विभाजन विभीषिका स्मृति दिवस

विभाजन विभीषिका स्मृति दिवस हा भारतामध्ये १४ ऑगस्ट रोजी पाळला जाणारा वार्षिक राष्ट्रीय स्मृती दिवस आहे, जो १९४७ च्या भारताच्या फाळणीदरम्यान बळी पडलेल्या लोकांच्या स्मरणार्थ साजरा केला जातो. पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी केलेल्या घोषणेनुसार २०२१ मध्ये याची सुरुवात झाली.

हा दिवस फाळणीच्या काळात अनेक भारतीयांच्या दुःखाचे स्मरण करतो. फाळणीत असंख्य कुटुंबे विस्थापित झाली तसेच लाखो लोकांना आपला जीव गमवावा लागला. भारतीयांना सामाजिक विभागणी, विसंगती दूर करण्याची आणि एकता, सामाजिक समरसता आणि मानवी सबलीकरणाची भावना अधिक बळकट करण्याच्या गरजेची आठवण करून देणे हा या दिवसाचा हेतू आहे.

फाळणीमुळे १० ते २० दशलक्ष लोक विस्थापित झाले आणि २ ते २० लाख लोक मरण पावले.

पार्श्वभूमी

लॉर्ड माउंटबॅटन, पंडित नेहरू आणि मोहम्मद अली जिना फाळणीची चर्चा करताना

फाळणी मध्ये स्वातंत्र्य पूर्व ब्रिटिश भारताचे भारत आणि पाकिस्तान अशा दोन स्वतंत्र राज्यांमध्ये विभाजन कऱण्यात आले होते. त्यानंतर दोन्ही राज्यांची पुढील पुनर्रचना झाली: आजचे भारतीय प्रजासत्ताक (1950 पासून); पाकिस्तानचे अधिराज्य, आज इस्लामिक रिपब्लिक ऑफ पाकिस्तान (1956 पासून) आणि पीपल्स रिपब्लिक ऑफ बांगलादेश (1971 पासून) म्हणून ओळखले जाणारे बनलेले होते. विभाजनामध्ये जिल्हा-व्यापी गैर-मुस्लिम किंवा मुस्लिम बहुसंख्यांवर आधारित बंगाल आणि पंजाब या दोन प्रांतांचे विभाजन करण्यात आले होते. फाळणीमध्ये ब्रिटिश भारतीय लष्कर, रॉयल इंडियन नेव्ही, भारतीय नागरी सेवा, भारतीय रेल्वे आणि केंद्रीय तिजोरी यांची विभागणीही झाली. विभाजनाची रूपरेषा भारतीय स्वातंत्र्याचा कायदा १९४७ मध्ये मांडण्यात आली होती आणि परिणामी ब्रिटिश राजाचे विघटन झाले, म्हणजे भारतातील राजवट. १५ ऑगस्ट १९४७ रोजी मध्यरात्री भारत आणि पाकिस्तान हे दोन स्वराज्य स्वतंत्र अधिराज्य कायदेशीररित्या अस्तित्वात आले.

भारताची फाळणी धार्मिक अलिप्ततावादाच्या आधारे झाली, ज्याची मागणी अखिल भारतीय मुस्लिम लीगने केली ज्याने भारतीय मुस्लिम आणि भारतीय हिंदू ही दोन भिन्न राष्ट्रे आहेत या कल्पनेचा प्रचार केला. ऑल इंडिया आझाद मुस्लिम कॉन्फरन्स, खुदाई खिदमतगार, ऑल इंडिया अँग्लो-इंडियन असोसिएशन, ऑल इंडिया कॉन्फरन्स ऑफ इंडियन ख्रिश्चन आणि चीफ खालसा दिवाण यांच्यासह भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसने फाळणीला कडाडून विरोध केला. भारताने संयुक्त राष्ट्रवादाच्या संकल्पनेचे समर्थन केले - की भारतीय राष्ट्र "धर्म, पंथ, जाती, उप-जाती, समुदाय आणि संस्कृतींच्या विविधतेने बनलेले आहे". महात्मा गांधी, खान अब्दुल गफारखान, फ्रँक अँथनी, पुरुषोत्तम दास टंडन, अबुल कलाम आझाद, तारा सिंग आणि अल्लाह बख़्श सूमरो यांनी भारताच्या फाळणीला विरोध करण्यासाठी सक्रियपणे काम केले. अखिल भारतीय मुस्लिम लीगचे नेते मोहम्मद अली जिना यांनी "एकतर विभाजित भारत किंवा नष्ट झालेला भारत" अशी मागणी केली आणि थेट कृती दिनाची हाक दिली, ज्यामुळे जातीय हिंसाचाराची पेरणी झाली. ऑल इंडिया मुस्लिम लीगची मागणी अखेरीस ब्रिटीशांनी मान्य केली असली तरी, भारत राज्याने अधिकृतपणे द्वि-राष्ट्रीय सिद्धांत नाकारला आणि धार्मिक बहुलवादाच्या संकल्पना अंतर्भूत करून धर्मनिरपेक्ष राज्य म्हणून निवडले.

