शक्ति

शक्ति (देवनागरी: शक्ती,IAST: Śakti ; सामर्थ्य, प्रयत्न, ऊर्जा, क्षमता" ) हिंदू धर्मात विशेषतः शाक्त पंथामध्ये उल्लेख केली गेलेली, ही मूळ विश्वाची उर्जा आहे आणि संपूर्ण विश्वात प्रवाहित असणाऱ्या चैतन्य शक्तीचे ती प्रतिनिधित्त्व करते.

शक्ति
दैवी शक्ती - इत्यादींची अधिपती देवता
वाहन	सिंह
शस्त्र	सर्व
पती	शिव
अपत्ये	गणपती, कार्तिकेय
अन्य नावे/ नामांतरे	आदि पराशक्ती, पार्वती , महादेवी, काली, दुर्गा, देवी
नामोल्लेख	ललिता सहस्रनाम
ब्रह्मा, विष्णू, रुद्र, महेश्वर आणि पराशिव यांच्यावर आसनस्थ झालेली आदि पराशक्ती ललिता त्रिपुर सुंदरी

शक्ति ही संकल्पना किंवा मूर्ती म्हणजे स्त्रीरूपातील दैवी सर्जनात्मक शक्तीला दिलेले मूर्तरूप आहे, जिला आदिमाता म्हणूनही हिंदू धर्मामध्ये संबोधले जाते. तिच्यातूनच विश्व निर्माण झाले असल्यामुळे तिला "आदिशक्ती" किंवा "आदि पराशक्ती" म्हणूनही ओळखले जाते. या पृथ्वीतलावर शक्तीचा आविष्कार स्त्रीरूपात किंवा सृजनात्मक/ सर्जनात्मक या रूपामध्ये जरी होत असला तरी पुरुषांमध्येही ती अव्यक्त, अप्रकट रूपाने नेहेमीच असते. हिंदूंची अशी मान्यता आहे की, निर्माण आणि सर्व प्रकारच्या बदलांचे कारण ही शक्तीच आहे. शक्ती हे विश्वाचे अस्तित्त्व आणि मुक्ती असून तिचे सर्वात महत्त्वाचे रूप म्हणजे कुंडलिनी शक्ती आहे, जे मनाच्या रहस्यात्मक आध्यात्मिक शक्तीचे रूप आहे.

शाक्तपंथामध्ये शक्तीची सर्वोच्च देवता म्हणून पूजा केली जाते. शिवाची स्त्रीरूपातील ऊर्जा म्हणजे शक्ती असून तिला त्रिपुर सुंदरी किंवा पार्वती या नावांनीही ओळखले जाते.

मूळ

भारतातील देवीचे सर्वात जुने प्रतिनिधित्व त्रिकोणी स्वरूपात आहे. सोन नदीच्या खोऱ्यातील पॅलेओलिथिक संदर्भात आढळणारा आणि 9,000-8,000 BCE पर्यंतचा बाघोर दगड, हा यंत्राचा प्रारंभिक उदाहरण मानला जातो. केनॉयर, दगड उत्खनन करणाऱ्या संघाचा एक भाग, असे मानले की दगड शक्तीशी संबंधित असण्याची दाट शक्यता आहे. शिव आणि शक्तीची उपासना सिंधू संस्कृतीतही प्रचलित होती.

उत्क्रांती

शक्तीदेवीला दक्षिण भारतात, विशेषतः कर्नाटक, तामिळनाडू, केरळ, तेलंगणा आणि आंध्र प्रदेश या राज्यांमध्ये अम्मा [अ] म्हणूनही ओळखले जाते. दक्षिण भारतातील बहुतेक गावांमध्ये शक्ती देवीच्या विविध अवतारांना वाहिलेली अनेक मंदिरे आहेत. शक्ती ही गावाची रक्षक, दुष्टांना शिक्षा देणारी, रोग बरे करणारी आणि गावाचे कल्याण करणारी अशी ग्रामस्थांची श्रद्धा आहे. ते वर्षातून एकदा शक्तीजत्रा मोठ्या आवडीने साजरे करतात. शक्ती नावांची काही उदाहरणे म्हणजे महालक्ष्मी, कामाक्षी,पद्माक्षी रेणुका , पार्वती, शारदा, ललिता, भुवनेश्वरी, दुर्गा, मीनाक्षी, मरियमम्मा, येल्लम्मा, पोलेरम्मा आणि पेरांतलम्मा.

