हुमायूनची कबर

हुमायूनची कबर (उर्दू:ہمایون کا مقبره हुमायूँ का मकबराह) ही मुघल बादशहा हुमायूँ याचे थडगे आहे. यावर इराणी वास्तुकलेची छाप आहे. युनेस्कोच्या जागतिक वारसा स्थळात ह्या कबरीचा समावेश होतो. गुलाम घराण्याच्या काळात ही जमीन किलोकरी किल्ल्यात असायची आणि नसिरुद्दीन (१२६८-१२८७) याचा मुलगा तत्कालीन सुलतान केकुबादची राजधानी असायची. येथील मुख्य इमारत मुघल सम्राट हुमायूनची कबर आहे आणि त्यात हुमायूनच्या थडग्यासह इतर अनेक राजेशाही व्यक्तींच्या थडग्या आहेत. या समूहाला जागतिक वारसा स्थळ म्हणून घोषित करण्यात आले आहे आणि हे भारतातील मुघल वास्तुकलेचे पहिले उदाहरण आहे. ही समाधी त्याच चारबाग शैलीचे अनुसरण करते, ज्यामुळे नंतर ताजमहालचा उदय झाला. ही समाधी 1562 मध्ये हुमायूनची विधवा बेगम हमीदा बानू बेगम यांच्या आदेशानुसार बांधली गेली. या इमारतीचे शिल्पकार सय्यद मुबारक इब्न मिरक गियाथुद्दीन आणि त्यांचे वडील मिरक गियाथुद्दीन होते, ज्यांना खास अफगाणिस्तानातील हेरात शहरातून बोलावण्यात आले होते. मुख्य इमारत सुमारे आठ वर्षांत पूर्ण झाली आणि भारतीय उपखंडातील चारबाग शैलीचे पहिले उदाहरण बनले. एवढ्या मोठ्या प्रमाणावर लाल वाळूचा खडक येथे पहिल्यांदा वापरण्यात आला. 1993 मध्ये या इमारतीस युनेस्कोने जागतिक वारसा स्थळ घोषित केले.

या संकुलातील मुख्य इमारत मुघल सम्राट हुमायूनची कबर आहे. हुमायूनच्या थडग्याशिवाय, त्याची बेगम हमीदा बानो आणि दारा शिकोह, नंतरचा सम्राट शाहजहानचा मोठा मुलगा आणि अनेक उत्तराधिकारी मुघल सम्राट जहांदर शाह, फारुखशियार, रफी उल-दर्जत, रफी उद-दौलत आणि आलमगीर दुसरा इत्यादींच्या थडग्या आहेत. या इमारतीने मुघल वास्तुकलेतील एक मोठा बदल घडवून आणला, ज्याचे प्रमुख वैशिष्ट्य म्हणजे चारबाग शैलीतील बाग. अशी उद्याने भारतात यापूर्वी कधीही दिसली नव्हती आणि त्यानंतर अनेक इमारतींचा अविभाज्य भाग बनली. ही समाधी मुघलांनी पूर्वी बांधलेल्या काबूलमधील हुमायूनचे वडील बाबर यांच्या बाग-ए-बाबरच्या समाधीपेक्षा खूपच वेगळी होती. बाबरबरोबरच बागेत बांधलेल्या समाधींमध्ये सम्राटांना दफन करण्याची परंपरा सुरू झाली. समरकंद (उझबेकिस्तान) येथील त्यांचे पूर्वज तैमूर लांग यांच्या समाधीवर आधारित, ही वास्तू भारतातील नंतरच्या मुघल वास्तुकलेच्या समाधीसाठी प्रेरणास्थान बनली. ताजमहालसह ही वास्तुकला शिखरावर पोहोचली.

