नागार्जुनकोंडा

नागर्जुनकोंडा (आयएएसटी: नागराजुनिकोना, म्हणजे नागर्जुन हिल) एक ऐतिहासिक शहर आहे, आता आंध्रप्रदेश, गुंटूर जिल्ह्यातील नागर्जुन सागरजवळील एक बेट आहे. अमरावती स्तूप दुसऱ्या महत्त्वाच्या ऐतिहासिक ठिकाणापासून १६० कि.मी. अंतरावर आहे.

नागर्जुनकोंडा

नागार्जुनकोंडा येथे अनेक महायान बौद्ध आणि हिंदू मंदिरांचे खंडर आहेत. ती भारतातील सर्वात श्रीमंत बौद्ध ठिकाणेंपैकी एक आहे आणि नागराजुनगर पूर्णतः धरणाखाली आहे. बौद्ध धर्मातील दक्षिणी भारतीय नागर्जुना नंतर हे नाव देण्यात आले आहे जे दुसऱ्या शतकात वास्तव्य करत होते. ही साइट अनेक बौद्ध विद्यापीठे आणि मठांची जागा होती, ज्यामुळे चीन, गंधरा, बंगाल आणि श्रीलंका पर्यंतचे विद्यार्थी आकर्षित झाले.

नागार्जुन सागर धरणाच्या बांधकामामुळे नागार्जुनकोंडा येथे पुरातत्त्विक अवशेष बुडविले गेले आणि डोंगरावरील उच्च जागेकडे हस्तांतरित केले जे एक बेट बनले आहे.

नावे आणि व्युत्पत्ति

या संकेतस्थळाचे आधुनिक नाव बौद्ध विद्वान नागार्जुन (कुंड हे "टेकडी" साठी तेलुगू भाषेचे शब्द आहे) यांच्याशी संबंधित असलेल्या प्रेझेन्टिव्ह असोसिएशनपासून उद्भवलेले आहे. तथापि, साइटवरील पुरातत्त्विक शोध हे सिद्ध करीत नाहीत की हे नागार्जुनशी संबंधित आहे. येथे सापडलेल्या तिसऱ्या-चौथ्या शतकातील शिलालेख हे स्पष्ट करतात की ते प्राचीन काळात "विजयपुरी" म्हणून ओळखले जात असे: "नागर्जुनकोन्डा" हे नाव मध्ययुगीन काळापासून होते. इक्ष्वाकु शिलालेख त्यांच्या राजधानी विजयपुरीला श्रीपर्वत टेकडीसह सरिपर्वेत विजापूर म्हणून संबोधित करतात.

इतिहास

नंतरच्या सातवाहन राजांनी (गौतमीपुत्र सताकर्णी, पुलुमावी आणि यज्ञ सत्कर्णी समेत) दिलेली नाणी नागार्जुनकोंडा येथे सापडली. त्याच्या सहाव्या राजवटीतील गौतमपुत्र विजया सताकर्णी यांचे शिलालेख देखील या ठिकाणी सापडले आहे.

तिस-या शतकाच्या पहिल्या तिमाहीत सातवाहनांच्या पतनानंतर ही साइट महत्त्वपूर्ण झाली, जेव्हा इक्ष्वाकू राजा वशिष्ठपुत्र चाममुल्ला यांनी येथे राजधानीपुरीची स्थापना केली. नागार्जुनकोंडा येथे शिलालेख इक्ष्वाकू घराण्यातील चार राजे आहेत: वशिष्ठ-पूत्र चतुमुला, मथारी-पूत्र विरा-पुरुषा-दत्ता, वशिष्ठ-पूत्र इहुवाला चतुमुला, व वशिष्ठ-पूत्र रुद्र-पुरुषा-दत्ता. अभिर राजा वशिष्ठ-पुत्र वसुसेना यांच्या ३० व्या पुनरुत्थानाच्या उत्तरार्धात शिलालेख अष्टब-हजा-स्वमीन मंदिरात सापडला आहे. नाशिकच्या परिसरावर राज्य करणाऱ्या अथिरांनी इक्ष्वाकू साम्राज्यावर आक्रमण केले असा अंदाज आहे. तथापि, निश्चितपणे हे सांगता येत नाही.

