शेषनाग

शेषनाग अर्थातच भगवान विष्णू एका सात फणी असलेल्या नागावर विश्राम घेत बसलेले आहेत असे म्हणले जाते.

शेषनाग
[[Image:|220px| ]] मुक्तेश्वर मंदिर, भुवनेश्वर येथे नागाचे शिल्प नागांचा राजा - इत्यादींची अधिपती देवता
मराठी	शेषनाग
निवासस्थान	क्षीरसागर
वडील	कश्यप
आई	कद्रू
पत्नी	नागलक्ष्मी
अपत्ये	सुलोचना
अन्य नावे/ नामांतरे	शेषनाग, अनंत, आदिशेष, संकर्षण
या देवतेचे अवतार	बलराम व लक्ष्मण

शेषनाग (संस्कृत: शेष, रोमनीकृत: Śeṣa, lit. 'Remainder'),[3] शेषनाग (संस्कृत: शेषनाग, रोमनीकृत: Śeṣanāga, lit. 'साप शेषनाग') आणि आदिशेषन (आदिशेष:) या नावाने ओळखले जाते. रोमनीकृत: अदिशेष, लिट. 'प्रथम शेष'), हा सर्प देवता (नाग) आणि नागराज (सर्व सर्पांचा राजा), तसेच हिंदू धर्मातील सृष्टीचा एक आदिम प्राणी आहे. पुराणांमध्ये, शेषाने ब्रह्मांडातील सर्व ग्रहांना आपल्या कुंड्यांवर धारण केले आहे आणि त्याच्या सर्व मुखातून विष्णूची महिमा सतत गाणे म्हणले आहे. त्याला कधीकधी अनंत शेष, "अंतहीन-शेषा" किंवा आदिशेषा, "पहिला शेष" असे संबोधले जाते. असे म्हणतात की जेव्हा शेषा बाहेर पडतो तेव्हा काळ पुढे सरकतो आणि निर्मिती होते; जेव्हा तो परत गुंडाळतो तेव्हा विश्वाचे अस्तित्त्व नाहीसे होते.

विष्णूचे नारायण स्वरूप बहुतेक वेळा त्यांची पत्नी लक्ष्मीसह शेषावर विश्रांती घेत असल्याचे चित्रित केले जाते. शेषाला गरुडासह विष्णूच्या दोन आरोहांपैकी एक मानले जाते. तो खालील मानवी रूपांत किंवा अवतारांत पृथ्वीवर अवतरला असे म्हणतात: लक्ष्मण, त्रेतायुगात विष्णूचा अवतार रामाचा भाऊ आणि काही परंपरांनुसार, द्वापर युगात विष्णूचा अवतार कृष्णाचा भाऊ बलराम म्हणून. महाभारत (आदि पर्व) नुसार, त्याचे वडील कश्यप आणि आई कद्रू होते, जरी इतर खात्यांनुसार, तो सामान्यतः विष्णूने निर्माण केलेला एक आदिम प्राणी आहे. त्याच्या नावाचा अर्थ संस्कृत मूळ शिष मधून "जो राहतो तो" असा होतो, कारण प्रत्येक कल्पाच्या शेवटी जगाचा नाश झाला तरी शेष तो तसाच राहतो.

स्वरूप

शेषाला सामान्यतः एका विशाल रूपाने चित्रित केले जाते जे अंतराळातून किंवा दुधाच्या महासागरावर(क्षीरसागर) तरंगते, ज्यावर विष्णू झोपलेला असतो. काहीवेळा, त्याला पाच डोकी किंवा सात डोक्याचा किंवा दहा डोक्यांचा सर्प म्हणून चित्रित केले जाते; परंतु सामान्यतः एक हजार डोके असलेला, किंवा पाच हजार डोके असलेला, किंवा दहा लाख डोके असलेला सर्प; कधी कधी प्रत्येक डोक्यावर एक सुशोभित मुकुट घातलेला असतो.

भगवंताचे शेषशायीरूप याच्यामुळे निर्माण झाले असून याला सहस्त्रमस्तके असल्याची कल्पना आहे. त्यामुळेच तो पृथ्वीचा भार सहन करतो. याच्या गळ्यामध्ये पांढरीशुभ्र रत्नमाला असून एका हातात नांगराचा फाळ व दुसऱ्या हातात कोयता आहे. गंगेने शेष नागाची भक्ती करून त्याच्याकडून ज्योतिष व खगोलशास्त्राचे ज्ञान मिळवले असं विष्णूपुराणात सांगितले आहे.

जन्म

महाभारतानुसार शेषाचा जन्म कश्यप ऋषी आणि त्यांची पत्नी कद्रू यांच्या पोटी झाला. कद्रूने एक हजार सापांना जन्म दिला, त्यापैकी शेष सर्वात मोठा होता. शेषानंतर वासुकी, इरावती आणि तक्षक यांचा जन्म त्याच क्रमाने झाला. शेषाचे पुष्कळ भाऊ क्रूर होते आणि ते इतरांना हानी पोहोचवण्यास वाकले होते. कद्रूची बहीण विनता हिच्याद्वारे कश्यपाचा मुलगा असलेल्या गरुडावरही ते निर्दयी होते. (कद्रू आणि विनता या दक्षाच्या मुली होत्या).

