मराठी विकिपीडिया

जॉन फोन न्यूमन

जॉन फोन न्यूमन (२८ डिसेंबर १९०३ - ८ फेब्रुवारी १९५७) हंगेरी-अमेरिकन गणितज्ञ, भौतिकशास्त्रज्ञ, संगणक शास्त्रज्ञ, अभियंता होते. फोन न्यूमन यांना सामान्यत: त्यांच्या काळातील सर्वात पहिले गणितज्ञ मानले जात असे[१] आणि त्यांना “महान गणितज्ञांचे शेवटचे प्रतिनिधी”[२] असे म्हणतात.

जॉन फोन न्यूमन
1940 च्या दशकात जॉन फोन न्यूमन
जन्म न्युमेन यानोस लायोस न्यूमन
२८ डिसेंबर,इ.स. १९०३
बुडापेस्ट, हंगेरी
मृत्यू ८ फेब्रुवारी, इ.स. १९५७
वॉशिंग्टन डी.सी., युनायटेड स्टेट्स
राष्ट्रीयत्व हंगेरियन
नागरिकत्व हंगेरियन
अमेरिकन
प्रशिक्षणसंस्था बर्लिन विद्यापीठ
प्रिन्सटन विद्यापीठ
लॉस अलामास प्रयोगशाळा
जोडीदार मारिएटा कावेसी
क्लारा डॅन
अपत्ये मरिना फोन न्यूमन व्हिटमन
पुरस्कार बाचर मेमोरियल पुरस्कार (1938)
नौसेना प्रतिष्ठित नागरी सेवा पुरस्कार (1946)
गुणवत्ता पदक (1946)
स्वातंत्र्य पदक (1956)
एनरिको फर्मी पुरस्कार (1956)

फोन न्युमन यांनी गणित (गणिताचे पाया, कार्यात्मक विश्लेषण, एर्गोडिक सिद्धांत, प्रतिनिधित्व सिद्धांत, ऑपरेटर बीजगणित, भूमिती, टोपोलॉजी आणि संख्यात्मक विश्लेषण), भौतिकशास्त्र (क्वांटम मेकेनिक्स, हायड्रोडायनामिक्स आणि क्वांटम स्टॅटिस्टिकल मेकॅनिक्स) यासह अर्थशास्त्र (गेम सिद्धांत), संगणन (फोन न्यूमन आर्किटेक्चर, रेषीय प्रोग्रामिंग, सेल्फ-रेप्लिकेशन मशीन, स्टोकेस्टिक कॉम्प्यूटिंग) आणि आकडेवारी या सारख्या अनेक क्षेत्रात महत्त्वपूर्ण योगदान दिले.

फोन न्यूमन यांनी त्यांच्या आयुष्यात १५०हून अधिक संशोधक पेपर प्रकाशित केले : शुद्ध गणितातील सुमारे ६०, लागू गणितातील सुमारे ६०, भौतिकशास्त्रातील सुमारे २० आणि उर्वरित विशिष्ट गणिताचे किंवा गणितीय नसलेल्या विषयांत.[३]

द्वितीय विश्वयुद्धात फोन न्यूमन यांनी मॅनहॅटन प्रोजेक्टवर सैद्धांतिक भौतिकशास्त्रज्ञ एडवर्ड टेलर, गणितज्ञ स्टॅनिस्लाउ उलम आणि इतरांसह काम केले. तसेच थर्मोन्यूक्लियर रिअॅक्शन आणि हायड्रोजन बॉम्बमध्ये सामील असलेल्या अणू भौतिकशास्त्रामधील समस्या सोडवणारी महत्त्वाच्या टप्प्यावर देखील काम केले. त्यांनी प्रज्वलन-प्रकार अण्वस्त्रात वापरल्या जाणाऱ्या स्फोटक लेन्सच्या मागे गणिताची मॉडेल विकसित केली आणि निर्माण झालेल्या स्फोटक शक्तीचे एक उपाय म्हणून "किलोटन" (टीएनटीचे) हा शब्द तयार केला.