इक्ष्वाकू राजांनी सर्व-देव, पुष्पभद्र, कार्तिकेय आणि शिव या देवतांना समर्पित अनेक ब्रह्ममाणिक मंदिरे बांधली. त्यांची राणी, बौद्ध उपसाईक जसे की बोधिरी आणि चंद्रश्री यांनी या ठिकाणी अनेक बौद्ध स्मारके बांधली. असा विश्वास आहे की सद्वाहाने नागार्जुनकोंडा येथे प्रथम मठ निर्माण केले. सुरुवातीच्या शतकांदरम्यान, ३० बौद्ध विहारांनी ही जागा ठेवली; या प्रारंभिक कालखंडातील विद्वानांच्या उत्खननांनी कलाकृतीअभ्यासासाठी महत्त्वपूर्ण शिलालेख लिहिले आहेत.

रुद्र-पुरुषाच्या ११ व्या वर्षाचे (सी. ३०९ सीई) शेवटचे विद्यमान इक्ष्वाकू शिलालेख आहे: त्यानंतर राजवंशांचा भविष्यकाळ ज्ञात नाही, परंतु पल्लावांनी ४ व्या शतकात त्यांचे क्षेत्र जिंकले आहे. ७ व्या आणि 12 व्या शतकादरम्यान कृष्णा नदी व्हॅलीमध्ये काही विटा मंदिर बांधले गेले होते, तेव्हा क्षेत्र वेंगीच्या चालुक्यांनी नियंत्रित केले होते. नंतर, या साइटने काकतिया साम्राज्याचा आणि दिल्ली सल्तनतचा भाग बनविला. १५ व्या आणि १६ व्या शतकात, नागार्जुनकोंडा पुन्हा एकदा एक महत्त्वाची साइट बनली. नागार्जुनकोंडा येथील समकालीन ग्रंथ आणि शिलालेख, जे कदाचित रेड्डी शासकांनी कोंडावीदेवच्या मुख्य किल्ल्याची सुरक्षा करण्यासाठी एक किल्ला बांधले होते. नंतर ते गजापतींच्या नियंत्रणाखाली आले. १४९१ सीई शिलालेख गजपती राजा पुरुषोत्तम यांच्या शासनकाळाच्या कालखंडात लिहिण्यात आला आहे. नागार्जुनकोंडा किल्ला त्याच्या अधीनस्थ श्रीरात्रराज शिंगाराय्या महापत्राद्वारे नियंत्रित होता. १५१५ मध्ये, विजयनगर राजा कृष्णदेवाराय याने गजपती साम्राज्यावर आक्रमण हल्ला केला.

नंतर हा प्रांत कुतुब शाही राजवंश आणि मुघल यांच्यावर होता. नंतर पुष्पगिरी मठाच्या पोटिफला आग्राला देण्यात आले.

पुरातत्त्व संशोधन

१९२६ मध्ये, स्थानिक शालेय शिक्षक, सुरपाराजू वेंकटरायम यांनी साइटवर एक प्राचीन खांब पाहिला आणि मद्रास प्रेसिडेन्सी सरकारकडे त्यांचा शोध लावला. त्यानंतर, मद्रासच्या पुरातत्त्व विभागाचे पुरातत्त्व अधीक्षक म्हणून तेलगू भाषेचे सहायक श्री सरस्वती यांनी या साइटला भेट दिली आणि ती एक संभाव्य पुरातत्त्व साइट म्हणून ओळखली गेली.

