विकिपीडिया:मराठी व्याकरण विषयक लेख

या पानात मराठी व्याकरण विषयक लेखनावे आहेत.

मराठी भाषा

• मराठी भाषा
• मराठी व्याकरण

भाषेचे मूलभूत घटक

1. वर्ण
2. अक्षर
3. वाक्य
4. व्याकरण

वर्णमाला

तोंडावाटे निघणाऱ्या मूलध्वनीला वर्ण असे म्हणतात. बोलतांना आपले मूलध्वनी हवेत विरू नयेत म्हणून आपण लिहून ठेवतो. ज्या सांकेतिक खुणांनी आपण मूलध्वनी लिहून ठेवतो त्या संकेतिक खुणेला ध्वनिचिन्हे किंवा अक्षरे असे म्हणतात. अक्षर म्हणजे नष्ट न होणारे. मराठी भाषेत एकूण ६० वर्ण आहेत. या वर्णाच्या मालिकेलाच वर्णमाला किंवा मुळाक्षरे असे म्हणतात.

अ, आ, ॲ, ऑ, इ, ई, उ, ऊ, ऋ, ॠ, ऌ, ॡ (दीर्घ ऌ), ए, ऐ, ओ, औ, अं, अ: क, ख, ग, घ, ङ, च, छ, ज, झ, ञ, च़, छ़, ज़, झ़, ञ़, ट, ठ, ड, ढ, ण, त, थ, द, ध, न, प, फ, फ़, ब, भ, म, य, र, ल, व, श, ष, स, ह, ळ, क्ष, ज्ञ

मराठीत एकूण ६० वर्ण आहेत.

• मराठी वर्णमाला
• बाराखडी

स्वर

ज्या वर्णाचा उच्चार कंठातील कोणत्याही अवयवाचे साहाय्य न घेता होतो, त्या वर्णांना स्वर असे म्हणतात. वर्णांपैकी स्वर हे पूर्ण उच्चाराचे मानले जातात. मराठी भाषेत अ, आ, इ, ई, उ, ऊ, ऋ, ऌ, ए, ॲ, ऐ, ओ, ऑ, औ असे एकूण चौदा स्वर आहेत.

स्वरादी

ज्याचा उच्चार करण्याआधी स्वर येतो त्यांना स्वरादी असे म्हणतात. स्वर + आदी – स्वरादी स्वरादी – अं, अः, आं, आः, इं, इः वगैरे. स्वरादी मध्ये अनुस्वार व विसर्ग यांचा समावेश होतो.

---

अनुस्वार-----

अनुनासिक– स्वरावर किंवा अक्षरावर मागाहून स्वार होणारा वर्ण किंवा स्वरानंतर होणारा नासिक्य उच्चार म्हणजे अनुनासिक होय. म्हणजेच जेव्हा अनुस्वाराचा उच्चार अस्पष्ट होतो अशा अस्पष्ट व ओझरत्या उच्चारांना अनुनासिक म्हणतात. उदा.मुलांनी, त्यांना, शिक्षकांनी

अनुस्वार

जेव्हा हा उच्चार स्पष्ट व खणखणीत होतो तेव्हा त्याला अनुस्वार असे म्हणतात. उदा. गंगा, चंचल इत्यादी.

विसर्ग विसर्ग याचा अर्थ श्वास सोडणे असा होतो. विसर्गाचा उच्चार होत असतांना स्वराच्या उच्चारानंतर ह सारखा उच्चार होतांना हवेचे किंचित विसर्जन होते म्हणून यास विसर्ग असे म्हणतात. याचे चिन्ह लिहून दाखविताना अक्षराच्या पुढे दोन टिंब देतात. विसर्ग नेहमी शब्दाच्या शेवटी असतो. उदा० स्वत:

विसर्गापुढे स्वर किंवा व्यंजन आल्यास विसर्गाचा उच्चार र्, स, श, ष् असा होतो. उदा------ नि:+आधार= निराधार, दुः+योधन=दुर्योधन, नि:+स्पृह=निस्पृह, नि:+श्वास =निश्वास, आवि:+कार= आविष्कार. तसेच निष्फल,

विसर्गसदृश चिन्हासमोर क, ख आल्यास विसर्गाचा उच्चार कधीकधी क् होतो. उदा० यः+कश्चित= यक्कश्चित; दुः+ख=दुक्ख. या विसर्गाला जिव्हामूलीय म्हणतात.

