नागपूरचे राज्य

नागपूरचे राज्य १८ व्या शतकाच्या सुरुवातीस देवगडच्या गोंड राज्यकर्त्यांनी स्थापित केलेले पूर्व-मध्य भारतातील एक राज्य होते. हे १८ व्या शतकाच्या मध्यभागी भोसले घराण्याच्या मराठ्यांच्या अधिपत्याखाली आले आणि ते मराठा साम्राज्याचा भाग बनले. नागपूर शहर हे राज्याची राजधानी होते.

नागपूरचे राज्य
१८१८ - १८५३
राजधानी	नागपूर
राजे	भोसले
भाषा	मराठी
क्षेत्रफळ	वर्ग किमी

तिसऱ्या इंग्रज-मराठा युद्धा नंतर हे राज्य १८१८ मध्ये ब्रिटिश साम्राज्याचे राज्य बनले आणि १८५३ मध्ये हे नागपूर प्रांत बनून ब्रिटिश भारताला जोडले गेले.

इतिहास

गोंड राज्य

नागपूर राज्याची ऐतिहासिक नोंद १८ व्या शतकाच्या सुरुवातीस सुरू होते, जेव्हा ते आता छिंदवाडा जिल्ह्यातील देवगडच्या गोंड राज्याचा भाग बनले होते. देवगडचे राजा बख्त बुलंद यांनी दिल्लीला भेट दिली आणि त्यानंतर स्वतःच्या राज्याच्या विकासास प्रोत्साहन देण्याचा त्यांचा निर्धार होता. यासाठी त्यांनी हिंदू व मुस्लिम कारागीर व शेती करणाऱ्यांना येथे स्थायिक होण्यासाठी आमंत्रित केले आणि नागपूर शहराची स्थापना केली. त्यांचा वारसदार, चांद सुलतान यांनी देशाचा विकास चालू ठेवला आणि आपली राजधानी नागपुरात आणली. चांद सुलतानच्या मृत्यूनंतर भोसले यांनी राज्याचा ताबा घेतला.

मराठा भोसले राज्य

रघूजी प्रथम भोसले (1739–1755)

रघूजी भोसले यांनी सक्रिय केलेले नागपूर जिल्ह्यातील नगरधन किल्ल्याचे आतील दृश्य.

१७३९ मध्ये चांद सुलतान यांच्या मृत्युनंतर, त्याच्या उत्तराधिकाऱ्याबद्दल वाद झाले, आणि त्यांच्या विधवेने मराठा छत्रपतीच्या वतीने वऱ्हाडचे अधिकारी रघूजी भोसले यांची मदत घेतली. भोसले कुटुंब मूळचे सातारा जिल्ह्यातील देउर या गावचे अध्यक्ष होते. रघूजींचे आजोबा आणि त्याचे दोन भाऊ शिवाजीच्या महाराजांच्या सैन्यात लढले होते आणि त्यांच्यातील बहुतेकांना वऱ्हाडमध्ये एक उच्च सैन्य पद आणि चौथ गोळा करण्याची भूमिका सोपविण्यात आली होती. रघूजी यांना प्रतिस्पर्धी गोंड गटांनी बोलविले असता त्यांनी चंद सुलतानच्या दोन मुलांची जागा या ताब्यात घेतलेल्या सिंहासनावर घेतली. त्यानंतर रघूजी त्यांच्या मदतीसाठी योग्य बक्षीस घेऊन परत वऱ्हाड येथे निवृत्त झाले. तथापि, भाऊंमध्ये मतभेद वाढले आणि १७४३ मध्ये रघूजीने मोठ्या भावाच्या विनंतीवरून पुन्हा हस्तक्षेप केला आणि आपला प्रतिस्पर्धी हाकलला. पण दुसऱ्यांदा ताब्यात घेतलेले देश परत करण्याची इच्छा त्यांना नव्हती . गोंड राजा बुरहान शान, यांना त्यांचा स्वामित्वाची बाह्य अधिचिन्हे टिकवून ठेवण्याच्या अधिकारासाठी परवानगी असली, तरी प्रत्यक्ष व्यवहारात ते राज्याचे निवृत्तिवेतनधारी बनून राहिले, आणि सर्व शक्ती रघूजी भोसले यांच्या हातात गेली आणि ते नागपूरचे पहिले मराठा राजे बनले.

निर्भय आणि निर्णायक, रघूजी हे मराठा नेत्याचे प्रमुख होते; इतर राज्यांच्या त्रासात त्याने स्वतःची महत्त्वाकांक्षा उघडली पाहिली आणि लुटणे व स्वारी करण्याच्या सबबीचीही त्याला गरज भासली नाही. त्याच्या सैन्याने दोनदा बंगालवर आक्रमण केले आणि त्यांनी कटकचे सत्र घेतले. चंदा, छत्तीसगड आणि संबलपूर त्याच्या मृत्यूच्या वर्षी म्हणजे १45 and. ते १5555. दरम्यान त्याच्या अधिपत्यात सामील झाले.