प्रथम शोध १९२४ मध्ये फ्रेंच पुरातत्त्वविज्ञानी गॅब्रिएल जुवऊ-डब्रेयूइल (१८८५-१९४५) यांनी बनवले होते. १९२७-१९३१ दरम्यान ए. एच. लॉंगहर्स्ट यांच्या मार्गदर्शनाखाली इंग्रजी पुरातत्त्वशास्त्रज्ञांनी पद्धतशीर आयोजित केले. या संघाने अनेक बौद्ध स्तूप आणि चैत्य, तसेच इतर स्मारक आणि मूर्तिपूजेचे खोरखडे खोदले.

१९३८ मध्ये टी. एन. रामचंद्रन यांनी साइटवर आणखी एक खोदकाम केले आणि परिणामी काही स्मारकांचा शोध लागला. १९५४ मध्ये जेव्हा प्रस्तावित नागर्जुन सागर धरणाचे बांधकाम साइटला झाले तेव्हा आर सुब्रह्मण्यम यांच्या नेतृत्वाखाली मोठ्या प्रमाणावर खोदना पुरातत्त्विक सामग्री वाचवण्यासाठी सुरू करण्यात आली. १९५४-१९६० दरम्यान घेतलेल्या उत्खननात, प्रारंभिक पाषाण युगापासून १६ व्या शतकापर्यंत अनेक अवशेषांचा शोध लागला. नागर्जुनकोंडा टेकडीवर खोदलेल्या खडकाळ आणि संग्रहालयाच्या जवळपास १४ मोठ्या प्रतिकृती स्थापित केल्या. नागार्जुनकोंडा येथे खोदलेल्या काही शिल्पकला दिल्ली, चेन्नई, कोलकाता, पॅरिस आणि न्यू यॉर्कमधील इतर संग्रहालये येथे आहेत.

१९६० मध्ये पुरातन काळातील कृष्णा नदीवर एक सिंचन बांधण्यात आले. पूर येण्याआधी अनेक स्मारक खोदले गेले आणि नागार्जुनच्या टेकडीच्या शीर्षावर स्थलांतर केले गेले. १९६६ साली एक संग्रहालय बांधण्यात आले. इतर स्मारक पूरग्रस्त भागात पूर्वेकडील मुख्य भूभागाकडे हलविण्यात आले. समर्पित पुरातात्त्विकांनी जवळजवळ सर्व अवशेष पुनर्प्राप्त करण्यास सक्षम केले.

उत्खननात खंडित

बौद्ध खंडहर

साइटवरील पुरातत्त्विक शिलालेखानुसार, आंध्र इक्ष्वाकूचा राजा विरापूरसुदात्त, एहुवुला आणि कौटुंबिक सदस्यांनी बौद्ध धर्माचे संरक्षण केले. इक्ष्वाकू रान्यांच्या निधीतून शिलालेख, मंदिरे आणि मठांच्या बांधकामाचे प्रायोजकत्व दर्शवतात. विशेषतः कंबिसिरी, सात वर्षे मुख्य स्तूप बांधण्याचे निधी म्हणून नोंदविण्यात आले आहे. निष्ठावान वर्गांमध्ये असंख्य नॉन-शाही नावे लिहिल्या जात असत. त्याच्या शिखरावर तीस पेक्षा जास्त मठ होते आणि हे दक्षिण भारतातील सर्वात मोठे बौद्ध केंद्र होते. महासागिकाच्या बहुसुत्र्य आणि अपारामहविनासियालिया उप-शाळा, श्रीनिवासिका, महिषासाक आणि श्रीलंकातील महाविहारवासाचे मठ होते. क्षेत्राच्या स्थापनेमुळे या परंपरांचे प्रतिबिंब दिसून येते. तमिळ साम्राज्य, उडीसा, कलिंगा, गांधार, बंगाल, सिलोन (कुलाधम्मगिरी) आणि चीनमधून उद्भवलेल्या बौद्ध विद्वानांसाठी इतर मठदेखील तेथे आहेत. महाविहारवासाच्या मठातही एक पायचित्रे आहे जी गौतम बुद्धांचे पुनरुत्पादन मानली जाते.

