, मुकुंद कडूरश्रीनिवास राव; श्रीधर मूर्ती, के. आर; प्रसाद, एम्. वाय. एस. (२५ सप्टेंबर २०१७). "भारतीय मानवी अंतराळ उड्डाण कार्यक्रमाचा निर्णय. राजकीय दृष्टीकोन, राष्ट्रीय प्रासंगिकता आणि तांत्रिक आव्हाने" (PDF). नॅशनल इन्स्टिट्यूट ऑफ ॲडव्हान्स्ड स्टडीज्. २६ जून २०२३ रोजी पाहिले.
  27. ^ २०२२ पर्यंत भारतीय, राष्ट्रध्वज गगनयानवर अंतराळात नेईल, पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी स्वातंत्र्यदिनाच्या भाषणात म्हणले. हिंदुस्थान टाइम्स, १५ ऑगस्ट २०१८
  28. ^ "लोकसभा, अतारांकित प्रश्न क्रमांक २२५९" (PDF). ४ मार्च २०२०. ५ मार्च २०२० रोजी मूळ पानापासून संग्रहित (PDF). ६ जून २०२३ रोजी पाहिले.
  29. ^ a b "गगनयान, भारताची मानवी अंतराळ मोहीम, 'ग्रीन प्रोपल्शन' वापरेल: इस्रो". हिंदुस्थान टाइम्स (इंग्रजी भाषेत). २६ मार्च २०२१. २६ जून २०२३ रोजी पाहिले.
  30. ^ नंदकुमार, टी. (१३ मे २०१८). "इस्रो ग्रीन प्रोपेलेंट बनवत आहे". द हिंदू (इंग्रजी भाषेत). ISSN 0971-751X. १ एप्रिल २०२१ रोजी पाहिले.
  31. ^ कुमार, चेतन (२१ ऑक्टोबर २०२१). "किडनी स्टोन निर्मिती ते जीन मार्किंग: इस्रो मिशनसाठी ५ प्रयोगांची निवड; जागोजागी सामंजस्य करार". द टाइम्स ऑफ इंडिया (इंग्रजी भाषेत). २७ जून २०२३ रोजी पाहिले.
  32. ^ "भारतीय अंतराळ कार्यक्रमासाठी अकरावी पंचवार्षिक योजना (२००७-२०१२) प्रस्ताव" (PDF). १२ मे २०१३ रोजी मूळ पान (PDF) पासून संग्रहित. २ मार्च २०२२ रोजी पाहिले. Unknown parameter |आर्काईव्ह दुवा= ignored (सहाय्य); Unknown parameter |आर्काईव्ह दिनांक= ignored (सहाय्य)
  33. ^ a b मिश्रा, बिभू राजन (८ ऑक्टोबर २००८). "इस्रोचा २०१४ मध्ये चंद्रावर मानव प्रकल्पाची योजना". बिझनेस स्टॅंडर्ड इंडिया. श्रीहरीकोटा रेंज (SHAR): बिझनेस स्टॅंडर्ड. १४ जून २०१३ रोजी पाहिले.
  34. ^ डी.एस., मधुमती (११ जानेवारी २०१९). "इस्रोतर्फे मानव अंतराळ उड्डाण केंद्र सुरु". द हिंदू. ISSN 0971-751X. ११ जानेवारी २०१९ रोजी पाहिले.
  35. ^ "भारताच्या मानवी अंतराळ कार्यक्रमाला चालना". ११ जानेवारी २०१९ रोजी पाहिले. सुरुवातीला, मानवी अंतराळ उड्डाणासाठी नवीन प्रक्षेपण पॅड बांधण्याची योजना होती, परंतु सिवन यांनी एक्सप्रेसला सांगितले की वेळेच्या कमतरतेमुळे दोन विद्यमान लॉन्च पॅडपैकी एक गरज पूर्ण करण्यासाठी सुधारित केले जात आहे.