आर्किटेक्चर संपादन

बाह्य देखावा संपादन

दगडी बांधलेल्या प्रचंड इमारतीत प्रवेश करण्यासाठी पश्चिम आणि दक्षिणेला दोन 16 मीटर उंच दुमजली प्रवेशद्वार बनवले आहेत. या दरवाजांच्या दोन्ही बाजूंना खोल्या असून वरच्या मजल्यावर लहान अंगण आहेत. मुख्य इमारतीच्या इवानवरील तारासारखाच सहा टोकांचा तारा मुख्य प्रवेशद्वाराला शोभतो. समाधी मुळात दगडांना मोर्टारने जोडून बांधली गेली आहे आणि लाल वाळूच्या दगडाने झाकलेली आहे. याच्या वर मोझॅक, फरशीचा पृष्ठभाग, खिडक्यांची जाळी, दरवाजा-चौकट आणि बाल्कनी यासाठी पांढरा संगमरवर वापरण्यात आला आहे. समाधीचा मोठा मुख्य घुमट देखील पांढऱ्या संगमरवराने मढवलेला आहे. समाधी 8 मीटर उंच मूळ प्लिंथवर उभी आहे, ज्याचा वरचा पृष्ठभाग 12000 चौरस मीटर आहे, लाल जाळीदार बलस्ट्रेडने वेढलेला आहे. या चौकोनी प्लॅटफॉर्मचे कोपरे अष्टकोनी छाप देण्यासाठी छाटण्यात आले आहेत. या प्लॅटफॉर्मच्या पायामध्ये 56 सेल बांधले आहेत, ज्यामध्ये 100 पेक्षा जास्त कबरी बनवल्या आहेत. संपूर्ण रचना काही पावले उंच प्लॅटफॉर्मवर उभी आहे.

पर्शियन वास्तुकलेचा प्रभाव असलेली ही समाधी 47 मी. ते उंच आणि 300 फूट रुंद आहे. पर्शियन बल्बस घुमट इमारतीवर बांधलेला आहे, जो पहिल्यांदा सिकंदर लोदीच्या थडग्यात दिसला होता. हा घुमट 42.5 मीटर उंच मानेच्या आकाराच्या सिलेंडरवर बांधला आहे. घुमटाच्या वर एक 6 मीटर उंच पितळी मुकुटाचा कलश स्थापित केला आहे आणि त्यावर चंद्र ठेवला आहे, जो तैमूर वंशाच्या थडग्यांमध्ये आढळतो. घुमट दुहेरी थरात बनविला गेला आहे, बाहेरील थर पांढऱ्या संगमरवराने झाकलेला आहे आणि आतील थर गुहेच्या रूपात बनविला आहे. घुमटाच्या शुद्ध आणि स्वच्छ पांढऱ्या स्वरूपाव्यतिरिक्त, उर्वरित इमारत लाल वाळूच्या दगडाने बनलेली आहे, ज्यावर पांढरे आणि काळे संगमरवर आणि पिवळ्या वाळूच्या दगडाने मोज़ेकचे काम केले आहे. या रंगांच्या मिश्रणामुळे इमारतीला एक वेगळीच आभा येते.

अंतर्गत पोत संपादन

बाहेरून साधी दिसणारी इमारतीची अंतर्गत योजना काहीशी गुंतागुंतीची आहे. यात मुख्य मध्यवर्ती खोलीसह चौकोनी आकाराच्या नऊ खोल्या आहेत. यामध्ये, उरलेल्या आठ दुमजली खोल्या मध्यभागी बांधलेल्या आणि मधोमध उघड्या असलेल्या मुख्य खोलीला घेरलेल्या आहेत. मुख्य कक्ष घुमटाकार (हुजरा) आणि दुहेरी उंचीचा एक मजली आहे आणि घुमटाच्या खाली मध्यभागी आठ बाजूंनी जाळीदार वर्तुळात दुसरा मुघल सम्राट हुमायूनची कबर आहे. ही इमारतीची मुख्य कबर आहे. त्याचे प्रवेशद्वार दक्षिणेकडील इवानमधून आहे आणि इतर दिशांच्या इवानांना पांढऱ्या संगमरवरी जाळ्या आहेत. सम्राटाची खरी समाधी आतील चेंबरमध्ये अगदी खाली स्थित आहे, ज्यामध्ये बाहेरून प्रवेश केला जातो. त्याच्या अगदी वर एक आकर्षक पण सुंदर प्रतिकृती बनवण्यात आली आहे. तळापर्यंत प्रवेश सामान्य पर्यटकांना दिला जात नाही. पिएट्रा ड्युरा नावाच्या संगमरवरी मोज़ेकचा वापर संपूर्ण इमारतीमध्ये केला जातो आणि या प्रकारची थडग्यांचे नियोजन इंडो-इस्लामिक वास्तुकलेचा एक महत्त्वाचा भाग आहे, ज्याचा वापर ताजमहालसारख्या मुघल साम्राज्याच्या नंतरच्या थडग्यांमध्ये मोठ्या प्रमाणावर केला गेला.[20]

मुख्य सभामंडपात संगमरवरी जाळीच्या अगदी वर एक मिहराब आहे, जो पश्चिमेला मक्केकडे आहे. येथे, कुरआनच्या सुरा 24 ऐवजी सामान्यत: प्रवेशद्वारांवर कोरलेली, सुरा-अन-नूरची एक ओळ आहे ज्याद्वारे किब्ला (मक्काची दिशा) मधून प्रकाश प्रवेश करतो. अशा प्रकारे सम्राटाचा दर्जा त्याच्या विरोधक आणि प्रतिस्पर्ध्यांपेक्षा वरचढ होतो, देवत्वाच्या जवळ जातो.

