उपनिषद

उपनिषद साहित्यात प्राचीन भारतीय तत्त्वविचार आले आहेत. उप या उपसर्गाचा अर्थ आहे ‘जवळ’ आणि सद् याचा अर्थ आहे बसणे. गुरूंच्या जवळ परमार्थ विद्या समजून घेणे असा याचा अर्थ आहे. वेदांच्या अखेरच्या रचनेतील ग्रंथ. शब्दशः गुरूंजवळ बसून मिळवलेली विद्या.

अन्य नावे

वैदिक साहित्यात उपनिषदे ही सर्वात शेवटी येतात म्हणून त्यांना ‘वेदान्त’ असेही म्हणले जाते. काही उपनिषदे गद्यात असून काही पद्यात आहेत. उपनिषदे तत्त्वज्ञान सांगतात म्हणून त्यांना ‘ब्रह्मविद्या’ असेही म्हणतात.

उपनिषदातील आशय

या साहित्यात प्रामुख्याने धर्म, सृष्टी आणि आत्मा किंवा परमात्मा याविषयी चर्चा केली दिसून येते. ब्रह्म काय आहे? ब्रह्मप्राप्ती कोणत्या उपायाने होते? आत्मा म्हणजे काय? यांची सविस्तर चर्चा या साहित्यात आहे. मोक्ष कल्पना, नीतिकल्पना, असे विषयही उपनिषद साहित्याने हाताळले आहेत.

प्रमुख उपनिषदे

१. ईश, २. केन, ३. कठ, ४. प्रश्न, ५. मुंडक, ६. मांडूक्य, ७. तैत्तिरीय, ८. ऐतरेय, ९. छांदोग्य, १०. बृहदारण्यक, ११. श्वेताश्वतर ही प्रमुख उपनिषदे मानली जातात.

गौण उपनिषदे

या प्रमुख उपनिषदांसह काही गौण उपनिषदेही आहेत. उपनिषदांची एकूण संख्या १०८ च्या आसपास असावी. अथर्वशीर्ष तसेच गीता यांनाही उपनिषद म्हणून गौरविण्यात आले आहे.

एकशे आठ उपनिषदे

सर्व १०८ उपनिषदे चार वेदांशी संबंधित आहे: ऋग्वेद (१०), सामवेद (१६), यजुर्वेद (५१) आणि अथर्ववेद (३१):

वेद	संख्या	मुख्य	सामान्य	सन्यास	शाक्त	वैष्णव	शैव	योग
ऋग्वेद	१०	ऐतरेय, कौषीतकि ब्राह्मण	आत्मबोध, मुद्गल	निर्वाण	त्रिपुरा, सौभाग्यलक्ष्मी, बह्वृच	-	अक्षमालिका	नादबिन्दु
सामवेद	१६	छांदोग्य, केनोप	वज्रसूची, महा, सावित्री	आरुणिक, मैत्रेय, संन्यास, कुंडिक	-	वासुदेव, अव्यक्त	रुद्राक्षजाबाल, जबालि	योगचूडामणि, दर्शन
कृष्ण यजुर्वेद	३२	तैत्तिरीय, कठोप, श्वेताश्वतरोप, मैत्रायणीय	सर्वसार, शुकरहस्य, स्कंद, गर्भ, शारीरक, एकाक्षर, अक्षि	ब्रह्म, अवधूत, कठरुद्र	सरस्वती-रहस्य	नारायण, कलिसन्तरण, महानारायण	कैवल्य, कालाग्निरुद्र, दक्षिणामूर्ति, रुद्रहृद्य, पंचब्रह्म	अमृतबिंदू उपनिषद, तेजोबिन्दु, अमृतनाद उपनिषद, क्षुरिका, ध्यानबिन्दू, ब्रह्मविद्या, योगतत्त्व, योगशिखा, योगकुण्डलिनी, वराह
शुक्ल यजुर्वेद	१९	बृहदारण्यक, ईशावास्य	सुबाल, मन्त्रिक, निरालम्ब, [पैंगल, अध्यात्म, मुक्तिका	जाबाल, भिक्षुक, तुरीयातीत, याज्ञवल्क्य, शाट्यायनीय	-	तारसार	-	अद्वयतारक, हंस, त्रिशिखब्राह्मण, मण्डलब्राह्मण
अथर्ववेद	३१	मुंडक, मांडूक्य, प्रश्न	आत्मा, सूर्य, प्राणाग्निहोत्र	आश्रम, नारदपरिव्राजक, परमहंस, परमहंस परिव्राजक, परब्रह्म	सीता, देवी, त्रिपुरातापिनी, भावना	नृसिंह तापनीय, राम रहस्य, राम तापनीय, गोपाल तापनीय, कृष्ण, हयग्रीव, दत्तात्रेय, गरुड	अथर्वशिरोपनिषद, अथर्वशिखा, बृहज्जाबाल, शरभ, भस्मजाबाल, गणपती	शाण्डिल्य, पाशुपतिब्रह्म, महावाक्य
एकूण	१०८	१३	२१	१८	८	१४	१४	२०

हे सुद्धा पहा

• उपनिषद सूची

मराठी पुस्तके

• आपले वेद : आपली उपनिषदे : आपली पुराणे (पुस्तक, पाने ४८९५; लेखक - डॉ. प्र.न. जोशी, श्री.के. देवधर)
• ईशादि नौ उपनिषद् (हिंदी, गीता प्रेस)
• उपनिषदांचा अभ्यास (पुस्तक, लेखक - प्रा. के.वि. बेलसरे)
• उपनिषदार्थ कौमुदी : भाग १ - ईशावास्य आणि मांडुक्य; (अनंत दामोदर आठवले-वरदानंदस्वामी))
• उपनिषदे एक जीवनग्रंथ (संपादित, मॅजेस्टिक प्रकाशन)
• उपनिषदे सांगती कथा (बालसाहित्य, लेखिका - डॉ. शैलजा रानडे)
• १०८ उपनिषद (हिंदी, भवान सिंह राणा)
• मूळ संस्कृतमध्ये असलेल्या एकूण ७ उपनिषदांचे शांकरभाष्याला धरून केलेले मराठी भाषांतर (कृष्णराव अर्जुन केळूसकर)
• विष्णू वामन बापट यांची ईशावास्य उपनिषद, ऐतरेय उपनिषद, तैत्तिरीय उपनिषद, प्रश्नोपनिषद, वगैरे (सर्व शांकरभाष्यासहित) ही सर्व पुस्तके ऑनलाईन उपलब्ध आहेत.
• हिंदुत्वाचे उपनिषद (लेखक - बाबासाहेब आचरेकर)
• उपनिषदांचे रहस्य प्राचीन गुरुपरंपरेने समजून घेण्यासाठी https://m.youtube.com/my_videos?disable_polymer=true&csn=ht38W7PGLOSzz7sP3ueJ-AI या लिंकवर जा
• ईश उपनिषद - श्रीअरविंद, प्रकाशक- श्रीअरविंद आश्रम, अनुवाद - सेनापती बापट, प्रथम आवृत्ती १९६९, ISBN 978-81-7058-790-3