विसर्गसदृश चिन्हासमोर प, फ आल्यास विसर्गाचा उच्चार कधीकधी प् किंवा फ होतो. उदा० कः+पदार्थ=कप्पदार्थ, मन:+पूत=मनप्पूत; अधः+पात=अधप्पात; फ़ु:+फ़ुस=फ़ुफ़्फ़ुस. याही विसर्गचिन्हाला जिव्हामूलीय म्हणतात.

व्यंजन

ज्याचा उच्चार करतांना जिभेचा कंठ, टाळू, मूर्धा, दात, ओठ, या अवयवांशी स्पर्श होतो त्यांना व्यंजन असे म्हणतात.एकूण व्यंजने ४२ आहेत.

संधी

जवळ जवळ आलेले दोन ध्वनी जोडण्याला संधी म्हणतात. संधी होत असतांना पहिल्या शब्दातील शेवटचा वर्ण आणि शेवटच्या शब्दातील पहिला वर्ण एकमेकात मिसळून त्या दोहोबद्दल एकच वर्ण तयार होतो याला संधी असे म्हणतात.

उदा.
ईश्र्वरेच्छा = ईश्र्वर + इच्छा
सूर्यास्त = सूर्य + अस्त
सज्जन = सत् + जन
चिदानंद = चित् + आनंद
केले+ आहे == केलंय

1. स्वरसंधी : एकमेकांशेजारी येणारे वर्ण हे जर स्वरांनी जोडले असतील तर त्यांना ‘स्वरसंधी’ असे म्हणतात किंवा एक पाठोपाठ एक येणारे दोन स्वर एकत्र होण्याच्या क्रियेला स्वरसंधी असे म्हणतात.

क) दीर्घत्व संधी – सजातीय ऱ्हस्व किंवा दीर्घ स्वर मिळून एकच दीर्घ स्वर तयार होतो त्याला दीर्घत्व संधी म्हणतात.

उदा.
सूर्यास्त = सूर्य+अस्त
हरीश = हरि+ईश
गुरूपदेश = गुरु+उपदेश
महेश = मही+ईश विद्यार्थी = विद्या+अर्थी गुरूपदेश = गुरु+उपदेश भूद्धार = भू+उद्धार मातृृण = मातृ + ऋण

ख) आदेश संधी – दोन विजातीय स्वर एकत्र येऊन तयार होणाऱ्या संधीला आदेश संधी म्हणतात.
आदेश संधीचे खालील प्रकार पडतात.
i) गुणादेश – अ किंवा आ या स्वरापुढे जर इ किंवा ई स्वर आल्यास तर त्या दोहोंऐवजी ए हा स्वर येतो, जर उ किंवा ऊ हा स्वर आल्यास तर त्या दोहोंऐवजी ओ स्वर येतो आणि जर ऋ हा स्वर आल्यास तर त्या दोहोस्वरांमिळून अर येतो यालाच गुणादेश संधी असे म्हणतात. उदा. ईश्वरेच्छा = ईश्वर+इच्छा
महोत्सव = महा+उत्सव
चंद्रोदय = चंद्र+उदय
देवषा = देव+ऋषी
महर्षी = महा+ऋषी
यथेष्ट = यथा+इष्ट
रमेश = रमा+ईश
धारोष्ण = धारा+उष्ण
सूर्योदय = सूर्य+उदय
गंगोदक = गंगा+उदक
सुरेंद्र = सुर+इंद्र
वसंतोत्सव = वसंत+उत्सव

ii) वृद्ध्यादेश – जर अ आणि आ या स्वरापुढे ए किंवा ऐ स्वर आल्यास तर त्याबद्दल ऐ हा स्वर येतो आणि ओ किंवा औ स्वर आल्यास तर त्याबद्दल औ हा स्वर येतो. यालाच वृद्ध्यादेश (वृद्धि+आदेश) संधी म्हणतात. उदा. एकैक = एक+एक
सदैव = सदा+एव
जलौध = जल+ओध
गंगौध = गंगा+ओध
प्रजैक्य = प्रजा+ऐक्य हातौटी = हात+ओटी