मुख्य सभामंडपाच्या चार कोपऱ्यांवर चार अष्टकोनी खोल्या आहेत, त्या दालनांनी जोडलेल्या आहेत. मुख्य चेंबरच्या हातांच्या मध्यभागी इतर चार चेंबर्स देखील बांधलेले आहेत. या आठ खोल्या मुख्य थडग्याभोवती आहेत, जसे की सूफीवाद आणि इतर अनेक मुघल समाधीमध्ये दिसतात; यासोबतच ते इस्लाम धर्मात स्वर्ग देखील सूचित करतात. या प्रत्येक खोल्यांसह 8-8 खोल्या आहेत, जे एकूण 124 खोल्यांच्या योजनेचा भाग आहेत. या छोट्या खोल्यांमध्ये वेळोवेळी अनेक मुघल नवाब आणि दरबारींच्या कबर बांधल्या गेल्या आहेत. यापैकी प्रमुख म्हणजे हमीदा बानो बेगम आणि दारा शिकोह यांच्या थडग्या. पहिल्या मजल्यासह, या मुख्य इमारतीमध्ये 100 हून अधिक कबरी आहेत, त्यापैकी बहुतेक दफन केलेल्या व्यक्तीची ओळख नाही, परंतु हे निश्चित आहे की त्या राजघराण्यातील किंवा मुघल साम्राज्याच्या दरबारातील आहेत. त्यामुळे, इमारतीला मुघलांची स्मशानभूमी अशी संज्ञा आहे.

लाल वाळूच्या दगडावर पांढऱ्या संगमरवराचे कॉम्बिनेशन या इमारतीत प्रथमच वापरले गेले. यात अनेक भारतीय स्थापत्य घटक देखील आहेत, जसे की मुख्य घुमटाभोवती राजस्थानी स्थापत्यकलेचे छोटे छत्र, जे मूळत: निळ्या टाइलने झाकलेले होते.

चार-बाग संपादन

मुख्य इमारतीच्या बांधकामाला आठ वर्षे लागली, परंतु तिची संपूर्ण वैभव त्याच्या सभोवतालच्या चारबाग शैलीतील मुघल बागांच्या 30 एकरांमधून दिसून येते. ही उद्याने केवळ भारतातच नव्हे तर दक्षिण आशियातील त्यांच्या प्रकारची पहिली उदाहरणे होती. ही उच्च क्रमाच्या भूमितीची उदाहरणे आहेत. नंदनवनाच्या रूपातील बाग सीमा भिंतीच्या आत बनवली आहे. या बागेला पायवाट (खियाबान) आणि दोन मध्यवर्ती जलवाहिन्यांनी चार भागात विभागले आहे. ते इस्लामच्या नंदनवन उद्यानात वाहणाऱ्या चार नद्यांचे प्रतिनिधित्व करतात. अशा प्रकारे तयार झालेल्या चार बागा पुन्हा दगडी वाटांनी चार लहान भागात विभागल्या आहेत. अशा प्रकारे एकूण 36 भाग बनवले जातात. मध्यवर्ती जलवाहिनी मुख्य दरवाज्यापासून समाधीकडे धावत असल्याचे दिसते, त्याखाली जा आणि कुराणातील श्लोकांमध्ये वर्णन केलेल्या 'स्वर्गातील बाग' प्रमाणेच, त्याखाली जा आणि पुन्हा दुसऱ्या बाजूने उदयास येईल.

समाधीच्या आजूबाजूला चारबाग आहेत आणि तिन्ही बाजूंनी उंच दगडी तटबंदी आहे आणि तिसऱ्या बाजूला यमुना नदी वाहायची, जी कालांतराने परिसरापासून दूर गेली आहे. मध्यवर्ती पदपथ दोन गेट्सकडे नेतात: दक्षिणेकडील भिंतीमध्ये एक मुख्य दरवाजा आणि पश्चिम भिंतीमध्ये एक लहान गेट. हे दोन्ही दरवाजे दुमजली आहेत. यापैकी पश्चिमेकडील दरवाजा आता वापरला जातो, तर दक्षिणेकडील दरवाजा मुघलांच्या काळात वापरला जायचा आणि आता बंद आहे. पूर्वेकडील भिंतीला बारादरी जोडलेली आहे. याला नावाप्रमाणे बारा दरवाजे असून त्यामध्ये थंड वाहणाऱ्या मोकळ्या हवेचा आनंद लुटला. उत्तरेकडील भिंतीला एक हमाम जोडलेला आहे जो आंघोळीसाठी वापरला जात असे.

