वीट

वीट (करमाळा तालुका) याच्याशी गल्लत करू नका.

वीट हे इमारत बांधकामासाठी वापरायचे एक साहित्य आहे. तिचा वापर भिंतींच्या बांधकामात होतो. पारंपरिकरीत्या वीट म्हणजे लाल मातीपासून बनवून भट्टीत भाजलेला ९ इंच लांब, व ४ इंच रुंद व ३ इंच जाड मापाचा आयताकार घन ठोकळा. पण आजकाल सिमेंटच्या मसाल्याने बांधलेल्या कोणत्याही आयताकार ठोकळ्याला वीट म्हणतात. ही वीट माती, रेती, दगड, कॉक्रीट, औष्णिक विद्युत केंद्रातील राख अथवा चुना यांच्यापासून बनलेलीही असू शकते. विटा या अनेक पदार्थानी, अनेक वर्गीकरणांत, अनेक आकारमानांत व प्रकारांत बनविल्या जातात. या सर्व गोष्टींत स्थानांनुसार व कालावधीनुसार बदल संभवतो. विटांचे दोन मुख्य प्रकार म्हणजे भाजलेल्या व न-भाजलेल्या विटा होय.

पारंपारिक वीट भट्टी

पारंपारिक वीट भट्टी परीसराचे दृश्य

साधारण विटेपेक्षा वेगळ्या साहित्याची व वेगळ्या आकारमानाची वीट थोडी वजनी असते. तिला हलकी करण्यास मधे एक पोकळी ठेवतात.

भाजलेल्या विटा हे पुष्कळ काळ टिकणारे व मजबूत बांधकाम साहित्य आहे. त्यांचा उल्लेख 'कृत्रिम दगड' असाही कधीकधी करण्यात येतो. विटांचा उपयोग ५००० ख्रिस्तपूर्व या काळापासून करण्यात येत आहे. न-भाजलेल्या व नुसत्या हवेत वाळवलेल्या विटांचा इतिहास तर त्याहीमागे जातो. त्यांत एक जास्तीचे साहित्य म्हणून तणस अथवा गवत भरलेले असे. ते वापरून बनवलेली वीट एकसंध रहात असे व ती पाण्याने ओघळण्याची शक्यता अतिशय कमी रहात असे.

बांधकामादरम्यान विटा ह्या वेगवेगळ्या पद्धतीने रचण्यात येतात. त्यांना एकत्रितपणे सांधण्यासाठी वापरण्यात येणारा 'बंधक' (बांधणारा या अर्थाने) (अथवा स्थानिक भाषेत मसाला) हा वेगवेगळ्या पदार्थापासून बनविण्यात येतो. मसाल्यामुळे या विटांची बांधणी होते व एक बांधकाम उभे राहते.

विटाभट्टी

उपयोग

विटा ही एक अष्टपैलू बांधकाम सामग्री आहे, जी विविध प्रकारच्या अनुप्रयोगांमध्ये भाग घेण्यास सक्षम आहे, ज्यात:

• स्ट्रक्चरल भिंती, बाह्य आणि अंतर्गत भिंती
• बेअरिंग आणि नॉन-बेअरिंग साउंड प्रूफ विभाजने
• फायरवॉल, पार्टी वॉल, एन्क्लोजर आणि फायर टॉवर्सच्या स्वरूपात स्ट्रक्चरल-स्टील सदस्यांचे अग्निरोधक
• स्टुकोसाठी पाया
• चिमणी आणि फायरप्लेस
• पोर्च आणि टेरेस
• बाहेरच्या पायऱ्या, विटांचे चालणे आणि पक्के मजले
• जलतरण तलाव

युनायटेड स्टेट्समध्ये, इमारती आणि फुटपाथ दोन्हीसाठी विटांचा वापर केला जातो. इमारतींमध्ये विटांच्या वापराची उदाहरणे वसाहती काळातील इमारती आणि देशभरातील इतर उल्लेखनीय संरचनांमध्ये पाहिली जाऊ शकतात. विशेषतः १९ व्या शतकाच्या उत्तरार्धात आणि २० व्या शतकाच्या सुरुवातीस पक्के रस्ते आणि पदपथांमध्ये विटांचा वापर केला गेला आहे. डांबर आणि काँक्रीटच्या वापरामुळे फरसबंदीसाठी विटांचा वापर कमी झाला, परंतु तरीही ते काहीवेळा रहदारी शांत करण्याच्या पद्धती म्हणून किंवा पादचारी परिसरामध्ये सजावटीच्या पृष्ठभागाच्या रूपात स्थापित केले जातात. उदाहरणार्थ, १९०० च्या दशकाच्या सुरुवातीस, मिशिगनच्या ग्रँड रॅपिड्स शहरातील बहुतेक रस्ते विटांनी पक्के केलेले होते. आज, विटांनी बांधलेल्या रस्त्यांचे फक्त २० ब्लॉक शिल्लक आहेत (शहराच्या हद्दीतील सर्व रस्त्यांपैकी ०.५ टक्के पेक्षा कमी). ग्रँड रॅपिड्स प्रमाणेच, युनायटेड स्टेट्समधील नगरपालिकांनी २० व्या शतकाच्या मध्यापर्यंत स्वस्त डांबरी काँक्रिटने विटांच्या रस्त्यांची जागा घेण्यास सुरुवात केली.

