विज्ञानकथा
विज्ञानकथा हा एक वैशिष्ट्यपूर्ण वाङ्‌मय प्रकार आहे. हा ललितकथेच्याच निकषाला अनुसरून गुंफला जातो. विज्ञानकथा ही माणसांची कथा असते. विद्यमान विज्ञान तंत्रज्ञानाच्या प्रगतीचा भविष्यकाळात प्रक्षेप करून भविष्यकाळातील माणसाच्या जीवनावर त्याचा काय परिणाम होतो, त्या काळातील समाज कसा असेल, मानवी परस्परसंबंध कसे असतील याचे चित्रण करणारे साहित्य म्हणजे विज्ञानकथा.
विज्ञानसाहित्याचा उगम पाश्चिमात्य देशात झाला. इंग्रजीतली पहिली विज्ञानकथा फ्रँकेस्टाईन ही १८१८ साली मेरी शेली या लेखिकेने लिहिली. त्यानंतर बऱ्याच काळानंतर इंग्रजी साहित्यात निर्माण झालेला विज्ञानसाहित्याचा प्रवाह मराठी भाषेतही यायला सुरुवात झाली.
विज्ञानकथेची सुरुवात सर्वप्रथम १९०० मध्ये कृष्णाजी आठले यांच्या ज्यूल्स व्हर्नच्या कादंबरीच्या 'चंद्रलोकची सफर' या नावाने केलेल्या अनुवादाने झाली. त्याचे प्रकाशन 'केरळकोकिळ' या मराठी नियतकालिकात झाले. ते काम सहा वर्े चालू होतं. त्यानंतर १९११ साली श्रीधर रानडे यांनी लिहिलेल्या ' तारेचे हास्य' या त्यांनी स्वतः लिहिलेल्या कथेने विज्ञानकथा लेखनाची खरी पायाभरणी झाली. वा.म. जोशी यांनी लिहिलेल्या दोन कथा 'अप्रकाशित किरणांचा दिव्य प्रकाश ' आणि ' वामलोचना' १९१४ साली प्रकाशित झाल्या.
भारताच्या स्वातंत्र्यलढ्याच्या वेळी विज्ञान कथा, कादंबऱ्या लिहिण्याचे काम थंडावले. पण, स्वातंत्र्योत्तर काळात १९५० नंतर अनुवादित विज्ञान कथांचे व कादंबऱ्यांचे लेखन पुन्हा सुरू झाले. भा.रा. भागवत यांनी ज्यूल्स व्हर्न आणि एच.जी. वेल्स यांच्या अराउंड द वर्ल्ड इन ८० डेज , ट्वेन्टी थाऊजंड लीग अंडर द सी , इनव्हिजिबल मॅन या कथा येथील मातीचा स्पर्श करून लिहिल्या. त्या कथा बालमित्रमध्ये छापून येत होत्या. त्यामुळे, त्या कथा जरी लहान थोर सगळ्यांना आवडल्या तरी विज्ञानकथेवर मात्र बालसाहित्य, साहसकथा असा शिक्का बसला. आणि त्यामुळे त्या कथांना जरी यश आले तरी विज्ञानकथांच्या प्रगतीत त्यामुळेच मोठा अडसर निर्माण झाला. त्याचा परिणाम यशवंत रांजणकर, नारायण धारप, द.पां. खांबेटे, दि बा. मोकाशी यांच्या लेखनावर झाला. त्यातील बरेच लेखन हे अनुवादित वा रूपांतरित होते. पण, दि.बा. मोकाशी यांनी लिहिलेल्या विज्ञानकथा मात्र स्वतंत्र होत्या.
भा.रा. भागवत यांचा ' उडती छबकडी ' हा सगळ्यात पहिला विज्ञान कथासंग्रह १९६६ साली आला. त्या पाठोपाठ द.पां. खांबेटे यांचा ' माझे नाव रमाकांत वालावलकर' हा विज्ञान कथासंग्रह आला. द.पां. खांबेटे यांच्या या संग्रहातील सगळ्या कथा रहस्यरंजनमध्ये प्रकाशित झालेल्या होत्या.
आपल्याकडे स्वातंत्र्योत्तर काळात विज्ञान तंत्रज्ञानाला जसजसे महत्त्व यायला लागले तसा त्याचा प्रसारही वेगाने व्हायला लागला. विज्ञान जीवनाला सर्व अंगांनी भिडायला लागले. आणि त्यानंतर आधुनिक विज्ञानकथांचा उदयकाल १९७५ पासून झाला असे मानले जाते.