iii) यणादेश – जर इ, उ, ऋ, (ऱ्हस्व किंवा दीर्घ) या स्वरांपुढे खालीलपैकी कोणताही विजातीय स्वर आल्यास तर इ-ई या विजातीय स्वराऐवजी य हा वर्ण येतो, उ-ऊ विजातीय स्वराऐवजी व हा वर्ण येतो. ऋ या स्वराऐवजी र हा वर्ण येतो आणि पुढील स्वर मिसळून यणादेश संधी तयार होते. उदा.
प्रीत्यर्थ = प्रीति+अर्थ
इत्यादी = इति+आदी
अत्युत्तम = अति+उत्तम
प्रत्येक = प्रति+एक
मन्वंतर = मनू+अंतर
स्वल्प = सु+अल्प

iv) विशेष आदेश – जर ए, ऐ, ओ किंवा औ या संयुक्त स्वरांपुढे अनुक्रमे ए या संयुक्त स्वराऐवजी आय्, ऐ या संयुक्त स्वराऐवजी आय्, ओ या संयुक्त स्वराऐवजी अव्, औ या संयुक्त स्वराऐवजी आव् असे वर्ण मिसळून आदेश तयार होऊन त्यास पुढील स्वर मिसळून विदेश आदेश संधी तयार होते. उदा.
नयन = ने+अन
गायन = गै+अन
गवीश्वर = गो+ईश्वर
नाविक = नौ+इक

ग) पूर्वरूप संधी – मराठीत केव्हा केव्हा संधी होत असतांना एकत्र येणाऱ्या दोन स्वरांपैकी पहिला स्वर कायम राहतो व दुसऱ्या स्वराचा लोप होतो. या संधीला पूर्वरूप संधी असे म्हणतात.
उदा.
नदीत = नदी+आत
काहीसा = काही+असा
केलेसे = केले+असे
लाडूत = लाडू+आत
खिडकीत = खिडकी+आत

घ) पररूप संधी – केव्हा केव्हा एकत्र येणाऱ्या दोन स्वरांपैकी पहिल्या स्वराचा लोप होतो व दुसरा स्वर कायम राहतो. अशा प्रकारच्या संधीला पररूप संधी असे म्हणतात.
उदा.
करून = कर+ऊन
घामोळे = घाम+ओळे
घरी = घर+ई
नुमजे = न+उमजे
एकैक = एक+एक
सांगेन = सांग+एन

1. व्यंजनसंधी –

दोन व्यंजने किंवा यापैकी दुसरा वर्ण स्वर असेल तर त्याला मिळून तयार होणार्याो संधीला व्यंजनसंधी असे म्हणतात.
व्यंजनसंधीचे खालील उपप्रकार पडतात.
क) प्रथम व्यंजन संधी –
दोन शब्दाची संधी होत असतांना पहिल्या शब्दातील शेवटचा वर्ण ग, ज, ड, द, ब (मृदु व्यंजन) यांच्यापैकी आल्यास तर संधी होत असतांना त्याचे जागी त्याच वर्गातील पहिले व्यंजन (क, च, ट, त, प) येऊन संधी होते त्याला प्रथम व्यंजन संधी असे म्हणतात.
उदा.
वाक्चातुर्य = वाग्+चातुर्य
षट्शास्त्र = षड्+शास्त्र
विपत्काल = विपद्+काल
वाक्पति = वाग्+पति
क्षुत्पिपासा = क्षुध्+पिपासा
शरत्काल = शरद्+काल
वाक्तांडव = वाग्+तांडव
आपत्काल = आपद्+काल

ख) तृतीय व्यंजन संधी –
दोन शब्दाची संधी होत असतांना पहिल्या शब्दातील शेवटचा वर्ण क, च, ट, त, प यापैकी कोणताही वर्ण आल्यास त्यापासून संधी होत असतांना त्या वर्णाचे जागी त्याच वर्गातील तृतीय व्यंजन येते या संधीला तृतीय व्यंजन संधी असे म्हणतात.
उदा.
वागीश = वाक्+ईश
वाग्देवी = वाक्+देवी
अजंत = अच्+अंत
वडानन = वट्+आनन
सदिच्छा = सत्+इच्छा
अब्ज = अप्+ज
सदाचार = सत्+आचार
सदानंद = सत्+आनंद

ग) अनुनासिक संधी – पहिल्या पाच वर्गातील कोणत्याही व्यंजनापुढे अनुनासिक आल्यास त्याच वर्गातील अनुनासिकाशी व्यंजन संधी होतो त्यास अनुनासिक व्यंजन संधी असे म्हणतात.
उदा.
वाड्निश्चय = वाक्+निश्चय
षण्मास = षट्+मास
जगन्नाथ = जगत्+नाथ
संमती = सत्+मती
सन्मार्ग = सत्+मार्ग
तन्मय = तत्+मय

