तक्षक

हिंदू आणि बौद्ध धर्मातील नागराजा आहे. हिंदू महाकाव्य महाभारतात त्यांचा उल्लेख आहे.हिंदू पौराणिक कथेनुसार, पातालाच्या आठ नागांपैकी एक, तक्षक हा कश्यपाचा मुलगा होता आणि कद्रूच्या पोटी त्याचा जन्म झाला होता.

तक्षकेश्वर मंदिरातील तक्षक नागाची मूर्ती.

शापामुळे राजा परीक्षितचा मृत्यू

शुक ऋषी व परीक्षित

पांडवांच्या स्वर्गारोहणानंतर अभिमन्यूचा मुलगा परीक्षित याने राज्य केले. त्याच्या राज्यात प्रत्येकजण सुखी आणि संपन्न होता. एकदा राजा परीक्षित शिकार खेळता खेळता दूर गेला. जेव्हा त्याला तहान लागली तेव्हा तो जंगलात असलेल्या आश्रमात गेला. तिथे त्याला शमिक नावाचा ऋषी मूक अवस्थेत बसलेला दिसला. राजा परीक्षितने त्याच्याशी बोलायला हवे होते, पण शांत आणि ध्यानात असल्याने ऋषींनी प्रतिसाद दिला नाही. हे पाहून परीक्षितला खूप राग आला आणि त्याने एक मेलेला साप उचलून ऋषीच्या गळ्यात घातला आणि तेथून निघून गेला. शमिक ऋषीचा मुलगा श्रृंगी जेव्हा आश्रमात पोहोचला, तेव्हा त्याने आपल्या वडिलांच्या गळ्यात एक मृत साप लटकलेला पाहिला. हे सर्व राजा परीक्षितने केल्याचे त्याला कळाले. चिडलेल्या, शृंगीने राजा परीक्षितला शाप दिला की आजपासून सातव्या दिवशी नागराज तक्षक यांनी चावल्यामुळे तुझा मृत्यू होईल.नंतर जेव्हा शमिक ऋषींचे लक्ष गेले तेव्हा त्यांना ही घटना कळली, तेव्हा त्यांनी आपल्या मुलाला सांगितले की तू राजा परीक्षितला शाप देऊन चांगले केले नाहीस. तो राजा न्यायी आणि लोकसेवक आहे. त्यांच्या निधनाने राज्याचे मोठे नुकसान होणार आहे. त्याने एवढा मोठा गुन्हाही केला नव्हता की त्याला इतका शाप मिळावा. शमिकला खूप वाईट वाटले. पण शाप परत घेता येत नाही. शमिक ऋषी ताबडतोब राजवाड्यात जातात आणि राजा परीक्षितला कळवतात की माझ्या मुलाने भावनेने तुला शाप दिला आहे. ही तुमची चूक नाही, ती वेळेची चूक आहे. त्यामुळे जो दोषी आहे त्याला शिक्षा होणार नाही तर ती आपल्यालाच मिळेल, असा विचार मनात दाटून येतो. हे ऐकून राणी रडू लागली. शमिक ऋषी म्हणतात की हा दुर्दैवाचा बाण विधिच्या धनुष्यातून निघाला आहे, तो परत येणार नाही. मी तुम्हाला सांगायला आलो आहे की आता तुम्ही जो वेळ दिला आहे त्याचा वापर करा. तुमच्या गुरूचा सल्ला घ्या ते तुम्हाला मार्ग दाखवतील. राजन देव तुझ्या आत्म्याला शांती देवो. मग राजा परीक्षित रात्रीच आपल्या गुरूंकडे पोहोचतो आणि आपली व्यथा सांगतो आणि म्हणतो की मी ७ दिवसात काय करावे जेणेकरून माझे मरणोत्तर जीवन सुधारेल. तेव्हा गुरू म्हणतात की भक्ती कर हरीचे नामस्मरण कर. तुम्ही वेदव्यासजींचे पुत्र शुकदेवजींकडे जा, ते तुम्हाला श्रीकृष्णांच्या लिलांचे वर्णन सांगतील. तेव्हा राजा परीक्षित हे बालक शुकदेव यांच्याकडे जातात आणि त्यांचे पाय धुतात आणि शुकदेव त्यांना श्रीमद्भागवत कथा सांगतात.यानंतर सातव्या दिवशी तक्षक सर्प राजा परीक्षितला दंश मारतो, आणि परिक्षितचा मृत्यू होतो.

जनमेजयाचा यज्ञ

जनमजेयाचे यज्ञामध्ये सापांचे बलिदान थांबवताणा आस्तिक ऋषी.

जेव्हा परीक्षितचा पुत्र जनमेजय याला राज परीक्षितच्या मृत्यूचे कारण कळले तेव्हा त्याने संकल्प केला की मी असा यज्ञ करीन, ज्याने सर्व सर्प जातींचा नाश होईल. जनमेजयाच्या यज्ञामुळे एक एक करून सर्व नाग भस्म होऊ लागतात.यज्ञाच्या आगीत लाखो सर्प पडू लागले तेव्हा घाबरलेल्या तक्षकाने इंद्राचा आश्रय घेतला. तो इंद्रपुरी येथे राहू लागला. वासुकीच्या प्रेरणेने एक ब्राह्मण आस्तिक परीक्षितच्या यज्ञात पोहोचला आणि यजमान आणि ऋत्विजाची स्तुती करू लागला. दुसरीकडे जेव्हा ऋत्विज तक्षकाच्या नावाने यज्ञ करू लागले, तेव्हा मजबुरीने इंद्राला तक्षकाला उत्तरेला लपवून तिथे आणावे लागले. तेथे तो तक्षकाला एकटा सोडून आपल्या महालात परतला. अशा वेळी जनमेजयाने माता मनसादेवीचा मुलगा आस्तिक या विद्वान बालकावर प्रसन्न होऊन त्याला वरदान देण्याची इच्छा व्यक्त केली, म्हणून त्यांनी यज्ञ त्वरित समाप्त होण्यासाठी वरदान मागितले. म्हणूनच तक्षकही वाचला कारण त्याच्या नावाच्या आवाहनाच्या वेळी संपल्याची घोषणा झाली. कद्रू आणि कश्यप यांचा मुलगा वासुकीची बहीण देवी मनसा हिचा जन्म नागांच्या रक्षणासाठी झाला. बहुतेक ठिकाणी मनसादेवीच्या पतीचे नाव ऋषी जरतकरू आणि त्यांच्या मुलाचे नाव अस्तिक (अस्तिक) असे सांगितले जाते, ज्याने आपल्या आईच्या कृपेने जनमेयजाच्या यज्ञातून सापांचे रक्षण केले.