भारतीय नोबेल पुरस्कार विजेते यादी

नोबेल पारितोषिक हा भौतिकशास्त्र, रसायनशास्त्र या क्षेत्रातील "मानवजातला सर्वात मोठा फायदा" देणाऱ्या वार्षिक आंतरराष्ट्रीय पुरस्कारांचा संच आहे. शरीरविज्ञान किंवा औषध, साहित्य, शांतता आणि आर्थिक विज्ञान अल्फ्रेड नोबेलच्या शेवटच्या इच्छेने स्थापन केलेले, ज्यात निर्दिष्ट करण्यात आले की त्याच्या नशिबी काही भाग बक्षिसे तयार करण्यासाठी वापरला जाईल. प्रत्येक विजेते ​​(प्राप्तकर्ता) सुवर्ण पदक, डिप्लोमा आणि बरीच रक्कम मिळवते, ज्याचा निर्णय नोबेल फाउंडेशन दरवर्षी घेते. रॉयल स्वीडिश अ‍ॅकॅडमी ऑफ सायन्सेस यांना भौतिकशास्त्रातील नोबेल पुरस्कार, रसायनशास्त्रातील नोबेल पुरस्कार आणि अल्मफ्रेड नोबेलच्या मेमरी ऑफ इकॉनॉमिक सायन्सेसमधील सेवेरिजस रिक्सबँक पुरस्कार; कॅरोलिन्स्का इन्स्टिट्यूट मधील नोबेल असेंबली शरीरविज्ञान किंवा औषधोपचारातील नोबेल पुरस्कार; स्वीडिश अकादमी यांना साहित्यातील नोबेल पुरस्कार; आणि नॉर्वेजियन नोबेल समिती यांना शांततेचा नोबेल पुरस्कार. त्यांना उपरोक्त क्षेत्रात प्रदान केलेल्या सर्वात प्रतिष्ठित सन्मानांपैकी एक म्हणून व्यापकपणे ओळखले जाते.

रवींद्रनाथ ठाकूर नोबेल पुरस्काराने सन्मानित भारतीय वंशाचे पहिले आशियाई व पहिले बिगर युरोपियन होते. १९१३ मध्ये त्यांना साहित्यासाठी पुरस्कार मिळाला.

प्रथम १९०१ मध्ये स्थापना केली गेली, एकूण ९०४ व्यक्ती (८५२ पुरुष आणि ५२ महिला) आणि २४ संस्थांना १९०१ ते २०१८ दरम्यान नोबेल पारितोषिक देण्यात आले. एकूण प्राप्तकर्त्यांपैकी १३ भारतीय (पाच भारतीय नागरिक आणि भारतीय वंशाचे आठ किंवा रहिवासी) आहेत. रवींद्रनाथ टागोर हे पहिले भारतीय नागरिक होते आणि १९१३ मध्ये त्यांना सन्मानित होणारी प्रथम आशियाई देखील होती आणि मदर तेरेसा प्राप्तकर्त्यांमध्ये एकमेव महिला आहे. उल्लेखनीय म्हणजे, श्री अरबिंदो, भारतीय कवी, तत्त्ववेत्ता, राष्ट्रवादी आणि अखंड योगच्या विकसकांना १९४३ मध्ये साहित्याच्या नोबेल पुरस्कारासाठी आणि नोबेल शांती पुरस्कारासाठी १९५० मध्ये अयशस्वी नामांकित केले गेले.

१ डिसेंबर १९९९ रोजी नॉर्वेजियन नोबेल समितीने याची पुष्टी केली की महात्मा गांधी यांना पाच वेळा (१९३७ ते १९३९ दरम्यान, १९४७ मध्ये आणि जानेवारी १९४८ मध्ये त्यांची हत्या होण्याच्या काही दिवस आधी) शांती पुरस्कारासाठी अयशस्वी ठरविण्यात आले. २००६ मध्ये नॉर्वेजियन नोबेल समितीचे सचिव गीर लुंडस्टाड यांनी "आमच्या १०६ वर्षांच्या इतिहासातील सर्वात मोठी चूक" असल्याचे नमूद केले.

विजेते

ब्रिटीश राजंतर्गत भारतीय

ब्रिटिश राजचे नागरिक

खाली नोबेल पारितोषिक प्राप्त व्यक्ती (ब्रिटीश राजचे नागरिक होते ते खालील आहेत:

वर्षे	विजेते		क्षेत्र	तर्कसंगत	संदर्भ
१९१३		रवींद्रनाथ टागोर	साहित्य	"त्याच्या अत्यंत संवेदनशील, ताजे आणि सुंदर श्लोकामुळे, ज्यात कुशलतेने त्यांनी स्वतःच्या इंग्रजी शब्दांत व्यक्त केले आहे, हा पश्चिमेकडील साहित्याचा एक भाग आहे."
१९३०		सी. व्ही. रमण	भौतिकशास्त्र	"प्रकाशाचे विकिरण" त्याच्या कार्यासाठी आणि त्याच्या नावावर परिणाम शोधण्यासाठी. ""

भारतीय नागरिक

भारत गणराज्यचे नागरिक

खाली नोबेल पारितोषिक मिळविलेल्या नोबेल पारितोषिकांपैकी भारत गणराज्याचे नागरिक खालीलप्रमाणे होते.