प्रारंभिक जीवन आणि शिक्षण

संपादन

कौटुंबिक पार्श्वभूमी

संपादन

फोन न्यूमन यांचा जन्म श्रीमंत, सुसंस्कृत ज्यू कुटुंबात झाला. त्यांचा जन्म बुडापेस्ट, हंगेरीच्या किंगडममध्ये झाला होता, जो त्यावेळी ऑस्ट्रिया-हंगेरियन साम्राज्याचा भाग होता.[४][५] ते तीन भावांमध्ये मोठे होते; त्यांची दोन लहान भावंडे मिहली (इंग्रजी: मायकेल फोन न्यूमन,,१९०७–१९८९) आणि मिक्लस (इंग्रजी:निकोलस फोन न्यूमन, १९११-२०११)[६] अशी होती. त्यांचे वडील, न्युमन मिक्सा (इंग्रजी:मॅक्स फॉन न्यूमन, १८७३-१९२८) हे बँकर होते, ज्यांनी कायद्याची डॉक्टरेट घेतली होती. १८८० च्या शेवटी ते पेक्स या शहरामधून बुडापेस्टला गेले होते. जॉन यांची आई कान मार्गीट (इंग्रजी: मार्गारेट कान) होती.[७]

याचे मूळ नाव यानोस लायोस न्यूमन असे होते.

असामान्य बुद्धिमत्तेचे बालक

संपादन

फोन न्यूमन लहानपणापासून असामान्य बुद्धिमत्तेचे होते. ते सहा वर्षांचे असताना ते आपल्या डोक्यात आठ-आकड्यांची दोन संख्या विभागू शकत असत[८] आणि ते प्राचीन ग्रीक मध्ये बोलू शकत होते.

शाळा

संपादन

मुलांनी दहा वर्षांचे होईपर्यंत हंगेरीमध्ये औपचारिक शिक्षण सुरू केले नाही; प्रांताधिकाऱ्यांनीच फोन न्यूमन, त्याचे भाऊ आणि चुलत भाऊ यांना शिकवन दिली. मॅक्स यांचा असा विश्वास होता की हंगेरियन व्यतिरिक्त भाषांचे ज्ञान देखील आवश्यक आहे, म्हणून मुलांना इंग्रजी, फ्रेंच, जर्मन आणि इटालियन भाषेत शिकवले गेले.वयाच्या आठव्या वर्षी, फोन न्यूमन भिन्न आणि अविभाज्य कॅल्क्युलससह परिचित होते.

विद्यापीठ

संपादन

त्याचा मित्र थियोडोर फोन करमॅन यांच्या मते, फोन न्यूमनच्या वडिलांची इच्छा होती की जॉनने त्याचे अनुसरण उद्योगात केले पाहिजे आणि त्यायोगे गणितापेक्षा त्याचा अधिक वेळ उपयुक्त प्रयत्नात घालवला पाहिजे. फोन न्यूमन आणि त्याच्या वडिलांनी ठरवलं की केमिकल इंजिनिअर होणे करियरचा सर्वात चांगला मार्ग आहे. फोन न्यूमन यांना हे फारसे ज्ञान नव्हते, म्हणून बर्लिन विद्यापीठात रसायनशास्त्रात दोन वर्षाचा, पदवीत्तर अभ्यासक्रम घेण्याची व्यवस्था केली गेली, त्यानंतर ते प्रतिष्ठित ईटीएच झ्यूरिक विद्यापीठाच्या प्रवेश परीक्षेस बसले, जी त्यांनी सप्टेंबर १९२३ मध्ये पास केली.[९] त्याच वेळी, फोन न्यूमन यांनी बुडापेस्टमधील पेझ्मेनी पेटर विद्यापीठातही प्रवेश केला, पीएच.डी. गणितातील उमेदवार म्हणून.[१०]

सुरुवातीची कारकीर्द आणि वैयक्तिक जीवन

संपादन

फोन न्यूमनची वस्ती १३ डिसेंबर १९२७ रोजी पूर्ण झाली आणि त्यांनी १९२८ मध्ये बर्लिन विद्यापीठात प्राइवेटडोजेंट म्हणून व्याख्याने सुरू केली.[११] विद्यापीठाच्या कोणत्याही विषयात इतिहासामध्ये प्राइव्हॅटडोजेंट म्हणून निवडलेले ते सर्वात तरुण होते. १९२७ च्या अखेरीस फोन न्यूमन यांनी गणितातील १२ मोठे पेपर्स प्रकाशित केले होते आणि ३२ पेपर्स १९३२ च्या अखेरीस, दरमहा जवळपास एक मुख्य पेपर दर होता.[१२] त्यांच्या आठवण्याच्या शक्तींमुळे ते टेलिफोन डिरेक्टरीची पृष्ठे, त्यातील नावे, पत्ते आणि क्रमांक त्वरेने लक्षात ठेवू शकत होते.[१३] १९२९ मध्ये ते हॅम्बुर्ग विद्यापीठात थोड्या काळाकरिता प्राइव्हेटडोझेंट झाले, जिथे कार्यकाळातील प्राध्यापक होण्याची शक्यता अधिक चांगली होती. परंतु त्याचवर्षी ऑक्टोबरमध्ये त्याहून चांगली संधी आली जेव्हा त्यांना प्रिन्सटन विद्यापीठात प्राध्यापक म्हणून आमंत्रित केले गेले.[१४]

