जोर्वे

'जोर्वे संगमनेर तालुक्यातील, (अहमदनगर जिल्ह्यातले) गाव आहे. जोर्वे येथे उत्खनन केल्यावर पुरातन काळातील संस्कृतीचे अवशेष सापडले. हे अवशेष इसवी सनपूर्व १५० चे आहेत. उत्खननाने सापडलेल्या या संस्कृतीला नाव 'जोर्वे संस्कृती' म्हणतात. या अवशेषांमध्ये मुख्यतः रंगवलेली मातीची भांडी व तांब्याची भांडी आणि शस्त्रे आहेत. येथील लोक कोकण व विदर्भ वगळता सर्व महाराष्ट्रात पसरले. येथील अर्थव्यवस्था मुख्यतः शेती, पशुपालन, शिकार व मासेमारीवर आधारलेली होती. ते विविध पिके पिकवीत. येथील घरे मोठी चौकोनी, चट्टे व माती यांपासून बनवलेली असत. धान्ये कोठारांत व कणगीत साठवलेली आढळतात. स्वयंपाक दोन कोन्याच्या(?) चुलींवर घरात केला जाई, व बाहेर जाळावर प्राण्यांचे मांस भाजले जाई.

तत्कालीन लोक पुनर्जन्मावर विश्वास ठेवत असत, त्यामुळे मृत व्यक्तींना घरातच दफन केले जाई. लहान मुलांना भांडी एकमेकांना जोडून त्यात गाडले जाई. वयस्कांना पालथे उत्तरेकडे डोके करून त्यांचे दफन केले जात होते. भूत तयार होऊ नये म्हणून त्यांचे पाय तोडले जात. जोर्वे हे जरासंधाचे गाव होते असे सांगितले जाते. (बिहारमधील राजगीर ही जरासंधाची राजधानी असल्याचेही सांगितले जाते.)

जोर्वेचे महाराष्ट्राच्या नकाशातील स्थान.

जोर्वे या महाराष्ट्रातील अहमदनगर जिल्ह्याच्या संगमनेर तालुक्यातील संगमनेरपासून ५ कि.मी. पूर्वेला प्रवरेच्या काठी असणाऱ्या गावी केलेल्या पुरातत्त्वीय उत्खननामुळे एक नव्याने जोर्वे संस्कृती प्रकाशात आली. (इ.स.पू. १२०० ते १५००) या काळातील नंतरच्या अनेक वसाहतीही इतरत्र उत्खननामुळे उजेडात आल्या आहेत. पण ही संस्कृती सर्वप्रथम जोर्वे येथील उत्खननात आढळल्यामुळे पुढे याच नावाने तिचे नामाभिधान झाले. या संस्कृतीतील लोक स्थिरस्थावर होऊन शेती करू लागले होते. प्रवरेच्या तीरावरील ही एक सुखसंपन्न वसाहत होती. या वसाहतीचे उत्खनन डॉ.एच.डी. सांकलिया व डॉ.एस.बी.देव यांनी इ.स. १९५०-५१ साली केले.

येथील उत्खननात ब्रॉंझच्या सहा कुऱ्हाडी व एक तांब्याची बांगडी मिळाली. ह्या बांगडीच्या काचेची एकूण लांबी ३२.२ मि.मी. लांबीची असून तिचा व्यास १२ मि.मी. आहे. इथेच २१ मि.मी. लांब व ५ मि.मी. व्यासाचा गारगोटीचा एक मणीही मिळाला. मिळालेल्या कुऱ्हाडींपैकी दोन कुऱ्हाडी वरच्या भागातून अर्धवट तुटलेल्या आहेत. या सर्वांची लांबी ६६ मि.मी. पासून १४४ मि.मी., रुंदी ६६-७८ मि.मी. व जाडी ९-१३ मि.मी. आहे. या कुऱ्हाडींच्या शास्त्रीय निष्कर्षातून त्यात १.७८ टक्के कथील व ९७.०४ टक्कें तांबे या धातूंचे मिश्रण आहे.

खापरे

जोर्वे येथे पुरातत्त्वीय उत्खननस्तळी जास्त प्रमाणात रंगीत खापरे मिळाली. काही कुंभ, वाडगे, थाळ्याही मिळाल्या. राखाडी रंगाची ही खापरे भाजलेल्या तांबट मातीपासून बनवलेली आहेत. पानांची चित्रे, झाडांची चित्रेही क्वचित आढळली आहेत. अशा प्रकारची खापरे जोर्वे संस्कृतीचे व्यवच्छेदक लक्षण मानली जातात. त्यानंतरही महाराष्ट्र, मध्य प्रदेश व कर्नाटक आणि आंध्रच्या काही भागात केलेल्या उत्खननातून अशाच प्रकारची खापरे मिळाली. पण सर्वप्रथम जोर्वे याठिकाणी अशा प्रकारची खापरे सापडलेली असल्याने नंतरच्या अशा प्रकारच्या सर्व खापरांना जोर्वे संस्कृतीची खापरे म्हणून संबोधले जाते.

जोर्वे येथे मिळालेली खापरे चाकावर घडविलेली, सलगपणे न बनविता निरनिराळे भाग चाकावर बनवून नंतर ते एकमेकांना जोडलेली, पक्क्या भाजणीची, लाल गाभ्याची व खणखणीत आवाजाची आहेत. यापैकी काही खापरे जादा भाजल्याने काळपट झालेली आहेत. या खापरांच्या लाल पृष्ठभागावर काळ्या रंगात भौमितिक आकारांची नक्षी काढलेली आहे. काळवीट, पक्षी व कुत्रा यांचेही चित्रण आहे. यातील काही खापरांवर आतून व बाहेरून ठिपके, रेघा यासारखी चिन्हेही काळ्या रंगात काढलेली आहेत. या ठिकाणाला २२ जानेवारी, इ.स. १९५४ रोजी राष्ट्रीय संरक्षित स्मारक म्हणून घोषित करण्यात आले.