नागार्जुनकोंडा येथील महान स्तूप, बेशुद्ध स्तूपच्या वर्गाशी संबंधित आहे, त्याचा विटंबन व्यापलेला आहे आणि मोठ्या मालाची दागिन्याने सजलेली स्तूप आहे. मूळ स्तूपची पुनरुत्थान तिसऱ्या शतकात इक्ष्वाकु राजकुमारी चामतिसीरीने केली होती, आयका दगडांचे खांब उभे केले होते. त्याच्या उंचावर लाकडाचे एक विटंबीवर उभे होते. स्तूप, ३२.३ मीटर व्यासचा, १८ मीटर उंच आणि 4 मी रुंद परिभ्रमण करणारा आहे. मेधी १.५ मीटर उभे आहे आणि आयका-प्लॅटफॉर्म आयताकृती ऑफसेट्स ६.७ ते १.५ मीटर मोजमाप आहे.

हिंदू खंडहर

नागार्जुनकोंडा येथील बहुतेक हिंदू खंडहरांना शैवईट म्हणून ओळखले जात . मंदिरांपैकी एकाने शिलालेख "महादेव पुष्पभद्रस्वामी" (शिव) म्हणून नामांकित केला आहे. दोन अन्य धार्मिक स्थळांमध्ये कार्तिकेय (स्कंद) शिलांचे चित्र आढळून आले. २७८ सीई शिलालेखाने साक्षांकित किमान एक मंदिर, आठ-सशस्त्र देवताच्या प्रतिमेच्या आधारे वैष्णव म्हणून ओळखले जाऊ शकते. साइटवर देवीची एक मोठी शिल्पकला देखील सापडली आहे.

ग्रीको-रोमन कलाकृती

नागार्जुनकोंडा येथे ग्रीको-रोमन प्रभाव दर्शविणारे विविध अवशेष आढळतात. रोमन नाणी, विशेषतः रोमन औरी, तिबेरियस (१९-३७ सीई) मधील एक, आणि फॉस्टिना द एल्डर (१४१ सीई), नाणे सापडले. हा शोध रोमन जगाशी संबंध असल्याचे दिसून येते. नागार्जुनकोंडा पॅलेस साइटवर डायोनिसचे प्रतिनिधित्व करण्यात आले.

सिथियन प्रभाव

विशेषतः सिथियन कॅप आणि कोट घातलेल्या सैनिकांच्या मदतीने सिथियनचा प्रभाव लक्षात येऊ शकतो. नागार्जुनकोंडा मधील शिलालेख, इक्सवक्कस किंग्सने कार्यरत असलेल्या सिथियन रक्षकांचा एक गारसोन देखील तिथे ठेवला होता.

नागर्जुनकोंडा शिलालेख

नायरार्जुनकोंडा अयका स्तंभ शिलालेख

नागार्जुनकोंडा शिलालेख नागारुनकोंडाच्या परिसरात आढळलेल्या हस्तलिखित शिलालेखांची मालिका आहे. जवळजवळ २१०-३२५ सीई व्यापलेल्या कालावधीत शिलालेख बौद्ध संरचनांच्या आकाराचे आणि इक्ष्वकूच्या शासनाशी संबंधित आहेत.

नागार्जुनकोंडा शिलालेख बौद्ध उपक्रमांच्या विश्वव्यापी स्वरूपावर ताण ठेवतात, ते म्हणाले की विविध बौद्ध भिक्षू विविध देशांतून आले आहेत. मठात त्याच्या रहिवाशांचे वर्णन, विस्जिवावडा विद्यालयाचे आचार्य आणि थेरियस आहे, ज्याने "कास्मिरा, गंधाहर, यवन, वानावासा आणि तांबापम्निनिपाच्या लोकांच्या हृदयाची गोडी केली". या शिलालेखांमध्ये बौद्ध धर्म विविध लोकांमध्ये समाविष्ट असल्याचे सूचित होते.