१९३० मध्ये नवीन वर्षाच्या दिवशी, फोन न्यूमनने बुडापेस्ट विद्यापीठात अर्थशास्त्राचे शिक्षण घेतलेल्या मारिएटा कावेसीशी लग्न केले.[१५] फोन न्यूमन आणि मेरीएटाला १९३५ मध्ये एक मुलगी झाली, जिचे नाव मरिना ठेवण्यात आले. २०१७ पर्यंत, ती मिशिगन विद्यापीठातील व्यवसाय प्रशासन आणि सार्वजनिक धोरणाची विशिष्ट प्रोफेसर होती.[१६] १९३७ मध्ये या दाम्पत्याचा घटस्फोट झाला. ऑक्टोबर १९३८ मध्ये फोन न्यूमन ने क्लेरा डॅनशी लग्न केले, जेव्हा ते दुसरे महायुद्ध सुरू होण्यापूर्वी बुडापेस्टला शेवटच्या परतीच्या प्रवासावर तिला भेटले होते.[१७]

फोन न्यूमन आर्किटेक्चर

संपादन

फोन न्यूमन आर्किटेक्चर - ज्याला "फोन न्यूमन मॉडेल " किंवा " प्रिन्स्टन आर्किटेक्चर " असेही म्हणले जाते - हे एक कॉम्प्यूटर आर्किटेक्चर आहे, जे १९४५ च्या सुमारास जॉन फोन न्यूमन आणि इतरांनी ईडीव्हीएसी वरील अहवालाच्या पहिल्या मसुद्यात वर्णन केले होते. त्या दस्तऐवजात इलेक्ट्रॉनिक डिजिटल कॉम्प्यूटरच्या डिझाइन आर्किटेक्चरचे खालील घटकांसह वर्णन केले आहे:

  • एक प्रोसेसिंग युनिट ज्यामध्ये अंकगणित लॉजिक युनिट आणि प्रोसेसर रजिस्टर असतात
  • एक नियंत्रण युनिट ज्यामध्ये सूचना रजिस्टर आणि प्रोग्राम काउंटर असेल
  • मेमरी जी डेटा आणि सूचना संग्रहित करते
  • बाह्य वस्तुमान संचयन
  • इनपुट आणि आउटपुट यंत्रणा

"फोन न्यूमन आर्किटेक्चर" या शब्दाचा अर्थ असा असा आहे की कोणत्याही स्टोअर-प्रोग्राम कॉम्प्यूटरचा ज्यामध्ये इंस्ट्रक्शन आणणे आणि डेटा ऑपरेशन एकाच वेळी येऊ शकत नाही कारण ते एक सामान्य बस सामायिक करतात.

आजार आणि मृत्यू

संपादन

१९५५ मध्ये डॉक्टरांनी तपासणी केल्यावर फोन न्यूमन यांना हाड, स्वादुपिंडाचा किंवा पुरः स्थ कर्करोगाच्या[१८][१९] एका प्रकारचे निदान झाले. त्यानंतर त्यांनी त्याच्या कॉलरबोनजवळ वाढणाऱ्या ट्यूमरची तपासणी केली. लॉस अलामास नॅशनल लॅबोरेटरीमधील[२०] त्यांच्या कार्यकाळात विकिरण प्रदर्शनामुळे हा कर्करोग संभवाला.