जानोजी, पहिले मुधोजी, आणि दुसरे रघूजी भोसले (१७५५–१८१६)

मराठा साम्राज्याच्या भोसले घराण्याने बांधलेले नगरधन किल्ल्याचे मुख्य प्रवेशद्वार

पेशवाई आणि हैदराबादच्या निजाम यांच्यात झालेल्या युद्धात त्यांचे उत्तराधिकारी जानोजी भोसले यांनी भाग घेतला. त्यानंतर जानोजींने या दोघांचा विश्वासघात केल्यामुळे जानोजींच्याविरूद्ध एकजूट होऊन त्यांनी १७६५ मध्ये नागपूरवर हल्ला करून नागपूर जाळले.

२१ मे १७७२ रोजी जानोजी यांचे निधन झाल्यावर, त्यांच्या भावांनी उत्तराधिकारी होण्यासाठी लढाई केली. मुधोजी भोसले यांनी सहा मैल (१० कि.मी.) नागपूरच्या दक्षिणेस पाचगावच्या लढाईत, आपल्या भावली ठार केले आणि जान्होजीचा वारसदार असलेल्या त्यांचा शिशु रघूजी (दुसरे) भोसले याच्या वतीने राजकारण करण्यात त्यांना यश आले. १७८५ मध्ये मंडला आणि वरची नर्मदा खोरे पेशव्याशी तह करून नागपूरच्या साम्राज्यात जोडली गेली. मुधोजी यांनी ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनीची बाजू घेतली आणि हे धोरण काही काळ रघूजी दुसरे, ज्यांनी होशंगाबाद व खालच्या नर्मदा खोरे ताब्यात घेतले, यांनी चालू ठेवले. परंतु १८०३ मध्ये ते ग्वाल्हेरच्या दौलतराव शिंदेंबरोबर इंग्रजांविरूद्ध एकत्र झाले. १८०६ त्यांनी पर्यंत संबलपूरवरचे हक्क सोडले नसले तरी हे दोन नेते आसई आणि आर्गाव या युद्धात निर्णायकपणे पराभूत झाले आणि त्यावर्षीच्या देवगावच्या करारात राघूजींनी कटक, दक्षिणी वऱ्हाड आणि संबलपूर यांना ब्रिटिशांच्या स्वाधीन केले.

१८ व्या शतकाच्या समाप्तीपर्यंत मराठा प्रशासनाचे सर्वच कल्याण झाले आणि देश भरभराटीला आला. पहिले चार भोसले सैन्य प्रमुख होते जे सैनिकांच्या सवयी असलेले व इतर सर्व मुख्य अधिकाऱ्यांशी सतत परिचित संवाद साधून खडबडीत होते. इ.स. १७९२ पर्यंत त्यांच्या प्रांतात क्वचितच शत्रुत्व असत आणि बऱ्यापैकी न्याय्य व अत्यंत साध्या सरकारच्या व्यवस्थेखाली लागवड व उत्पन्नाचे क्षेत्र वाढतच गेले. देवगावच्या तहानंतर मात्र हे सर्व बदलले. राघूजी दुसरे त्यांच्या प्रांतातील एक तृतीयांश प्रदेशापासून वंचित होते आणि त्यांने उर्वरित प्रदेशातून उत्पन्नातील तोटा भरून काढण्याचा प्रयत्न केला. गावे निर्दयपणे भाड्याने देण्यात आले आणि बरेच नवीन कर लादले गेले. सैन्याच्या पगाराची थकबाकी असल्याने त्यांनी शेतकऱ्यांची लूट करून स्वतःला सांभाळले. त्याच वेळी पिंडार्यांचे हल्ले सुरू झाले. ते इतके धाडसी झाले की त्यांनी १८११ मध्ये नागपुरात जाऊन उपनगरे जाळली. याच वेळी बहुतेक गावे किल्ले बांधले गेले होते; हे मारहाण करणारे लोक आल्यावर शेतकरी किल्ल्यांकडे जीव घेऊन पळत असत आणि निर्घृण आयुष्यासाठी लढा देत असत. किल्ल्यांचा भिंतीबाहेरचे सर्व काही त्यांनी आधीच गमावले होते.