जयंत नारळीकर यांच्या कृष्णविवर या कथेपासून विज्ञानकथेकडे गंभीरपणे पाहिले जायला लागलं. अर्थात, जयंत नारळीकर यांच्याआधीही निरंजन घाटे विज्ञान कथा लेखन करत होतेच. निरंजन घाटे १९७१पासून विज्ञान कथास्पर्धेत बक्षीसे मिळवणारे विज्ञान साहित्य लेखक आहेत. १९७५ च्या साहित्य संमेलनात दुर्गाबाई भागवत यांनी जयंत नारळीकर यांच्या विज्ञानकथांची आणि ते करत असलेल्या प्रयत्नांची दखल घेतली आणि त्याचा गौरवपूर्ण उल्लेख केला. तेव्हापासून विज्ञानकथा या प्रकाराला समीक्षकांनी गंभीरपणे घेतले. आणि मग तिची दिवसेंदिवस प्रगती होतच राहिली. त्याच काळात ललित कथांशी जवळीक साधून ललित कथांच्या निकषाला अनुसरून विज्ञान कथा लिहायला सुरुवात केली ती विज्ञान कथा लेखक बाळ फोंडके यांनी. विज्ञानकथा लेखन या प्रकारात बाळ फोंडके यांचे योगदान फार मोलाचे आहे.विज्ञानातल्या नव्या शोधांमुळे मानवी नातेसंबंधांचा जो विचित्र गुंता होतो याचे चित्रण त्यांच्या विज्ञानकथांमधून दिसून येते. लक्ष्मण लोंढे यांच्या नावाचा उल्लेख केल्याशिवाय विज्ञान कथाकारांची यादी अपूर्णच राहील. त्यानंतर विज्ञानकथा लेखकांत श्री. सुबोध जावडेकर यांनी लिहिलेल्या विज्ञानकथांची शैली विशेष उल्लेखनीय अशी आहे. त्यांच्या कथेतील काल्पनिकता श्वास रोखून ठेवणारी असून कथाही उल्लेखनीय अश्या आहेत.
याव्यतिरिक्त अरुण साधू , अरुण हेबळेकर, अरुण मांडे, संजय ढोले , शुभदा गोगटे यांच्या विज्ञानकथांतून त्यांनी माणसांचा वेध घेतला आहे. लेखनात तंत्रज्ञानाच्या झपाट्यात माणूसपणाच्या खुणा शोधण्याचा प्रयत्न प्रा. माधुरी शानभाग यांच्या विज्ञानकथांचा दिसून येतो. तर अरुण मांडे यांच्या विज्ञानकथेत विशेष शैली दिसते.
इतर साहित्याच्या तुलनेत विज्ञान साहित्याकडे जास्त मूलभूत पातळीवर जीवनदर्शन घडवण्याची क्षमता असते. मराठी विज्ञानकथेने गेल्या पन्नास साठ वर्षात गाठलेला पल्ला प्रशंसनीय आहे. आणि आता पुढे तशीच वाटचाल कायम चालू राहील असं आशादायी लिखाण होत आहे.
काही प्रसिद्ध विज्ञानकथा लेखक
संपादनआधुनिक विज्ञानकथा लेखक
संपादन- जयंत नारळीकर
- बाळ फोंडके
- निरंजन घाटे
- लक्ष्मण लोंढे
- सुबोध जावडेकर
- अरुण मांडे
- माधुरी शानभाग
- शुभदा गोगटे
- संजय ढोले
- डी व्ही कुलकर्णी
- अरुण साधू
- अरुण हेबळेकर
- मेघश्री दळवी
- सुधा रिसबुड
- स्मिता पोतनीस
- प्रसन्न करंदीकर
- आशिष महाबळ
- द. व्यं. जहागीरदार
- यशवंत देशपांडे
- आकाश होगाडे
- नील आर्ते
डॉ . फुला बागूल [शिरपूर जि धुळे ]
काही प्रसिद्ध विज्ञान कथासंग्रह/कादंबऱ्या
संपादन- अंतराळातील भस्मासूर (लेखक - जयंत नारळीकर)
- अखेरचा प्रयोग (लेखक - बाळ फोंडके)
- अमानुष (लेखक - बाळ फोंडके)
- अस्मानी (लेखिका - शुभदा गोगटे)
- आकाशभाकीते (लेखक - सुबोध जावडेकर)
- ऑफलाईन (लेखक - बाळ फोंडके)