८ फेब्रुवारी, १९५७ रोजी वयाच्या 53व्या वर्षी लष्करी सुरक्षेखाली वॉशिंग्टन मधील वॉल्टर रीड आर्मी मेडिकल सेंटर येथे त्यांचे निधन झाले. न्यू जर्सीच्या मर्सर काउंटीच्या प्रिन्सटन येथील प्रिन्सटन कब्रिस्तानमध्ये त्यांना दफन करण्यात आले.[२१]

बाह्य दुवे

संपादन

संदर्भ आणि नोंदी

संपादन
  1. ^ Rèdei, Miklos (1999). "Unsolved problems in mathematics". Mathematical Intelligencer: 7–12.
  2. ^ Dieudonné, J. (2008). Complete Dictionary of Scientific Biography. 14. Detroit: Charles Scribner's Sons. pp. 88–92. ISBN 978-0-684-31559-1.
  3. ^ Doran, Robert S.; von Neumann, John (2004). Operator Algebras, Quantization, and Noncommutative Geometry: A Centennial Celebration Honoring John von Neumann and Marshall H. Stone. Washington, D.C.: American Mathematical Society. ISBN 978-0-8218-3402-2.
  4. ^ Myhrvold, Nathan (March 21, 1999). "John von Neumann". 2013-05-21 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. 2020-08-23 रोजी पाहिले.
  5. ^ Blair, Clay, Jr. (1957). "Passing of a Great Mind". Life (magazine): 89–104.
  6. ^ Dyson, George (1998). Darwin among the machines the evolution of global intelligence. Cambridge, Massachusetts: Perseus Books. ISBN 978-0-7382-0030-9.
  7. ^ Macrae, Norman (1992). John von Neumann: The Scientific Genius Who Pioneered the Modern Computer, Game Theory, Nuclear Deterrence, and Much More. Pantheon Press. pp. 37–38. ISBN 978-0-679-41308-0.
  8. ^ Henderson, Harry (2007). Mathematics: Powerful Patterns Into Nature and Society. New York: Chelsea House. ISBN 978-0-8160-5750-4.
  9. ^ Macrae, Norman (1992). John von Neumann: The Scientific Genius Who Pioneered the Modern Computer, Game Theory, Nuclear Deterrence, and Much More. Pantheon Press. p. 97. ISBN 978-0-679-41308-0.
  10. ^ Regis, Ed (November 8, 1992). "Johnny Jiggles the Planet".
  11. ^ Hashagen, Ulf (2010). "Die Habilitation von John von Neumann an der Friedrich-Wilhelms-Universität in Berlin: Urteile über einen ungarisch-jüdischen Mathematiker in Deutschland im Jahr 1927". Historia Mathematica. 37: 242–280.
  12. ^ Macrae, Norman (1992). John von Neumann: The Scientific Genius Who Pioneered the Modern Computer, Game Theory, Nuclear Deterrence, and Much More. Pantheon Press. p. 145. ISBN 978-0-679-41308-0.
  13. ^ Blair, Clay, Jr. (February 25, 1957). "Passing of a Great Mind". Life: 89–104.
  14. ^ Macrae, Norman (1992). John von Neumann: The Scientific Genius Who Pioneered the Modern Computer, Game Theory, Nuclear Deterrence, and Much More. Pantheon Press. pp. 155–157. ISBN 978-0-679-41308-0.
  15. ^ Macrae, Norman (1992). John von Neumann: The Scientific Genius Who Pioneered the Modern Computer, Game Theory, Nuclear Deterrence, and Much More. Pantheon Press. pp. 155–157. ISBN 978-0-679-41308-0.
  16. ^ "Marina Whitman". 2014-07-18. January 5, 2015 रोजी पाहिले.
  17. ^ Macrae, Norman (1992). John von Neumann: The Scientific Genius Who Pioneered the Modern Computer, Game Theory, Nuclear Deterrence, and Much More. Pantheon Press. pp. 170–174. ISBN 978-0-679-41308-0.
  18. ^ While there is a general agreement that the initially discovered bone tumour was a secondary growth, sources differ as to the location of the primary cancer. While Macrae gives it as pancreatic, the ''Life'' magazine article says it was prostate.
  19. ^ Veisdal, Jørgen (November 11, 2019). "The Unparalleled Genius of John von Neumann". November 19, 2019 रोजी पाहिले.
  20. ^ Jacobsen, Annie. The Pentagon's brain : an uncensored history of DARPA, America's top secret military research agency. ISBN 0-316-37166-1.
  21. ^ Macrae, Norman (1992). John von Neumann: The Scientific Genius Who Pioneered the Modern Computer, Game Theory, Nuclear Deterrence, and Much More. Pantheon Press. p. 380. ISBN 978-0-679-41308-0.
"https://mr.wikipedia.org/w/index.php?title=जॉन_फोन_न्यूमन&oldid=2455871" पासून हुडकले