लोकप्रिय संस्कृतीत

केरळची राजधानी, तिरुवनंतपुरम, हे नागांच्या राजाच्या नावावर आहे आणि "अनंताचे पवित्र शहर" असे भाषांतरित केले आहे.

इतर नावे

• शेषनाग (शेषसर्प)
• शेष' (पहिला शेष')
• अनंतशेष'(अंतहीन शेष')
• अनंता'(अंतहीन/अनंत)
• पर्यायी शब्दलेखन: Sesa, Shesha, Śeṣa
• शेष शयन म्हणजे शेषनाग वर 'विष्णू' झोपणारा (शयन )'''' शेष शय्या

आई-वडील

नवनागांपैकी एक म्हणजे ‘शेषनाग’ होय. याला देवांचा व मानवाचाही मित्र मानतात. श्री विष्णूंचा अंशावतार म्हणूनही त्याच्याविषयी सांगितले जाते.

शेषनाग हा कश्यप ऋषींच्या १३ बायकापैकी कद्रु हिचा पुत्र असल्याचे भागवत पुराणात आढळते.

वस्तीस्थान

शेषनाग हा पाताळात राहत असून त्याने आपल्या मस्तकावर पृथ्वीचा भार घेतला आहे, अशी कल्पना आहे.

शक्ती

इच्छेला येईल त्याप्रमाणे रूप धारण करण्याची विद्या शेषनागाला ठाऊक होती. त्यामुळेच त्याचे अनेक अवतार व कला निर्माण झाल्या. वसुदेव नवजात कृष्णाला घेऊन गोकुळात निघाले असता धो धो पाऊस पडत होता त्यावेळी त्या पावसापासून कृष्णाचे रक्षण करण्यासाठी शेषनागाने आपले फणाछत्र कृष्णावर धरले होते.

अवतार

राम बंधू लक्ष्मण, कृष्ण बंधू बलराम व महाभाष्यकार पतंजली हे शेषाचे अवतार समजले जातात. शेष हा कालाचे प्रतीक मानला जातो. तो असंख्य रूपांनी सृष्टीच्या संकोच-विकासात सहभागी होत असतो. विष्णूपुराणामध्ये शेषनागाची खालील स्तुती केलेली आहे.

स्तुती

त्वया धुतेयं धरणी विभर्ति चराचरं विेशमनन्तमूर्ते| कृतादि भेदै रज कालरुपो निमेषपूर्वी जगदेतदत्सि॥ याचा अर्थ असा- हे अनंतपूर्ती शेषा, तू ज्या धरित्रीला धारण करतोस, ती पृथ्वी चराचर विेशाला धारण करते. हे अजा, तू कृतयुगापासून निमेषापर्यंत कालाचे भाग असणाऱ्या विेशाचे भक्षण करतोस. सर्व जगाला शेषरुपी नागाने लपटलेले आहे, अशी कल्पना आहे.

काल आणि दिक या दोहोंच्या खेचाखेचीत सृष्टीच्या उत्पत्तिस्थिती- लयाची प्रिाया चालत राहणे, महत्त्वाचे आहे. ज्यावेळी सर्व सृष्टीचा विनाश होतो, तेव्हा कालशेष शिल्लक राहतो म्हणून काल आणि शेष हे दोघेही एकाच तत्त्वाचे पर्याय आहेत. लक्ष्मी आणि वारुणी या शेषाची पूजा करतात आणि प्रलयकाळामध्ये शेष विषयुक्त अग्निज्वाला बाहेर फेकत असतो, अशी ही कल्पना पुराण ग्रंथात मांडलेली आहे.

नवनागस्त्रोत्र

अनन्तं वासुकिं शेषं पद्मनाभं च कम्बलं शन्खपालं ध्रूतराष्ट्रं च तक्षकं कालियं तथा एतानि नव नामानि नागानाम च महात्मनं सायमकाले पठेन्नीत्यं प्रातक्काले विशेषतः तस्य विषभयं नास्ति सर्वत्र विजयी भवेत ॥ इति श्री नवनागस्त्रोत्रं सम्पूर्णं ॥

नाग गायत्री मंत्र ॐ नव कुलाय विध्महे विषदन्ताय धी माहि तन्नो सर्प प्रचोदयात॥

पद्मनाभ, अनंत, वासुकी, शंखपाल, शेष, कम्बल, धुतराष्ट्र, तक्षक आणि कालिया नाग, अश्या प्रकारे एकूण नऊ नाग देवतेच्या नावांचा उल्लेख करण्यात आला आहे. भाविकाने या स्तोत्राचे मनोभावे पठन केल्यास आपल्या मनातील नाग देवतेसंबंधी असलेली भीती नाहीशी होते.

पुराणात अनेक नागांचा उल्लेख आहे जसे ; वासुकी, शेष, पद्म, कंबल, कार कोटक, नागेश्वर, धृतराष्ट्र, शंख पाल, कालाख्य, तक्षक, पिंगल, महा नाग आदि नागांच वर्णन आहे.