  36. ^ "राज्यसभेतील प्रश्न क्रमांक १७३३" (PDF). ११ जानेवारी २०१९ रोजी पाहिले. गगनयान मानवयुक्त अंतराळ उड्डाण कार्यक्रमांतर्गत प्रारंभिक उड्डाणे पार पाडण्यासाठी सध्याच्या प्रक्षेपण पॅडचा वापर वाढीसह करण्याचा प्रस्ताव आहे.[permanent dead link]
  37. ^ "२०२२ च्या अंतराळ मोहिमेत रशिया भारताला मदत करेल: रशियन दूत". एनडीटीव्ही. ३ डिसेंबर २०१८. २६ नोव्हेंबर २०२२ रोजी पाहिले.
  38. ^ टी.एस. सुब्रमणियन (२ मे २०१९), "स्पेस क्रू मॉड्यूलचे मॉडेल तयार", द हिंदू, चेन्नई, ४ मे २००९ रोजी मूळ पान पासून संग्रहित, १४ जून २०१३ रोजी पाहिले
  39. ^ "इस्रो: भारताची मानवयुक्त अंतराळ मोहीम, १०,००० कोटी रुपयांच्या योजनेला मंत्रिमंडळातर्फे मंजूरी". द इकॉनॉमिक टाइम्स. २८ डिसेंबर २०१८. २६ नोव्हेंबर २०२२ रोजी पाहिले.
  40. ^ "पंतप्रधान मोदींचे स्वातंत्र्यदिनाच्या भाषणात २०२२ पर्यंत भारताच्या पहिल्या मानवयुक्त अंतराळ मोहिमेचे आश्वासन". इंडिया टुडे (इंग्रजी भाषेत). १५ ऑगस्ट २०१८. २८ जून २०२३ रोजी पाहिले.
  41. ^ "गगनयान". इस्रो. २८ जून २०२३ रोजी पाहिले.
  42. ^ "गगनयान: अंतराळवीर निवडण्यासाठी आणि प्रशिक्षण देण्यासाठी भारतातर्फे रशियाची निवड". द टाइम्स ऑफ इंडिया. १ जुलै २०१९. २८ जून २०२३ रोजी पाहिले.
  43. ^ "मॉस्कोमध्ये इस्रोच्या तांत्रिक संपर्क युनिटच्या स्थापनेला कॅबिनेट मंत्रालयाची मंजूरी". इंडिया टुडे (इंग्रजी भाषेत). ३१ जुलै २०१९. २८ जून २०२३ रोजी पाहिले.
  44. ^ "मॉस्को मध्ये इस्रो तांत्रिक संपर्क युनिट". एक्सामरेस. २८ जून २०२३ रोजी पाहिले.
  45. ^ "रशिया भारतीय अंतराळवीरांसाठी स्पेससूट बनवणार". ग्लाव्हकॉसमॉस. 7 September 2020. २८ जून २०२३ रोजी पाहिले.
  46. ^ प्रामाणिक, आयन; कृष्णन, रघु. "गगनयाननंतर इस्रोचे अध्यक्ष के सिवन ह्यांचे अंतराळ स्थानकाचे लक्ष्य". द इकॉनॉमिक टाइम्स. २८ जून २०२३ रोजी पाहिले.
  47. ^ पेरी, दिनकर (२८ ऑगस्ट २०२१). "सानुकूलित स्पेस सूटसाठी भारतीय वैमानिक लवकरच रशियाला परतणार". द हिंदू (इंग्रजी भाषेत). ISSN 0971-751X. २८ जून २०२३ रोजी पाहिले.
  48. ^ "भारतीय अंतराळवीरांना परत आणण्यासाठी आग्रा लॅब पॅराशूट". डेक्कन हेराल्ड. ४ जानेवारी २०१९. २८ जून २०२३ रोजी पाहिले.