वर्षे	विजेते		क्षेत्र	तर्कसंगत	संदर्भ
१९७९		मदर तेरेसा	शांतता	"[तिच्या] श्रद्धेने मानवतेच्या दुःखासाठी मदत करण्याच्या कार्याची ओळख"
१९९८		अमर्त्य सेन	आर्थिक विज्ञान	"कल्याणकारी अर्थशास्त्राच्या योगदानाबद्दल."
२०१४		कैलाश सत्यार्थी	शांतता	"मुलांवर आणि तरुणांच्या दडपशाहीविरूद्धच्या संघर्षासाठी आणि सर्व मुलांच्या शिक्षणाच्या अधिकारासाठी."
२००७		राजेंद्र के. पचौरी, (आयपीसीसीच्या वतीने अध्यक्ष म्हणून)	शांतता	"मानवनिर्मित हवामान बदलाविषयी अधिक ज्ञान निर्माण करण्यासाठी आणि त्या प्रसारित करण्याच्या प्रयत्नांसाठी, आणि अशा बदलाचा प्रतिकार करण्यासाठी आवश्यक असलेल्या उपायांसाठी पाया घालणे."

भारतात जन्म

पुढील नोबेल पुरस्कार विजेते भारतीय नागरिक म्हणून जन्माला आले होते पण जेव्हा त्यांना बक्षीस देण्यात आले तेव्हा दुसऱ्या देशाचे नागरिक होते.

वर्षे	विजेते		राष्ट्रीयत्व	क्षेत्र	तर्कसंगत	संदर्भ
१९६८		हरगोविंद खुराना	युनायटेड स्टेट्स (जन्म रायपूर, पाकिस्तान)	शरीरविज्ञान किंवा औषध	"अनुवांशिक कोडच्या व्याख्या आणि प्रथिने संश्लेषणातील त्याच्या कार्यासाठी."
१९८३		सुब्रह्मण्यन चंद्रशेखर	युनायटेड स्टेट्स (जन्म लाहोर, पाकिस्तान)	भौतिकशास्त्र	"तारेची रचना आणि उत्क्रांतीसाठी महत्त्वपूर्ण असलेल्या त्यांच्या भौतिक प्रक्रियेच्या सैद्धांतिक अभ्यासासाठी."
२००९		वेंकटरामन रामकृष्णन	युनायटेड किंग्डम  युनायटेड स्टेट्स (जन्म चिदंबरम, भारत)	रसायनशास्त्र	"राईबोसोम, मॅक्रोमोलेक्युलर क्रिस्टलोग्राफीच्या रचना आणि कार्यासाठी"
२०१९		अभिजित बॅनर्जी	युनायटेड स्टेट्स (जन्म मुंबई, भारत)	आर्थिक विज्ञान	"जागतिक गरीबी कमी करण्याच्या त्यांच्या प्रायोगिक दृष्टिकोनासाठी"

इतर

पुढील नोबेल पुरस्कार विजेते जे नोबेल पारितोषिक प्राप्तकर्ता बनले परंतु ते भारतीय नागरिक नव्हते तेव्हा भारतात जन्मले किंवा भारतातले रहिवासी होते.

वर्षे	विजेते		निवासी देश	क्षेत्र	तर्कसंगत	संदर्भ
१९०२		रोनाल्ड रॉस	युनायटेड किंग्डम (जन्म अलमोडा, ब्रिटिश भारत)	शरीरविज्ञान किंवा औषध	"मलेरियाच्या त्याच्या कार्यासाठी, ज्याद्वारे त्याने हे कसे दिसून येते की ते जीवात कसे प्रवेश करते आणि त्याद्वारे या आजारावर आणि त्यावरून प्रतिकार करण्याच्या पद्धतींवर यशस्वी संशोधन करण्याचा पाया रचला आहे."
१९०७		रुडयार्ड किपलिंग	युनायटेड किंग्डम (जन्म मुंबई, ब्रिटिश भारत)	साहित्य	"निरीक्षणाची शक्ती, कल्पनेची मौलिकता, कल्पनांची क्षमता आणि कथनासाठी उल्लेखनीय प्रतिभा या विचारांबद्दल विचार केला जे या जगप्रसिद्ध लेखकांच्या निर्मितीचे वैशिष्ट्य आहे."
१९८९		१४ वे दलाई लामा	India (जन्म ताकत्सर, तिबेट)	शांतता	"त्याच्या स्वातंत्र्य परत मिळवण्यासाठी त्यांच्या लोकांच्या संघर्षातील हिंसाचाराच्या निरंतर प्रतिकारासाठी."

हे सुद्धा पहा

• भारतीयांची यादी
• नोबेल पारितोषिक विजेत्यांची यादी
• देशानुसार नोबेल पारितोषिक विजेत्यांची यादी
• एशियन नोबेल पुरस्कार विजेते यांची यादी