समाधी संकुलातील चारबागच्या आत, आग्नेय दिशेला १५९० मध्ये बांधलेला नाईचा घुमट आहे. मुख्य कॉम्प्लेक्समध्ये त्याची उपस्थिती दफन केलेल्या व्यक्तीचे महत्त्व दर्शवते. तो राजेशाही नाई असायचा. ही समाधी एका उंच चबुतऱ्यावर बांधलेली आहे, ज्यावर जाण्यासाठी दक्षिणेकडून सात पायऱ्या केल्या आहेत. हे चौकोनी आहे आणि त्याच्या एकाच चेंबरवर दुहेरी घुमट आहे. आतल्या दोन थडग्यांवर कुराणातील आयते कोरलेली आहेत. यापैकी एका कबरीवर ९९९ अंक कोरलेला आहे, म्हणजे हिजरी सन ९९९ जे इसवी सन १५९०-९१ सूचित करते.

इतर स्मारके संपादन

हुमायूनच्या थडग्याच्या मुख्य पश्चिमेकडील प्रवेशद्वाराच्या मार्गावर इतर अनेक स्मारके बांधलेली आहेत. या स्मारकांपैकी सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे इसा खान नियाझी यांची कबर आहे, जी मुख्य थडग्याच्या 20 वर्षांपूर्वी 1547 मध्ये बांधली गेली होती. इसा खान नियाझी हा सुर घराण्याचा शासक शेरशाह सुरीच्या दरबारातील अफगाण नवाब होता ज्याने मुघलांविरुद्ध लढा दिला. ही समाधी ईसा खानच्या हयातीत बांधली गेली आणि त्यानंतर ती त्याच्या संपूर्ण कुटुंबासाठी उपयुक्त ठरली. समाधीच्या पश्चिमेला तीन अंगण रुंद लाल वाळूच्या दगडाची मशीद आहे. ही अष्टकोनी समाधी सूर घराण्याच्या लोधी समाधी संकुलातील इतर समाधींशी जवळून साम्य आहे.

मुख्य भिंतीच्या बाहेर असलेल्या कॉम्प्लेक्समधील इतर स्मारकांमध्ये हे समाविष्ट आहे: बु हलीमाची थडगी आणि त्याची बाग. ही कबर आता नष्ट झाली असून ती मध्यभागी नव्हती असे अवशेषांवरून कळते. यावरून असे समजते की ते नंतर जोडले गेले असावे. अफसरवाला मकबरा देखील या संकुलात बांधला आहे, जो अकबराच्या नवाबांपैकी एकासाठी बांधला गेला होता. यासोबतच त्याची मशीदही बांधण्यात आली आहे. निला बुर्ज नावाची समाधी संपूर्ण संकुलाच्या बाहेर बांधलेली आहे. त्याच्या घुमटाच्या वरच्या निळ्या चकाकलेल्या टाइल्सवरून हे नाव पडले. ही समाधी अकबराचा दरबारी बैराम खान याचा मुलगा अब्दुल रहीम खानखाना याने त्याचा सेवक मियाँ फहीम याच्यासाठी बांधली होती. फहीम मियाँ हा त्याचा मुलगा फिरोज खान याच्यासोबत मोठा झाला आणि 1625/26 मध्ये जहांगीरच्या काळात मुघल सेनापती महाबत खान याच्या बंडात त्याच्यासोबत सेवा केली. ही समाधी त्याच्या वास्तुकलेमध्ये अद्वितीय आहे. ते बाहेरून अष्टकोनी आहे तर आतून चौकोनी आहे. त्याची कमाल मर्यादा त्याच्या गळ्यातील घुमट आणि आतील प्लास्टरवर अतिशय सुंदर पेंटिंग आणि मोज़ेकसाठी उल्लेखनीय आहे, जे त्याच्या काळातील लोकप्रिय दुहेरी घुमटापेक्षा वेगळे आहे. या संकुलापासून थोडे पुढे, इतर मुघल स्मारकांमध्ये बडा बताशेवाला महाल, छोटे बताशेवाला महाल आणि बारापुला नावाचा पूल यांचा समावेश आहे ज्यामध्ये 11 कमानी असलेले 12 खांब आहेत. हे 1621 मध्ये जहांगीरच्या दरबारातील नपुंसक मिहर बानू आगा यांनी बांधले होते.