दुसरे मुधोजी भोसले (१८१७-१८१८)

१८१६ मध्ये दुसऱ्या रघूजीच्या मृत्यूच्या वेळी त्यांचे मूल परसोजी हे राजा झाले. दुसरे मुधोजी भोसले यांनी १८१७ मध्ये पारसोजींची हत्या केली. हे दुसऱ्या रघूजीचा भाऊ व्यंकोजीचा मुलगा असून अप्पा साहेब म्हणून ओळखले जात असत. ब्रिटिशांनी सहाय्यक दलाच्या देखभालीसाठी युतीच्या करारावर या वर्षात १७९९ पासून नागपूर कोर्टात नियुक्त झालेल्या ब्रिटिश रहिवासी द्वारे स्वाक्षरी करण्यात आली होती, . १८१७ मध्ये ब्रिटिश आणि पेशवाई यांच्यात झालेल्या युद्धाच्या प्रसंगी आप्पा साहेब यांनी इंग्रजांशी मित्रत्व संपविले आणि पेशवेकडून दूतावास व पदवी स्वीकारली. त्यांच्या सैन्याने इंग्रजांवर हल्ला केला, आणि सीताबर्डी येथे झालेल्या युद्धात त्यांचा पराभव झाला. या युद्धांमुळे बेरारचा उर्वरित भाग व नर्मदा खोऱ्यातील प्रांत ब्रिटिशांना देण्यात आले. आप्पा साहेब यांना पुन्हा गादीवर बसवले गेले, पण त्यानंतर लवकरच पुन्हा कट रचत असल्याचे समजले आणि त्याला हद्दपार करून अलाहाबाद येथे पाठविण्यात आले. वाटेत त्यांने आपल्या सुरक्षारक्षकाला लाच दिली आणि ते तेथून पळून गेले, प्रथम महादेव डोंगरावर, त्यानंतर पंजाबला आणि शेवटी त्यांनी जोधपूरच्या मान सिंगच्या दरबारात आश्रय घेतला. मान सिंगने त्यांना इंग्रजांच्या इच्छेविरूद्ध आश्रय दिला.

तिसरे राघूजी (१८१८–१८५३) भोसले आणि ब्रिटिश शासन

त्यानंतर दुसऱ्या राघूजींचा एक नातू सिंहासनावर बसविला गेला आणि तेथील प्रांत १८१८ ते १८३० या काळात रहिवाशांच्या ताब्यात गेले, त्या वर्षी राघूजी (तिसरे) म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या तरुण शासकाला वास्तविक शासन चालवू देण्यात आले. १८५३ मध्ये ते वारसां शिवाय मरण पावले, आणि ब्रिटिशांनी व्यपगत सिद्धांताने हे राज्य बळकावले . पूर्वीचे नागपूर राज्य आता नागपूर प्रांत म्हणून प्रशासित करण्यात आले, आणि १८६१ मध्ये मध्य प्रांताची स्थापना होईपर्यंत भारताच्या गव्हर्नर जनरलने नेमलेल्या आयुक्तांच्या अधीन होते. १८५७ च्या स्वातंत्र्ययुद्धाच्या वेळी शहरातील विस्कळीत मुसलमानांच्या अनुषंगाने अनियमित घोडदळाच्या रेजिमेंटद्वारे बंडखोरीची योजना तयार केली गेली होती, परंतु कामठीच्या मद्रास सैन्याने पाठिंबा दर्शविलेल्या नागरी अधिकाऱ्यांच्या तातडीच्या कारवाईमुळे ही मोहीम अयशस्वी झाली. काही मूळ अधिकारी व शहरातील दोन अग्रगण्य मुस्लिमांना गडाच्या तटबंदीवरून फाशी देण्यात आली आणि अशांतता संपली. म्हातारी राजकन्या आणि दुसऱ्या राघूजींची विधवा बाका बाई, यांनी त्यांचा सर्व प्रभाव ब्रिटिशांच्या समर्थनार्थ वापरला आणि स्वतःच्या उदाहरणाने मराठा जिल्ह्यांना निष्ठावंत ठेवले.

नागपूर राज्याचे राज्यकर्ते

• प्रथम राघूजी भोसले (१७३९ – १४ फेब्रुवारी१७५५)
• जानोजी भोसले (१७५५ – २१ मे १७७२)
• मुधोजी भोसले (१७७२– १९ मे १७८८)
• दुसरे राघूजी भोसले (१७८८ – २२ मार्च १८१६)
• परसोजी भोसले (१८१६ – २ फेब्रुवारी १८१७) (जन्म : १७७८ – निधन : १८१७)
• दुसरे मुधोजी भोसले "आप्पा साहेब" (१८१७ – १५ मार्च १८१८) (जन्म : १७९६ – निधन : १८४०)
• रघुजी भोसले तिसरा (१८१८ – ११ डिसें १८५३) (जन्म : १८०८ – निधन :१८५३)

हे सुद्धा पहा

• भोंसले
• मराठा (जात)
• मराठा साम्राज्य
• मराठा राजवंश व राज्यांची यादी
• ब्रिटिश भारताच्या राज्यांच्या यादी (प्रदेशानुसार)
• नागपूर
• नागपूर जिल्हा
• नागपूर विभाग

संदर्भ

 

• हंटर, विल्यम विल्सन, सर, वगैरे. (1908). इम्पीरियल गॅझेटियर ऑफ इंडिया, खंड 17. 1908-1931; क्लेरंडन प्रेस, ऑक्सफोर्ड.