शिलालेख संस्कृतमध्ये, एकतर संस्कृतमध्ये किंवा दोन्हीच्या मिश्रणात आहेत आणि ते सर्व ब्रह्मी लिपीत आहेत. नागार्जुनकोंडा शिलालेख प्राचीन काळातील दक्षिण भारतीय संस्कृत शिलालेख आहेत, तिसऱ्या शतकापासून ते ४ व्या शतकाच्या सुरुवातीपासून हे शिलालेख बौद्ध आणि हिंदू धर्माच्या शैव परंपरेशी संबंधित आहेत आणि त्यातील काही भाग मानक संस्कृत आणि संकरित संस्कृत परावर्तित करतात.

दक्षिणेला संस्कृत शिलालेखांच्या वापराचा प्रसार संभवतः पश्चिम सत्राच्या प्रभावामुळे केला जाऊ शकतो, ज्याने संस्कृतचा वापर अनुवांशिक स्वरूपात केला होता आणि दक्षिणेकडील भारतीय शासकाशी घनिष्ठ संबंध होता: सॉलोमनच्या म्हणण्यानुसार "नागर्जुनकोंडा स्मारक स्तंभ राजा रुद्रपुरुसदात्त यांच्या शिलालेखाने पश्चिमी क्षत्रपस आणि नागारुनकोंडाच्या इस्क्वकू शासकांमधील वैवाहिक गटास मान्यता दिली आहे. एका शिलालेखानुसार, इक्सकाकू राजा विरापुरुषदत्त (२५०-२७५ सीई) यांना अनेक पत्नी होत्या, उज्जैनच्या शासक (उज् (ई) निका महारा (जा) बाळिका यांच्या कन्या रुद्रधारा-भट्टारिका होत्या.

नागर्जुनसागर बांध

नागार्जुनसागर बांध हा जगातील सर्वात उंच बांधकाम आहे. बौद्ध संस्कृतीच्या उत्खननातील अवशेषांची पुनर्निर्मिती व संरचनेत मानव-निर्मित नागार्जुननगर तलावाच्या मध्यभागी असलेल्या बेटावर एक संग्रहालय आहे. येथे १४ व्या शतकातील किल्ले, मध्ययुगीन मंदिरे आहेत. आणि बौद्ध विहारासारखे बांधलेले संग्रहालय संस्कृती आणि कला यांचे अवशेष संग्रहित करते. नागार्जुनकोंडाचे मुख्य स्तूप महाच्यति नावाचा बुद्ध पवित्र अवतार असल्याचे मानले जाते. संग्रहालयातील मुख्य आकर्षण म्हणजे बुद्धांचा एक अंशतः खंडित मोनोलिथिक पुतळा होय. पॅलेओलिथिक आणि नियोलिथिक, नाणी आणि दागिने यांच्या साधनांच्या स्वरूपात ऐतिहासिक शोध देखील घेतले.

पर्यटन

मेगालिथ एज बरीअल एरिया दुसरा शतक

गुंटूर जिल्ह्यात स्थित हे राजमार्ग उपलब्ध नाही. जवळचे रेल्वे स्थानक २९ कि.मी. अंतरावर मॅचेलला आहे, तो मुख्य भूप्रदेशाकडे फेरीने जोडलेला आहे. तसेच नैसर्गिक धबधबा, एथिपोथाला फॉल्स २२ मीटर खाली निळ्या पात्रात टाकते जे मगरमच्छांसाठी प्रजनन केंद्र आहे. जवळील श्रीशैलम वन्यजीव अभयारन्य आणि नागार्जुनसागर-श्रीशैलम टाइगर रिझर्व विविध सरीसृष्टी, पक्षी व प्राणी यांचे आश्रयस्थान आहे. नृलामला टेकड्यांमध्ये कृष्णाच्या किनाऱ्यावर बसलेला श्रीशैलम हे १२ पवित्र ज्योतिर्लिंगांपैकी एक शिव मंदिर असून त्याला ऐतिहासिक आणि धार्मिक महत्त्व आहे.