  49. ^ रे, कल्याण (४ जानेवारी २००९). "स्रो मानवयुक्त अंतराळ मोहिमेसाठी सज्ज आहे". डेक्कन हेराल्ड. शिलाँग. २८ जून २०२३ रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. २८ जून २०२३ रोजी पाहिले. Unknown parameter |पाहिले= ignored (सहाय्य); Unknown parameter |आर्काईव्ह दुवा= ignored (सहाय्य); Unknown parameter |आर्काईव्ह दिनांक= ignored (सहाय्य)
  50. ^ "ऑर्बिटल वाहन". एनसायक्लोपीडिया ॲस्ट्रोनॉटिका. २८ जून २०२३ रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. 2023-06-28 रोजी पाहिले. Unknown parameter |आर्काईव्ह दुवा= ignored (सहाय्य); Unknown parameter |आर्काईव्ह दिनांक= ignored (सहाय्य)
  51. ^ "'गगनयान' मोहिमेसाठी अंतराळयान विकसित: इस्रो शास्त्रज्ञ". द हिंदू (इंग्रजी भाषेत). ७ डिसेंबर २०२२. ISSN 0971-751X. १० डिसेंबर २०२२ रोजी पाहिले.
  52. ^ "भारताच्या पहिल्या मानवयुक्त मोहिमेला गगनयान कदाचित एकच अंतराळवीर नेणार". हिंदुस्थान टाइम्स. ८ जानेवारी २०२०. २९ जून २०२३ रोजी पाहिले.
  53. ^ "गगनयान: गगनयान मिशन: इसरोने ड्रग पॅराशूट उपयोजन चाचण्यांची मालिका यशस्वीपणे घेतली - इकॉनॉमिक टाइम्स चलचित्र | इटी नाऊ". m.economictimes.com. १४ ऑगस्ट २०२३ रोजी पाहिले.
  54. ^ a b "गगनयान: इस्रो पुढच्या वर्षी फेब्रुवारीमध्ये पहिले पूर्ण क्षमतेचे मानवरहित मिशन प्रक्षेपित करणार आहे". द न्यू इंडियन एक्सप्रेस. ८ मे २०२३ रोजी पाहिले.
  55. ^ a b कार्तिक, के के (८ डिसेंबर २०२२). "२०२४ च्या लोकसभा निवडणुकीपूर्वी गगनयान प्रक्षेपित व्हावे अशी केंद्राची इच्छा". द न्यू इंडियन एक्सप्रेस. १२ ऑक्टोबर २०२२ रोजी पाहिले.
  56. ^ a b c d e f g h i j k l "गगनयानची पहिली रद्दीकरण चाचणी मेमध्ये | भारताच्या महत्त्वाकांक्षी अंतराळ मोहिमेबद्दल तुम्हाला माहिती असणे आवश्यक आहे असे". न्यूझ१८ (इंग्रजी भाषेत). १६ मार्च २०२३. ८ मे २०२३ रोजी पाहिले.
  57. ^ a b c "Record G1, G2, H1 [1.3.112.4.7.1494]". स्पेस असाईन्ड नंबर्स ऑथॉरिटी. १६ फेब्रुवारी २०२२ रोजी पाहिले.
  58. ^ "इस्रोची मानवी मोहिमेकडे कूच". द टाइम्स ऑफ इंडिया. १० जानेवारी २०१४. १२ जानेवारी २०१४ रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. १३ जानेवारी २०१४ रोजी पाहिले. "आम्ही सर्व परिमाणांवर मानवी कॅप्सूल तपासत आहोत". Unknown parameter |पाहिले= ignored (सहाय्य); Unknown parameter |आर्काईव्ह दुवा= ignored (सहाय्य); Unknown parameter |आर्काईव्ह दिनांक= ignored (सहाय्य)
  59. ^ चुका उधृत करा: <ref> चुकीचा कोड; hal-india.com2 नावाने दिलेल्या संदर्भांमध्ये काहीही माहिती नाही
  60. ^ "मानवी अंतराळ उड्डाण कार्यक्रम: HAL ने क्रू मॉड्यूल असेंब्ली इस्रोकडे सुपूर्द केली". @businessline. १३ फेब्रुवारी २०१४.
