इंडो-सारासेनिक वास्तुकला

इंडो-सारासेनिक वास्तुकला (किंवा इंडो-गॉथिक, मुघल-गॉथिक, निओ-मुघल, १९व्या शतकात बहुतेकदा हिंदू शैली ^[१] नावाने ओळखली जाणारी) ही एक पुनरुज्जीवनवादी स्थापत्य शैली होती. ही शैली मुख्यतः १९व्या शतकाच्या उत्तरार्धात ब्रिटिश वास्तुविशारदांनी भारतातील सार्वजनिक आणि सरकारी इमारतींमध्ये आणि संस्थानांच्या राज्यकर्त्यांच्या राजवाड्यांमध्ये वापरली. यामध्ये मूळ इंडो-इस्लामिक वास्तुकला, विशेषतः मुघल वास्तुकला, ज्याला ब्रिटिशांनी क्लासिक भारतीय शैली मानले, आणि काही वेळा हिंदू मंदिर वास्तुकलेतून शैलीत्मक आणि सजावटीच्या घटकांचा समावेश केला. ^[२] इमारतींची मूलभूत मांडणी आणि रचना गॉथिक आणि निओ-क्लासिकल यांसारख्या इतर शैलींमध्ये वापरल्या जाणाऱ्या इमारतींच्या जवळपास होती, पण यामध्ये काही भारतीय वैशिष्ट्ये आणि सजावट जोडली गेली .

१८९२ मध्ये ब्रिटिश वास्तुविशारद हेन्री आयर्विन यांच्या मार्गदर्शनाखाली जे. डब्ल्यू. ब्रासिंग्टन यांनी डिझाइन केलेली मद्रास उच्च न्यायालयाची इमारत ही इंडो-सारासेनिक शैलीचे प्रमुख उदाहरण आहे.

कोलकाता येथील व्हिक्टोरिया मेमोरियल

छत्रपती शिवाजी महाराज टर्मिनस (पूर्वीचे व्हिक्टोरिया टर्मिनस) या मुंबईतील इमारतीमध्ये रोमनेस्क आर्किटेक्चर, गॉथिक आणि भारतीय घटकांचे मिश्रण आहे. (१८७८-८८)

हर्बर्ट बेकर यांनी रचना केलेली सचिवालय इमारत, नवी दिल्ली

विल्यम हॉजेस आणि डॅनियल सारख्यांनी १७९५ पासून भारतीय इमारतींना पाश्चात्य सजावट देऊन ही शैली सुरू केली. पहिली इंडो-सारासेनिक इमारत बहुतेकदा अर्कोटच्या नवाबासाठी १७६८ मध्ये तयार केलेली चेन्नईतील चेपॉक पॅलेस असल्याचे म्हणले जाते. ^[३] बॉम्बे आणि कलकत्ता प्रशासनाची मुख्य केंद्रे असल्याने या शैलीत बांधलेल्या अनेक इमारती तेथे आहेत. कलकत्ता हा युरोपियन निओ-क्लासिकल आर्किटेक्चरचा देखील एक बालेकिल्ला होता, ज्यामध्ये भारतीय वास्तुशास्त्रीय घटकांचा समावेश होता. बऱ्याच मोठ्या इमारती आता भारतीय पुरातत्व सर्वेक्षण (ASI) द्वारे निर्धारित आणि संरक्षित केलेल्या वारसा इमारतींच्या श्रेणीत आहेत.

या शैलीला ब्रिटिश भारताबाहेर लोकप्रियता लाभली, जिथे वास्तुविशारदांनी स्थापत्यकलेतील सर्वसमावेशकतेच्या प्रचलित वातावरणात, विविध क्षेत्रांतील आणि कालखंडातील इस्लामिक आणि युरोपीय घटकांचे मिश्रण केले. सिलोन (सध्याचे श्रीलंका ) आणि फेडरेशन मलय राज्ये (सध्याचे मलेशिया ) यांसारख्या इतर ब्रिटिश वसाहती आणि संरक्षक राज्यांमध्ये देखील ही शैली वापरली गेली. युनायटेड किंगडममध्ये काहीवेळा ही शैली मोठ्या घरांसाठी वापरली जात असे, उदाहरणार्थ ग्लॉस्टरशायरमधील रॉयल ब्राइटन पॅव्हेलियन (१७८७-१८२३) आणि सेझिनकोट हाऊस (१८०५).

याची विस्तीर्ण युरोपीय आवृत्ती अमेरिकेतही लोकप्रिय आहे, जिला मूरिश रिव्हायव्हल आर्किटेक्चर म्हणतात, यामध्ये विशिष्ट दक्षिण आशियाई वैशिष्ट्ये कमी असतत आणि त्याऐवजी अरबी भाषिक देशांची वैशिष्ट्ये आहेत; निओ-मुडेजर ही स्पेनमधील समतुल्य शैली आहे. १८५६ मध्ये ब्रिटिशांच्या ताब्यात येण्यापूर्वी लखनौमध्ये भारतात या शैलीमध्ये उलथापालथ झाली होता, जिथे भारतीय वास्तुविशारदांनी "इंडो-इस्लामिक स्कूलमधून काढलेल्या सांगाड्यावर तपशील आणि आकृतिबंध म्हणून यादृच्छिकपणे युरोपियन शैलीत्मक घटकांची कलमे केली." ही "नवाबी शैली" म्हणून ओळखली जाते. ^[४] सारासेन हा शब्द युरोपमधील मध्ययुगात मध्य पूर्व आणि उत्तर आफ्रिकेतील अरबी भाषिक मुस्लिम लोकांसाठी वापरला जात होता आणि "इंडो-सारासेनिक" हा शब्द प्रथम इंडो-इस्लामिकचे वर्णन करण्यासाठी ब्रिटिशांनी वापरला होता. मुघल आणि त्यांच्या पूर्ववर्तींची वास्तुकला, ^[५] आणि अनेकदा त्या अर्थाने वापरली जात राहिली. "सारासेनिक आर्किटेक्चर" ("इंडो-" शिवाय) हा शब्द प्रथम मुस्लिम स्पेनच्या आर्किटेक्चरसाठी वापरला गेला होता, जी १९व्या शतकाच्या सुरुवातीच्या इंग्रजीतील लेखकांना सर्वात परिचित इस्लामिक वास्तुकला आहे.