घ) त ची विशेष व्यंजन संधी –ौ या बाबतची विशेष संधी अशी की जर त या व्यंजनापुढे -
च किंवा छ आल्यास तर त बद्दल च येतो.
ट किंवा ठ आल्यास ट बद्दल ट येतो.
ज किंवा झ आल्यास त बद्दल ज येतो.
ल् आल्यास त बद्दल ल् येतो.
श आल्यास त बद्दल च होतो व पुढील श बद्दल छ येतो.
उदा.
सच्चरित्र = सत्+चरित्र
उच्छेद = उत्+छेद
सज्जन = सत्+जन
सट्टिका = सत्+टीका
उल्लंघन = उत्+लंघन
सच्छिष्य = सत्+शिष्य
उज्ज्वल = उत्+ज्वल
तल्लीन = तत्+लीन

ड) म चा संधी –
म पुढे स्वर आल्यास तो स्वर मागील म मध्ये मिसळून जातो. जर व्यंजन आल्यास म बद्दल मागील अक्षरावर अनुस्वार येतो.
उदा.
समाचार = सम्+आचार
संगती = सम्+गती
समाप्त = सम्+आप्त
संताप = सम्+ताप
संक्रमण = सम्+क्रमण
संचय = सम्+चय

1. विसर्गसंधीविसर्ग संधी –
   

विसर्ग संधीचे खालील प्रकार पडतात.
क. विसर्ग उकार संधी –
विसर्गाच्या पुढे पाच गटापैकी कोणतेही मृदु व्यंजन आल्यास विसर्गाचा उ होतो व तो मागील अ मध्ये मिसळून त्याचा ओ होतो. याला विसर्ग उकार संधी असे म्हणतात.
उदा.
यशोधन = यशः+धन
मनोरथ = मन:+रथ
अधोवदन = अध:+वदन
तेजोनिधी = तेज:+निधी
मनोराज्य = मन:+राज्य
अधोमुख = अध:+मुख

ख. विसर्ग-र-संधी –
विसर्गाच्या मागे अ किंवा आ खेरीज कोणताही स्वर असून पुढे मृदु वर्ण आल्यास विसर्गाचा र होऊन संधी होणे.
उदा.
निरंतर = नि:+अंतर
दुर्जन = दु:+जन
बहिरंग = बहि:+अंग
बहिद्वार = बहि:+द्वार

ग. विसर्ग र संधी –
विसर्ग र संधी होत असतांना विसर्गाच्या मागे अ, आ खेरीज कोणताही स्वर आल्यास त्या विसर्गाचा र होतो जर दुसरा वर्ण असल्यास यावेळी पहिल्या र चा लोप होतो व त्याच्या मागील स्वर ऱ्हस्व असल्यास दीर्घ होतो.
उदा.
नीरस = नि:+रस
नीरव = नि:+रव

घ.
विसर्गापुढे च, छ, ट, त, प, यापैकी कोणताही वर्ण आल्यास विसर्गाच्या जागी श, ष, व, स येऊन संधी होतो.
उदा.
दुश्चिन्ह = दु:+चिन्ह
शनैश्वर = शनै:+चर
निश्चय = नि:+चय
दुष्टीका = दु:+टीका
निस्तेज = नि:+तेज
चक्षु: = चक्षु:+तेज
अधस्तल = अध:+तल
मनस्ताप = मन:+ताप
निष्फळ = नि:+फळ
निष्काम = नि:+काम

ड.
विसर्गापूर्वी अ असून पुढे क, ख, प, फ यापैकी कोणतेही व्यंजन आल्यास विसर्ग स्थिर राहतो.
उदा.
रज:कण = रज:+कण
अध:पात = अध:+पात
अंत:पटल = अंत:+पटल
तेज:पुंज = तेज:+पुंज

प्रयोग

1. कर्तरी प्रयोग : कर्त्यानुसार क्रियापद बदलते. उदा. राम म्हणतो, सीता म्हणते.