  61. ^ "क्रू मॉड्यूल वायुमंडलीय पुनःप्रवेश प्रयोग (CARE)". इस्रो. १८ डिसेंबर २०१४. 2022-08-16 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. 2023-07-05 रोजी पाहिले. Unknown parameter |आर्काईव्ह दुवा= ignored (सहाय्य); Unknown parameter |आर्काईव्ह दिनांक= ignored (सहाय्य)
  62. ^ कांदवेल, संगीता (१८ डिसेंबर २०१४). "GSLV मार्क III चाचणी उड्डाणात आकाशात झेपावले". द हिंदू. ५ जुलै २०२३ रोजी पाहिले.
  63. ^ "भारत डिसेंबरमध्ये मानवरहित क्रू मॉड्यूल प्रक्षेपित करणार". द इकॉनॉमिक टाइम्स. ३० ऑक्टोबर २०१४. २ नोव्हेंबर २०१४ रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. 2023-07-05 रोजी पाहिले. Unknown parameter |आर्काईव्ह दुवा= ignored (सहाय्य); Unknown parameter |आर्काईव्ह दिनांक= ignored (सहाय्य)
  64. ^ भारताच्या नेक्स्ट जनरेशनचे पहिले प्रायोगिक उड्डाण GSLV Mk-III चे यशस्वी प्रक्षेपण - इस्रो प्रेस रिलीज - १८ डिसेंबर २०१४
  65. ^ "भारताने आपले सर्वात वजनदार रॉकेट GSLV-Mk III यशस्वीरित्या प्रक्षेपित केले". इंटरनॅशनल बिझनेस टाइम्स युके. १८ डिसेंबर २०१४.
  66. ^ "GSLV मार्क III चाचणी उड्डाणादरम्यान आकाशात झेपावले". द हिंदू (इंग्रजी भाषेत). 2014-12-18. ISSN 0971-751X. २६ नोव्हेंबर २०२२ रोजी पाहिले.
  67. ^ "भारतातर्फे सर्वात मोठे रॉकेट आणि मानवरहित कॅप्सूल लॉन्च". बीबीसी न्यूझ (इंग्रजी भाषेत). 2014-12-18. २६ नोव्हेंबर २०२२ रोजी पाहिले.
  68. ^ "भाग ९० – एस. सोमनाथ आणि आर. उमामहेश्वरन यांच्यासोबत इस्रोच्या क्रियाकलापांचे अपडेट". ॲस्ट्रो टॉक युके. २४ ऑक्टोबर २०१९. ३० ऑक्टोबर २०१९ रोजी पाहिले.
  69. ^ "भारतीय मानव अंतराळ कार्यक्रमासाठी इस्रोची पॅड ॲबॉर्ट चाचणी". NASASpaceFlight.com. ४ जुलै २०१८. ५ जुलै २०१८ रोजी पाहिले.
  70. ^ कुमार, चेतन (२७ सप्टेंबर २०२१). "गगनयान: इस्रो क्रू एस्केप सिस्टम चाचणी वाहन उड्डाणांसाठी सज्ज". द टाइम्स ऑफ इंडिया (इंग्रजी भाषेत). २८ सप्टेंबर २०२१ रोजी पाहिले.
  71. ^ "गगनयान कार्यक्रमासाठी तिसरी यशस्वी विकास इंजिन दीर्घ कालावधीची हॉट चाचणी". इस्रो. 2022-08-04 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. २१ जानेवारी २०२२ रोजी पाहिले. Unknown parameter |आर्काईव्ह दुवा= ignored (सहाय्य); Unknown parameter |आर्काईव्ह दिनांक= ignored (सहाय्य)
  72. ^ "गगनयान मोहिमेसाठी इस्रोची तिसरी विकास इंजिन हॉट चाचणी यशस्वी". मिंट (इंग्रजी भाषेत). १४ जुलै २०२१. १ सप्टेंबर २०२१ रोजी पाहिले.