उत्तर-पश्चिम युरोपमध्ये, शतकानुशतके बांधकामात विटा वापरल्या जात आहेत. अलीकडे पर्यंत, जवळजवळ सर्व घरे जवळजवळ संपूर्णपणे विटांनी बांधली गेली होती. जरी आता बरीच घरे काँक्रीट ब्लॉक्स् आणि इतर सामग्रीचे मिश्रण वापरून बांधली गेली आहेत, परंतु सौंदर्याच्या आकर्षणासाठी अनेक घरे बाहेरील बाजूस विटांच्या थराने कातडी बनलेली आहेत.

धातूविज्ञान आणि काचेच्या उद्योगांमधील विटा बहुतेकदा अस्तर भट्टीसाठी वापरल्या जातात, विशेषतः सिलिका, मॅग्नेशिया, कॅमोटे आणि तटस्थ (क्रोमोमॅग्नेसाइट) रीफ्रॅक्टरी विटा. या प्रकारच्या विटांमध्ये चांगली थर्मल शॉक प्रतिरोधकता, लोड अंतर्गत अपवर्तकता, उच्च वितळण्याचा बिंदू आणि समाधानकारक सच्छिद्रता असणे आवश्यक आहे. विशेषतः युनायटेड किंगडम, जपान, युनायटेड स्टेट्स, बेल्जियम आणि नेदरलँड्समध्ये एक मोठा रेफ्रेक्ट्री ब्रिक उद्योग आहे.

अभियांत्रिकी विटा वापरल्या जातात जेथे ताकद, कमी पाण्याचे छिद्र किंवा आम्ल (फ्ल्यू गॅस) प्रतिरोध आवश्यक असतो.

यूकेमध्ये १९ व्या शतकाच्या उत्तरार्धात किंवा २० व्या शतकाच्या सुरुवातीस एक लाल विटांचे विद्यापीठ स्थापित केले गेले आहे. जुन्या ऑक्सब्रिज संस्थांपासून वेगळे करण्यासाठी अशा संस्थांना एकत्रितपणे संदर्भित करण्यासाठी हा शब्द वापरला जातो आणि त्यांच्या इमारतींमध्ये दगडाच्या विरुद्ध विटांचा वापर केला जातो.

कोलंबियन वास्तुविशारद रोजेलिओ साल्मोना त्याच्या इमारतींमध्ये लाल विटांचा व्यापक वापर आणि त्याच्या रचनांमध्ये सर्पिल, रेडियल भूमिती आणि वक्र यांसारख्या नैसर्गिक आकारांचा वापर करण्यासाठी प्रसिद्ध होते.

मर्यादा

२० व्या शतकापासून, भूकंपाच्या चिंतेमुळे काही भागात वीटकामाचा वापर कमी झाला. १९०६ चा सॅन फ्रान्सिस्को भूकंप आणि १९३३ लाँग बीच भूकंप यांसारख्या भूकंपांनी भूकंपप्रवण भागात अप्रबलित विटांच्या दगडी बांधकामाच्या कमकुवतपणा उघड केल्या. भूकंपाच्या घटनांदरम्यान, मोर्टारला तडे जातात आणि चुरा होतात, ज्यामुळे विटा एकत्र ठेवल्या जात नाहीत. स्टीलच्या मजबुतीकरणासह विटांचे दगडी बांधकाम, जे भूकंपाच्या वेळी दगडी बांधकाम एकत्र ठेवण्यास मदत करते, अनेक इमारतींमध्ये अप्रबलित विटांच्या जागी वापरली जाते. अनेक अधिकारक्षेत्रांमध्ये जुन्या अप्रबलित दगडी बांधकामांचे रीट्रोफिटिंग अनिवार्य करण्यात आले आहे. तथापि, प्रबलित काँक्रीटमधील स्टीलच्या गंजप्रमाणेच, रीबार गंजणे प्रबलित विटांच्या संरचनेच्या अखंडतेशी तडजोड करेल आणि शेवटी अपेक्षित आयुष्य मर्यादित करेल, त्यामुळे भूकंप सुरक्षा आणि दीर्घायुष्य यांच्यात काही प्रमाणात अंतर आहे.