मोरारजी देसाई

भारतरत्न : मोरारजी रणछोडजी देसाई (२९ फेब्रुवारी १८९६ – १० एप्रिल १९९५) हे भारताचे चौथे पंतप्रधान व भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीत एक नेते होते. ते १९७७ ते १९७९ दरम्यान जनता पार्टीने तयार केलेल्या सरकारमध्ये भारताचे ४थे पंतप्रधान बनले. राजकारणाच्या प्रदीर्घ कारकिर्दीत त्यांनी मुंबई राज्याचे मुख्यमंत्री, भारताचे गृहमंत्री व अर्थमंत्री आणि भारताचे दुसरे उपपंतप्रधान अशी अनेक महत्त्वाची पदे भूषविली.

मोरारजी देसाई
भारतीय गणराज्याचे ४थे पंतप्रधान
कार्यकाळ २४ मार्च १९७७ – २८ जुलै १९७९
राष्ट्रपती	बसप्पा धनप्पा जत्ती (जुलै १९७७ पर्यंत, कार्यवाहक) नीलम संजीव रेड्डी (जुलै १९७७ पासून)
उपराष्ट्रपती	बसप्पा धनप्पा जत्ती
उपपंतप्रधान	चौधरी चरण सिंग (२४ जानेवारी १९७९ - १६ जुलै १९७९) जगजीवन राम (२४ जानेवारी १९७९ - २८ जुलै १९७९)
मागील	इंदिरा फिरोज गांधी
पुढील	चौधरी चरण सिंग
भारतीय गणराज्याचे २रे उपपंतप्रधान
कार्यकाळ १३ मार्च १९६७ – १९ जुलै १९६९
राष्ट्रपती	झाकिर हुसेन वराहगिरी वेंकट गिरी (मे १९६९ पासून)
पंतप्रधान	इंदिरा फिरोज गांधी
मागील	सरदार वल्लभभाई पटेल (१९५० साली)
पुढील	चौधरी चरण सिंग (१९७९ साली)
बॉम्बे राज्याचे २रे मुख्यमंत्री
कार्यकाळ २१ एप्रिल १९५२ – ३१ ऑक्टोबर १९५६
राज्यपाल	राजा सर महाराज सिंग गिरिजा शंकर बाजपाई मोहम्मदाली करीम चागला (कार्यवाहक) हरेकृष्ण महताब
मागील	बाळासाहेब खेर
पुढील	यशवंतराव चव्हाण
जन्म	२९ फेब्रुवारी १८९६ भदेली, वलसाड जिल्हा, बॉम्बे प्रांत, ब्रिटिश भारत (आता भदेली, वलसाड जिल्हा, गुजरात, भारत)
मृत्यू	१० एप्रिल १९९५ (वय : 99) बॉम्बे, महाराष्ट्र, भारत (आता मुंबई, महाराष्ट्र, भारत)
राष्ट्रीयत्व	भारतीय
राजकीय पक्ष	भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस (१९३४-१९६९) भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस (संघटन) (१९६९-१९७७) जनता पक्ष (१९७७-१९८८) जनता दल (१९८८-१९९५)
पत्नी	गुजराबेन देसाई
अपत्ये	कांती देसाई (मुलगा) इंदूमती (मुलगी) विरुमती (मुलगी)
गुरुकुल	मुंबई विद्यापीठ
धंदा	राजकारणी
धर्म	हिंदू
सही

पंतप्रधान लाल बहादूर शास्त्री यांचे निधन झाल्यानंतर देसाई हे १९६६ मध्ये पंतप्रधानपदाचे प्रबळ दावेदार होते. १९६९ पर्यंत इंदिरा गांधींच्या मंत्रिमंडळात त्यांची उपपंतप्रधान आणि अर्थमंत्री म्हणून नियुक्ती झाली. १९६९ च्या काँग्रेसच्या फाळणीच्या वेळी त्यांनी राजीनामा दिला आणि भारतीय राष्ट्रीय कांग्रेस (संगठन) (कांग्रेस (ओ) मध्ये सामील झाले. १९७७ मध्ये वादग्रस्त आणीबाणी उठवल्यानंतर, विरोधी पक्षांनी जनता पक्षाच्या छायेत असलेल्या काँग्रेसविरूद्ध एकत्र लढा दिला आणि १९७७ची निवडणूक जिंकली. देसाई पंतप्रधान म्हणून निवडले गेले आणि ते भारताचे पहिले गैर-काँग्रेस पंतप्रधान झाले.

१९७४ मध्ये भारताच्या पहिल्या अणुचाचणीनंतर देसाई यांनी चीन आणि पाकिस्तानशी मैत्रीपूर्ण संबंध परत आणण्यास मदत केली आणि १९७१ च्या भारत-पाकिस्तान युद्धासारख्या सशस्त्र संघर्ष टाळण्याचा संकल्प केला. १९ मे १९९० रोजीत्यांना पाकिस्तानचा सर्वोच्च नागरिक पुरस्कार, निशान-ए-पाकिस्तानने गौरविण्यात आले.

भारतीय राजकारणाच्या इतिहासामध्ये वयाच्या ८४ व्या वर्षी पंतप्रधानपदाची सूत्रे सांभाळणारे ते सर्वात वयस्कर व्यक्ती आहेत. त्यानंतर त्यांनी सर्व राजकीय पदांवरून सेवानिवृत्ती घेतली, परंतु १९८० मध्ये जनता पक्षासाठी प्रचार करत राहिले. त्यांना भारताचा सर्वोच्च नागरी सन्मान भारतरत्न देण्यात आला. वयाच्या ९९ व्या वर्षी १९९५ मध्ये त्यांचे निधन झाले.

पूर्वीचे जीवन

मोरारजी देसाई गुजराती वंशाचे होते. त्यांचा जन्म २९ फेब्रुवारी १८९६ रोजी बुल्सर जिल्हा, बॉम्बे प्रेसिडेन्सी, ब्रिटिश इंडिया (सध्याचे वलसाड जिल्हा, गुजरात, भारत) मधील भदेली गावात झाला. ते आठ मुलांपैकी सर्वात मोठे होता व त्याचे वडील शालेय शिक्षक होते. देसाई यांचे प्राथमिक शिक्षण सावरकुंडला येथील कुंडला शाळेत (आता जे.व्ही. मोदी शाळा म्हणले जाते) व नंतर वलसाडच्या बाई अवा बाई हायस्कूलमध्ये झाले. मुंबईच्या विल्सन महाविद्यालयातून पदवी घेतल्यानंतर ते गुजरातमधील नागरी सेवेत दाखल झाले.

देसाई महात्मा गांधींच्या अधीन असलेल्या स्वातंत्र्यलढ्यात सामील झाले आणि ब्रिटिश राजवटीविरूद्धच्या नागरी अवज्ञा आंदोलनात सामील झाले. स्वातंत्र्यलढ्यात त्यांनी बरीच वर्षे तुरुंगात घालविली आणि त्यांच्या तीव्र नेतृत्व कौशल्यामुळे आणि खडतर मनोवृत्तीमुळे ते स्वातंत्र्यसैनिकांमधील आवडते आणि गुजरात प्रदेशातील भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसचे महत्त्वाचे नेते झाले. १९३४ आणि १९३७ मध्ये प्रांतीय निवडणुका झाल्या तेव्हा देसाई यांची निवड झाली आणि त्यांनी मुंबई अध्यक्षांच्या महसूलमंत्री आणि गृहमंत्री म्हणून काम पाहिले.