- इंद्रधनुष्य (लेखिका - माधुरी शानभाग)
- कर्णपिशाच्च (लेखक - बाळ फोंडके)
- कल्पित अकल्पित (लेखिका - सुधा रिसबूड)
- कालवलय (लेखक - बाळ फोंडके)
- गर्भार्थ (लेखक - बाळ फोंडके)
- गार्डिअन (लेखिका - सुधा रिसबूड)
- गुगली (लेखक - सुबोध जावडेकर)
- गुडबाय अर्थ (लेखक - बाळ फोंडके)
- गोलमाल (लेखक - बाळ फोंडके)
- खिडकीलाही डोळे असतात (लेखक - बाळ फोंडके)
- चिरंजीव (लेखक - बाळ फोंडके)
- जीवनचक्र (लेखक - निरंजन घाटे)
- थँक यू मिस्टर फॅरॅडे (लेखक - लक्ष्मण लोंढे)
- दॅट क्रेझी इंडियन (लेखक - निरंजन घाटे)
- दुसरा आइन्स्टाईन (लेखक - लक्ष्मण लोंढे)
- दृष्टिभ्रम (लेखक - बाळ फोंडके)
- द्विदल (लेखक - बाळ फोंडके)
- पुढल्या हाका (लेखक - सुबोध जावडेकर)
- पुनर्जन्म (लेखिका - माधुरी शानभाग)
- प्रारंभ (लेखिका - मेघश्री दळवी)
- प्रिमझाल मान (लेखिका - मेघश्री दळवी)
- २२ जुलै १९९५ (लेखक - लक्ष्मण लोंढे)
- भविष्यवेध (लेखक - निरंजन घाटे)
- मुंगी उडाली आकाशी (लेखिका - माधुरी शानभाग)
- मृत्यूदूत (लेखक - निरंजन घाटे)
- यंत्रमानवाची साक्ष (लेखक - निरंजन घाटे)
- यंत्रलेखक (लेखक - निरंजन घाटे)
- यक्षाची देणगी (लेखक - जयंत नारळीकर)
- युरेका (लेखक - बाळ फोंडके)
- रिमोट कंट्रोल (लेखक - लक्ष्मण लोंढे)
- रोबो फिक्सिंग (लेखक - निरंजन घाटे)
- वसुदेवे नेला कृष्ण (लेखिका - शुभदा गोगटे)
- वामनाचे चौथे पाऊल (लेखक -सुबोध जावडेकर)
- व्हर्चुअल रियॅलिटी (लेखक - बाळ फोंडके)
- संगणकाची सावली (लेखक - सुबोध जावडेकर)
- सॅप (लेखिका - माधुरी शानभाग)
- सायबर कॅफे (लेखक - बाळ फोंडके)
- स्पेसजॅक (लेखक - निरंजन घाटे)
- स्वप्नचौर्य (लेखक - निरंजन घाटे
- बीटा एकशे तेवीस [लेखक डॉ फुला बागूल]
काही प्रातिनिधिक विज्ञानकथा संग्रह
संपादन- पूर्वसंचित – गोफ नात्यांचा, विश्वकर्मा प्रकाशन, पुणे, २०१७
- ब्रम्हांडाची कवाडं, संपादन लक्ष्मण लोंढे आणि डॉ मेघश्री दळवी, गार्गीज प्रकाशन, वसई, २०१६
- मन्वंतर, संपादन निरंजन घाटे, डायमंड प्रकाशन, पुणे, २०१५
- निवडक धनंजय विज्ञानकथा, संपादन अरुण नेरूरकर, राजेंद्र प्रकाशन, मुंबई, २०१५
- विज्ञानसृष्टी – पुणे विद्यापीठ अभ्यासक्रमासाठी, संपादन डॉ स्नेहल तावरे आणि डॉ बाळासाहेब गुंजाळ, प्रेरणा प्रकाशन, पुणे, २०१४
- विज्ञानिनी भाग २ - संपादन अ.पां. देशपांडे, परममित्र प्रकाशन, ठाणे, २०१३
- यंत्रमानव, संपादन सुबोध जावडेकर आणि अ.पां. देशपांडे, मनोविकास प्रकाशन, पुणे, २००७
- मराठीतील निवडक विज्ञानकथा, संपादन निरंजन घाटे, स्नेहवर्धन प्रकाशन, पुणे, २००१
- विज्ञानिनी, संपादन अ.पां. देशपांडे, श्रीविद्या प्रकाशन, पुणे, १९९०
बाह्य दुवे
संपादन- मराठी विज्ञानसाहित्य : समीक्षा व संशोधन : डॉ . फुला बागूल : अथर्व पब्लिकेशन्स जळगाव