1. 1. सकर्मक
   2. अकर्मक
2. कर्मणी प्रयोग : कर्मानुसार क्रियापद बदलते. उदा. रामाने आंबा खाल्ला, रामाने आंबे खाल्ले.
   1. प्रधानकर्तृत्व कर्मणी
   2. शक्य कर्मणी
   3. प्राचीन कर्मणी/पुराणकर्मणी
   4. समापन कर्मणी
   5. नवीन कर्मणी/कर्मकर्तरी
3. भावे प्रयोगकर्ता किंवा कर्म या दोन्हीमुळे देखील क्रियापद बदलत नाही.उदा. माझा निरोप त्याला जाऊन सांगा.
   1. सकर्मक
   2. अकर्मक
   3. भावकर्तरी

समास

समास व त्याचे प्रकारौ

काटकसर करणे हा मनुष्याच्या अंगी असलेला एकूण गुण आहे. आपण दैनंदिन जीवनात बरीच काटकसर करतो. त्यामुळे आपण बोलतांना सुद्धा हा गुण वापरतो. बऱ्याचदा आपण एखादे वाक्य पूर्ण न बोलता शब्दांची काटकसर करून एकच शब्द किंवा जोडशब्द तयार करतो. जो त्या वाक्यातील अर्थबोध करून देतो. यालाच ‘समास’ असे म्हणतात. अशी काटकसर करून जो शब्द तयार होतो त्यालाच सामासिक शब्द असे म्हणतात.

उदा.

वडापाव – वडाघालून तयार केलेला पाव.
पोळपाट – पोळी करण्यासाठी लागणारे पाट
कांदेपोहे – कांदे घालून तयार केलेले पोहे.
पंचवटी – पाच वडांचा समूह

समासाचे मुख्य $ प्रकार पडतात.

१. अव्ययीभाव समास
२, तत्पुरुष समास
३. द्वंद्व समास
४. बहुव्रीही समास

१) अव्ययीभाव समास :

ज्या समासात पहिला शब्द मुख्य असतो व त्या तयार झालेल्या सामासिक शब्दांचा उपयोग क्रियाविशेषणासारखा केला जातो त्यास ‘अव्ययीभाव समास’ असे म्हणतात. अव्ययीभाव समासाची काही उदाहरणे :

अ) मराठी भाषेतील शब्द

उदा.

गावोगाव– प्रत्येक गावात
गल्लोगल्ली – प्रत्येक गल्लीत
दारोदार – प्रत्येक दारी
घरोघरी – प्रत्येक घरी

मराठी भाषेतील द्विरुक्ती (पहिल्या शब्दांचीच पुनरावृत्ती) होऊन तयार झालेले शब्द हे क्रियाविशेषणाप्रमाणे वापरले जातात म्हणून ही उदाहरणे अव्ययीभाव समासाची आहेत.

ब) संस्कृत भाषेतील शब्द

उदा.

प्रति (प्रत्येक)– प्रतिमास, प्रतिक्षण, प्रतिदिन
आ (पर्यत) – आमरण
आ (पासून) – आजन्म, आजीवन
यथा (प्रमाण) – यथाविधी, यथामती, यथाशक्ती.

वरील उदाहरणात प्रति, आ, यथा हे संस्कृत भाषेतील उपस्वर्ग लागून तयार झालेले शब्द आहेत. संस्कृत मधील उपस्वर्गाना अव्यय मानले जाते.
वरील उदाहरणामध्ये हे उपस्वर्ग प्रारंभी लागून सामासिक शब्द तयार झालेला आहे व ह्या उपसर्गाना सामासिक शब्दांत अधिक महत्त्व आहे.

क) अरबी व फारसी भाषेतील शब्द

उदा.

दर (प्रत्येक) – दरसाल, दरडोई, दरमजल.
गैर (प्रत्येक) – गैरसमज, गैरहजर, गैरशिस्त
बे (विरुद्ध) – बेकायदा, बेमालूम, बेलाशक

वरील उदाहरणात संस्कृत भाषेमध्ये फारसी व अरबी भाषेतील उपस्वर्ग लागून मराठी भाषेत अव्ययीभाव समासाची उदाहरणे तयार झाली आहेत.

अलंकार

भाषेच्या अलंकाराचे दोन मुख्य प्रकार पडतात

1. शब्दालंकारयात केवळ शाब्दिक चमत्कृती साधली जाते.
   1. अनुप्रास कवितेच्या चरणात एकाच अक्षराची पुनरावृत्ती होऊन, त्यातील नादामुळे जेव्हा सौंदर्य प्राप्त होतो तेव्हा अनुप्रास अलंकार होतो.