  73. ^ "गगनयान कार्यक्रमासाठी विकास इंजिनची पात्रता चाचणी - इस्रो". इस्रो. 2022-07-22 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. २१ जानेवारी २०२२ रोजी पाहिले. Unknown parameter |आर्काईव्ह दुवा= ignored (सहाय्य); Unknown parameter |आर्काईव्ह दिनांक= ignored (सहाय्य)
  74. ^ "गगनयान लो अल्टिट्यूड एस्केप मोटर (LEM) स्थिर चाचणी". इस्रो. ३० नोव्हेंबर २०२२ रोजी पाहिले.
  75. ^ Kumar, Chethan (११ ऑगस्ट २०२२). "गगनयान: क्रू एस्केप सिस्टमच्या लो अल्टीट्यूड एस्केप मोटरची चाचणी". द टाइम्स ऑफ इंडिया. TNN. ३० नोव्हेंबर २०२२ रोजी पाहिले.
  76. ^ "गगनयान सर्व्हिस मॉड्युल प्रोपल्शन सिस्टीमची यशस्वी हॉट चाचणी – सिस्टम प्रात्यक्षिक मॉडेल (SDM) - इस्रो". इस्रो. 28 August 2021. 2022-03-19 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. ३१ ऑगस्ट २०२१ रोजी पाहिले. Unknown parameter |आर्काईव्ह दुवा= ignored (सहाय्य); Unknown parameter |आर्काईव्ह दिनांक= ignored (सहाय्य)
  77. ^ एमपी, सिद्धार्थ (३० ऑगस्ट २०२१). "भारताच्या मानव वाहून नेणाऱ्या यानाला चालना देणाऱ्या प्रणालीची इस्रोतर्फे यशस्वी चाचणी". WION (इंग्रजी भाषेत). ३१ ऑगस्ट २०२१ रोजी पाहिले.
  78. ^ "गगनयान कार्यक्रमासाठी क्रायोजेनिक इंजिनची पात्रता चाचणी". इस्रो. 2022-07-22 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. २१ जानेवारी २०२२ रोजी पाहिले. Unknown parameter |आर्काईव्ह दुवा= ignored (सहाय्य); Unknown parameter |आर्काईव्ह दिनांक= ignored (सहाय्य)
  79. ^ सुरेंद्र सिंग (१२ जानेवारी २०२२). "इस्रोतर्फे गगनयान रॉकेटसाठी क्रायो इंजिनची यशस्वी चाचणी". द टाइम्स ऑफ इंडिया (इंग्रजी भाषेत). १२ जानेवारी २०२२ रोजी पाहिले.
  80. ^ "गगनयान क्रायोजेनिक इंजिन चाचणी यशस्वी: आयपीआरसी". द हिंदू (इंग्रजी भाषेत). ९ नोव्हेंबर २०२२. ISSN 0971-751X. २७ नोव्हेंबर २०२२ रोजी पाहिले.
  81. ^ "इस्रोने गगनयान कार्यक्रमासाठी मोठ्या मानवी रेट सॉलिड रॉकेट बूस्टरची यशस्वी चाचणी केली - इस्रो". www.isro.gov.in. १३ मे २०२२. १३ मे २०२२ रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. १३ मे २०२२ रोजी पाहिले. Unknown parameter |आर्काईव्ह दुवा= ignored (सहाय्य); Unknown parameter |आर्काईव्ह दिनांक= ignored (सहाय्य)
"https://mr.wikipedia.org/w/index.php?title=गगनयान&oldid=2473185" पासून हुडकले