विकास

डेव्हिड किन्सलेने इंद्राची "शक्ती" म्हणून शची (इंद्राणी)चा उल्लेख केला आहे. शची म्हणजे शक्ती. सात ते आठ मातृका (ब्रह्माणी, वैष्णवी, माहेश्वरी, इंद्राणी, कौमारी, वाराही आणि चामुंडा किंवा नारसिंही) समूहामधील ज्या सर्व हिंदू मुख्य देवांच्या (अनुक्रमे ब्रह्मा, विष्णू, शिव, इंद्र, स्कंद, वराह/ यम आणि नरसिंह) शक्ती आहेत, त्यांच्यापैकी एक म्हणजे इंद्राणी.

शक्तीवाद

श्री गुरू अमृतानंद नाथ सरस्वती, आंध्र प्रदेश, भारतातील देवीपुरम येथील सहस्राक्षी मेरू मंदिरात, श्रीविद्या तांत्रिक शक्तीमधील एक महत्त्वाचा विधी नववरण पूजा करत आहेत. शक्तीवाद देवी (साहित्य., "देवी") यांना सर्वोच्च ब्रह्म मानतो आणि इतर सर्व प्रकारांसह देवत्व केवळ तिचे विविध प्रकटीकरण मानले जाते. त्याच्या तत्त्वज्ञान आणि अभ्यासाच्या तपशीलांमध्ये, शाक्तवाद शैव धर्मासारखा दिसतो. तथापि, शाक्त (संस्कृत: शक्त, Śakta, ), शाक्त धर्माचे अभ्यासक, परमात्मदेवाच्या गतिमान स्त्रीत्वाच्या रूपात शक्तीवर बहुतेक किंवा सर्व उपासना केंद्रित करतात. शिव, देवत्वाचे मर्दानी पैलू, केवळ अतींद्रिय मानले जाते, आणि शिवाची उपासना सहसा दुय्यम असते.

शक्तीदेवतेला दक्षिण भारतामध्ये विशेषतः कर्नाटक, तामिळनाडू, केरळ, तेलंगणा आणि आंध्र प्रदेश या राज्यांमध्ये अम्मा (म्हणजे आई) म्हणूनही संबोधतात. दक्षिण भारतातील बहुतांश खेड्यांमध्ये शक्तीदेवतेची विविध रूपातील अवतारांची अनेक मंदिरे आहेत. गावकरी लोकांची अशी श्रद्धा आहे की, शक्ती त्यांच्या गावाची रक्षणकर्ती असून ती दुष्ट लोकांना करते, आजार बरे करते आणि गावाचे कल्याण करते. वर्षातून एकदा ते मोठ्या उत्साहात देवीच्या जत्रा भरवतात.

शक्तीपीठे

काही शाळांनुसार दक्षिण आशियामध्ये चार आदिशक्तीपीठे आणि 51 शक्ती उपासना केंद्रे आहेत (चार आदिशक्तीपीठे 51 शक्तीपीठांचा देखील भाग आहेत परंतु ते देवी सतीच्या शरीराचे चार प्रमुख भाग आहेत. त्यामुळे, ते आदिशक्तीपीठे आहेत). ते भारत, श्रीलंका, नेपाळ, बांगलादेश, तिबेट आणि पाकिस्तानमध्ये आढळू शकतात. त्यांना शक्तीपीठे म्हणतात. ठिकाणांची यादी बदलते. शक्तीपीठे आणि त्यांच्या मंदिर संकुलांच्या सामान्यतः स्वीकारल्या जाणाऱ्या यादीमध्ये हे समाविष्ट आहे:

• हिंगलाज माताजी बलुचिस्तान
• तारा तारिणी (ब्रह्मपूर, ओडिशा)
• कात्यायनी (छत्तरपूर, दिल्ली)
• भद्रकाली (कोदुंगल्लूर, केरळ)
• कामाख्या (आसाम)
• कालीघाट येथील काली (कोलकाता, पश्चिम बंगाल)
• गुह्येश्वरी मंदिर देवी (काठमांडू, नेपाळ)
• अंबाजी (गुजरात)
• विशालाक्षी मंदिर (वाराणसी)
• चंद्रनाथ मंदिर (सीताकुंडा, बांगलादेश)
• ज्वालाजी (हिमाचल)
• नैना देवी मंदिर (उत्तराखंड)
• मंगला गौरी (बिहार)
• पद्माक्षी रेणुका(महाराष्ट्र- अलिबाग)

महाराष्ट्रातील इतर पिठे आहेत:

• तुळजापूर (जगदंबा)
• कोल्हापूर (महालक्ष्मी)
• वणी-नाशिक (सप्तशृंगी)
• माहूरगड (रेणुकामाता)