उदा. अ) आज गोकुळात रंग खेळतो हरी l राधिके जर जपून जा तुझ्या घरी l ब)बालिश बहु बायकात बडबडला. क)गडद निळे गडद निळे जलद भरुनी आले, शीतल तनु चपळ चरण अनिलगण निघाले.

1. 1. यमकवेगवेगळे अर्थ असणाऱ्या, परंतु उच्चारात समानता असणाऱ्या शब्दाचा वापर चरणात ठराविक ठिकाणी केल्यामुळे जो नाद निर्माण होऊन, जे सौंदर्य प्राप्त होते त्यास यमक असे म्हणतात.

अ)मन सज्जना भक्तीपंथेची जावे l

तरी श्रीहरी पाविजे ते स्वभावे l

ब)सुसंगती सदा घडो,सुजन वाक्य कानी पडो l
कलंक मातीचा झडो, विषय सर्वथा नावडो l

1. 1. श्लेष या अलंकारात एकाच शब्द दोन अर्थाने वापरला जातो.
      

अ)मला एस.टी. लागते. (गरज असणे/त्रास होणे)
ब)कुस्करू नका ही सुमने ll
जरी वास नसे तिळ यास,
तरी तुम्हास अर्पिले सु-मने ll

क)शंकरास पुजिले सुमने.

ड)श्रीकृष्ण नवरा मी नवरी l
शिशुपाल नवरा मी न-वरी l

इ)हे मेघ, तू सर्वांना जीवन देतोस.(आयुष्य /पाणी)

1. अर्थालंकार
   1. उपमादोन वस्तू मधील साधर्म्य दाखविण्यासाठी सम, समान, सारखा, प्रमाणे, परी, परिस सारख्या शब्दांचा वापर केल्यास उपमा अलंकार होतो.

अ)सावळाच रंग तुझा पावसाळी नभापरी.
ब)असेल तेथे वाहत सुंदर दुधारखी नदी.
क)मुंबई ची घरे मात्र लहान कबुतराच्या खुराड्यासारखी.

1. 1. उत्प्रेक्षा उपमेय हे जणू उपमानच आहे हे दर्शवण्यासाठी जणू, जणुकाय,गमे, वाटे, भासे, की यासारखे शब्द वापरले जातात तेव्हा उत्प्रेक्षा अलंकार होतो.
      

अ)हा आंबा जणू साखरच!
ब)त्याचे अक्षर जणू काय मोतीच!
क)ती गुलाबी उषा म्हणजे परमेश्वराचे प्रेम जणू!
ड)आकाशातील चांदण्या जणू फुलांची पखरण!

1. 1. अपन्हुतीयाचा अर्थ लपविणे असा होतो.यात उपमेय लपून ते उपमानच आहे असे दर्शविले जाते.
      

अ)हा आंबा नाही, ही साखरच आहे.(उपमेय-मूळ वस्तू, उपमान-उपमा देण्यासाठी वापरलेली वस्तू.)
ब)हे हृदय नसे, परी स्थंडिल धगधगते l
क)ओठ कशाचे? देठची फुलले पारिजातकाचे l

1. 1. अनन्वय ज्या वेळी उपमेयाची तुलना दुसऱ्या कशाशीही होऊ शकत नाही, म्हणून ती उपमेयाबरोबरच केली जाते तेव्हा अनन्वय अलंकार होतो. एखाद्या घटकाची तुलना त्याच्या स्वतःबरोबरच करणे.
      

अ)आहे ताजमहाल एक जगती तोच त्याच्या परी l
ब)झाले बहु, होतील बहु, आहेत हि बहु, परंतु यासम हा l

1. 1. रूपकजेव्हा उपमेय आणि उपमान यात भेद नसून दोन्ही एकरूप आहेत असे दर्शविले जाते तेव्हा रूपक अलंकार होतो.
      

अ)देह देवाचे मंदिल l आत आत्मा परमेश्वर
ब)वाघिणीचे दूध प्याला,वाघ बच्चे फाकडे ll

1. 1. अतिशयोक्तीएखादी कल्पना आहे त्यापेक्षा खूप फुगवून सांगणे, याला अतिशयोक्ती असे म्हणतात.
      

अ)जो अंबरी उफळता खुर लागलाहे
तो चंद्रमा निज तनुवरि डाग लाहे.
ब)ती रडली समुद्राच्या समुद्र.