फाळणीमुळे १० ते २० लाख लोक धार्मिक धर्तीवर विस्थापित झाले, त्यामुळे नव्याने स्थापन झालेल्या अधिराज्यांमध्ये निर्वासितांचे प्रचंड संकट निर्माण झाले. मोठ्या प्रमाणात हिंसाचार झाला होता, ज्यात फाळणीच्या आधी किंवा त्यापूर्वीच्या जीवनाचे नुकसान झाल्याचा अंदाज विवादित आणि लाखो ते दोन दशलक्ष दरम्यान होता. पाकिस्तानची निर्मिती भारताच्या फाळणीतून धार्मिक पृथक्करणाच्या आधारे झाली; ऑल इंडिया मुस्लिम लीगची संकल्पना अशी आहे की "वेगवेगळ्या पार्श्वभूमीचे लोक एकत्र राहू शकत नाहीत". ते घडल्यानंतर, भारताच्या फाळणीचे दुष्परिणाम म्हणून पंधरा दशलक्ष लोकांचे विस्थापन, एक दशलक्षाहून अधिक लोकांची हत्या आणि ७५,००० स्त्रियांवरील बलात्कार असे दिसून आले. फाळणीच्या हिंसक स्वरूपामुळे भारत आणि पाकिस्तान यांच्यात शत्रुत्वाचे आणि संशयाचे वातावरण निर्माण झाले ज्याचा आजपर्यंतच्या संबंधांवर परिणाम होत आहे.

प्रतीपालन

१४ ऑगस्ट २०२१ रोजी पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी घोषित केले की, १९४७ मध्ये फाळणीदरम्यान भारतीयांनी केलेल्या दुःखाची आणि बलिदानाची राष्ट्राला आठवण करून देण्यासाठी दरवर्षी १४ ऑगस्ट हा दिवस विभाजन विभीषिका स्मृति दिवस म्हणून स्मरणात ठेवला जाईल."

१४ ऑगस्ट २०२१ रोजी पंतप्रधान नरेंद्र मोदी म्हणाले, "फाळणीच्या वेदना कधीही विसरता येणार नाहीत. आपल्या लाखो बहिणी आणि भाऊ विस्थापित झाले आणि अनेकांनी निर्बुद्ध द्वेष आणि हिंसाचारामुळे आपले प्राण गमावले. आपल्या लोकांच्या संघर्ष आणि बलिदानाच्या स्मरणार्थ, १४ ऑगस्ट हा फाळणी भयावह स्मरण दिन म्हणून पाळला जाईल, फाळणीचा भयंकर स्मरण दिन आपल्याला सामाजिक विभाजन, विसंवादाचे विष काढून टाकून एकता, सामाजिक एकोपा आणि मानवी सशक्तीकरणाची भावना अधिक बळकट करण्याच्या गरजेची आठवण करून देत राहो.

२०२२ मध्ये, दिल्ली मेट्रोने "लाहोर आणि अमृतसरमधील उध्वस्त इमारतींवर फलक" समाविष्ट करून एक प्रदर्शन उभारून फाळणी भयपट स्मरण दिनाचा सन्मान केला.

विद्यापीठ अनुदान आयोगाने २०२२ मध्ये, सर्व शैक्षणिक संस्थांना फाळणीच्या भयंकर स्मरण दिनानिमित्त साजरे करण्याचे आवाहन केले. काश्मीर विद्यापीठाने "फाळणीतील लाखो पीडितांच्या व्यथा, वेदना आणि वेदना" अधोरेखित करण्याच्या उद्देशाने छायाचित्र प्रदर्शन आयोजित करून फाळणी भयपट स्मरण दिनाचा सन्मान केला..

२०२३ मध्ये, दिल्लीतील जामिया मिलिया इस्लामियाने विभाजनाच्या भयपट स्मरण दिनानिमित्त छायाचित्र प्रदर्शनासह प्रश्नोत्तर सत्रांसह सादरीकरणे आणि पॅनेल चर्चा आयोजित केली होती. तिरुअनंतपुरम रेल्वे विभागामध्ये "नागरकोइल जंक्शन, कोल्लम जंक्शन, अलाप्पुझा, कोट्टायम, एर्नाकुलम जंक्शन, आणि दक्षिण रेल्वेच्या तिरुवनंतपुरम विभागातील थ्रिसूर रेल्वे स्थानकांप्रमाणे" लोकांसाठी छायाचित्रांचे प्रदर्शन होते. महात्मा गांधींचे अनुयायी थलानाद चंद्रशेखरन नायर यांनी हे आयोजन केले होते.