क)तुझे पाय असे भासतात, जणू हवेवर नाचतात.
ड)दमडीचं तेल आणलं, सासुबीचं न्हाणं झालं
मामांजीची दाढी झाली, भावोजींची शेंडी झाली
उरलं तेल झाकून ठेवलं, लांडोरीचा पाय लागला
वेशीपर्यंत ओघळ गेला, त्यात उंट पोहून गेला.

1. 1. दृष्टांत :एखादा विषय पटवून सांगण्यासाठी एखादा दाखला दिल्यास दृष्टांत अलंकार होतो.
      

अ) लहानपण देगा देवा l मुंगी साखरेचा रवा l
ऐरावत रत्न थोर l त्यासी अंकुशाचा मार l
ब)निवडी वेगळे क्षीर आणि पाणी l राजहंस दोन्ही वेगळाली l
तुका म्हणे येथे पाहिजे जातीचे l येरागबाळाचे काम नव्हे l
क)न कळता पद अग्नीवर पडे l न करी दाह असे न कधी घडे l
अजित नाम वदो भलत्या मिसे l सकळ पातक भस्म करितसे ll

1. 1. विरोधाभास : वरकरणी विरोध पण वास्तविक तसा विरोध नसतो तेव्हा विरोधाभास अलंकार होतो.
      

अ) जरी आंधळी मी तुला पाहते.
ब) मऊ मेणाहुनी आम्ही विष्णुदास कठीण वज्रास भेदू ऐसे.

1. 1. चेतनागुणोक्ती
   2. अर्थान्तरन्यास
   3. स्वभावोक्ती
   4. व्याजस्तुती
   5. पर्यायोक्ती
   6. सार
   7. अन्योक्ती
   8. ससंदेह
   9. भ्रान्तिमान
   10. व्यतिरेक

शब्दसिद्धी

आपण एकमेकांशी बोलतांना भाषेचा वापर करतो.आपल्याला काही प्रांतात नवनवीन शब्द ऐकायला मिळतात. इतर भाषातले शब्द वापरूनसुद्धा आपण आपला व्यवहार साधतो.शेजारच्या जिल्ह्यात तसेच राज्यात आपले दळणवळण वाढले,की आपण एकमेकांच्या भाषेतील शब्दांची देवाणघेवाण करतो.काही काळानंतर त्या भाषेतील शब्द आपल्या भाषेतील शब्द म्हणून ओळखले जातात. आपल्या भाषेतील शब्द कोणते? देशी भाषेतील शब्द कोणते? परभाषेतील शब्द कोणते? विदेशी शब्द कोणते? फारसी,अरबी,उर्दू भाषेतील शब्द कोणते? कोणत्या भाषेतील शब्द आपण जसेच्यातसे घेतला.कोणत्या शब्दात थोडाफार बदल करून आपल्या भाषेत घेतला. 'शब्द कसा बनतो, म्हणजे सिद्ध होतो यालाच शब्दसिद्धी असे म्हणतात.'

सिद्ध शब्द

आपल्या भाषेचा व्यवहार सुरळीतपणे चालण्यासाठी आपण इतर अनेक भाषेतील शब्दांना आपल्या भाषेत समावेश करतो.आपले शब्द व इतर भाषेतून आपल्या भाषेत समाविष्ट झालेल्या शब्दांचा आपण आपल्या दैनंदिन व्यवहारात वापर करत असतो. आपल्या भाषेत सांगायचे झाल्यास क्रियापद अशी असतात: जा,खा,पी,उठ,बस,शिकव,पळ इत्यादी.. अशा मूळधातूंना सिद्ध शब्द असे म्हणतात.

साधित शब्द

आपल्याला भाषेच्या माध्यमातून विविध क्रिया,अर्थ व त्यांच्या छटा निर्माण करणारे शब्द तयार करावे लागतात. वर सांगितल्याप्रमाणे 'जा' या सिद्ध शब्दापासून जाऊन,जाऊनी,जातो,जाणार,जाणीव,जास्त यांसारखे शब्द बनतात.अशा शब्दांना साधित शब्द म्हणतात.

शब्दाच्या जाती

1. नाम
2. सर्वनाम
3. विशेषण
4. क्रियापद
5. क्रियाविशेषण (adverb)
6. उभयान्वयी अव्यय
7. शब्दयोगी अव्यय
8. केवलप्रयोगी अव्यय