सरस्वती
सरस्वती (संस्कृत: सरस्वती देवी, IAST: 'Sarasvatī') ही ज्ञान, बुद्धी, वाचा, संगीत, कला, विद्या आणि शिक्षणाची हिंदू देवी आहे.[१] ही आदिशक्तीकचे सत्वगुणप्रधान रूप आहे. सरस्वती मातेला संखीयरूपिणी असेही म्हणले जाते. गणित, कालमापन व ती ब्रह्मांडा मधील सर्व वाहकतत्वांची देवता आहे. ती सरस्वती, लक्ष्मी आणि पार्वती या त्रिदेवींपैकी एक आहे.[२] सरस्वती देवी ही हिंदू, बौद्ध व जैन ह्या तीनही धर्मांमध्ये ज्ञानदेवता म्हणून उपासली जाते. बौद्ध धर्मग्रंथांमध्ये देवीचे कित्येक उल्लेख आढळून येतात.[ संदर्भ हवा ]
| सरस्वती | |
 ज्ञान, बुद्धीचातुर्य, स्मृति, संगीत, कला, भाषण, ज्ञान आणि शिक्षणाची देवी - इत्यादींची अधिपती देवता | |
| मराठी | देवी सरस्वती |
| संस्कृत | सरस्वती देवी |
| कन्नड | ಸರಸ್ವತಿ |
| तमिळ | சரசுவதி |
| वाहन | मोर, हंस |
| अन्य नावे/ नामांतरे | शारदा, शतरूपा, सावित्री , वीणावादिनी, वीणापाणि, वाग्देवी, वागेश्वरी, भारती |
| मंत्र | ॐ ऐं सरस्वत्यै नमः |
| नामोल्लेख | महाभारत शान्ती पर्व, देवी भागवत,ऋग्वेद |
| तीर्थक्षेत्रे | शृंगेरी शारदा पीठम |
वैदिक काळ
संपादनऋग्वेदात सरस्वती देवीस सर्वोत्तम मातृशक्ति, सर्वोत्तम देवी व सर्वोत्तम नदी म्हणून म्हणले गेले आहे. वैदिक काळात सरस्वती ही एक प्राचीन नदी होती. सरस्वती देवीला बुद्धी व ज्ञानासोबतच सर्व नद्या, झरे, वायु, ध्वनी व प्रवाहित जलांची अधिष्ठात्री देवी मानतात.[३] ऋग्वेदात सरस्वती मातेस अनेक स्तोत्रे समर्पित केली गेली आहेत. विशेषतः ऋग्वेदाच्या प्रथम, द्वितीय, सहाव्या व दहाव्या मंडलात तिचे वर्णनात्मक श्लोक आढळून येतात. तिला धी, बुद्धी व वैश्विक ज्ञानस्वरूपिणी म्हणले जाते. ती बुद्धी, जी ऋषि, शास्त्रज्ञ, कवी, कलाकार ह्यांना उपजत असते, तीच सरस्वती स्वतः आहे. यजुर्वेदामध्ये तिचा वाक्, वाचा ह्याच्याशी थेट संबंध प्रस्थापित केला गेला आहे. वाचेची, भाषेची व भाष्याची देवी म्हणून तिचे वाग्देवी असे संबोधन पडले.
स्वरूप
संपादनचित्रात सरस्वती शुभ्र वस्त्रे नेसलेली आणि अनेकदा कमळावर बसलेली दाखवतात आणि मोर अथवा हंस तिच्या बाजूला असतो. हातात वीणा असते. सरस्वतीचे वाहन हंस आहे; जैन पुराणांमधून आणि लोककथांमधून सरस्वती वाहन मोर असल्याचे सांगितले जाते. हिंदू धर्मात सरस्वती ही विद्येची व ज्ञानाची देवता मानली जाते. माघ महिन्यातल्या शुद्ध पंचमीला वसंत पंचमी किंवा श्रीपंचमी म्हणतात. या दिवशी सरस्वतीचा जन्म झाल्याने हा दिवस सरस्वती जयंती म्हणून साजरा केला जातो.[४] गुजरात, महाराष्ट्र, बंगाल, केरळ व तामिळनाडू मध्ये अश्विन नवरात्रीचे शेवटचे तीन दिवस हे सरस्वती देवीच्या पूजन अर्चनेला समर्पित असतात. संपूर्ण दक्षिण भारत व महाराष्ट्रात विजयादशमीला सरस्वती पूजन करून विद्या आरंभ करण्यात येते. विशेषतः तमिळनाडू व कर्नाटकात हा समारंभ मोठ्या प्रमाणात साजरा केला जातो.
सरस्वतीचे वर्णन करणारे सुप्रसिद्ध श्लोक
संपादनसरस्वती वंदना
संपादनया कुन्देन्दुतुषारहारधवला
या शुभ्रवस्त्रावृता
या वीणावरदण्डमण्डितकरा
या श्वेतपद्मासना।
या ब्रह्माच्युतशंकरप्रभृतिभिर्देवैः सदा वन्दिता
सा माम् पातु सरस्वती भगवती निःशेषजाड्याऽपहा ॥[५][६]
शुक्लां ब्रह्मविचार सार परमामाद्यां जगद्व्यापिनीं,
वीणा-पुस्तक-धारिणीमभयदां जाड्यान्धकारापहाम्‌।
हस्ते स्फटिकमालिकां विदधतीं पद्मासने संस्थिताम्‌,
वन्दे तां परमेश्वरीं भगवतीं बुद्धिप्रदां शारदाम्‌॥२॥[७]
संदर्भ यादी
संपादन- ^ Tripathi, Kk (2013-01-01). Hindu Devi Devta (इंग्रजी भाषेत). Prabhat Prakashan. ISBN 978-81-7721-127-6.
- ^ Śarmā, Sumana (1998). पुराणों में सरस्वती व लक्स्मी: एक अध्ययन (हिंदी भाषेत). Klāsika Pablikeśansa. ISBN 978-81-87068-07-5.
- ^ Singh, Rahees (2010). Pracheen Bharat (हिंदी भाषेत). Pearson Education India. ISBN 978-93-5394-224-3.
- ^ Shandilya, Rajeshwari (2009-01-01). Bharatiya Parva Evam Tyohar (हिंदी भाषेत). Prabhat Prakashan. ISBN 978-81-7315-617-5.
- ^ "सरस्वती वंदना या कुन्देन्दुतुषारहारधवला या शुभ्रवस्त्रावृता। या वींणावरदण्डमण्डितकरा या श्वेतपदमासना॥ या ब्रह्माच्युतशङ्करप्रभृतिभिर्देवैः … | संस्कृत | Vedic mantras, Hindu mantras, Yoga mantras". Pinterest (इंग्रजी भाषेत). 2019-09-16 रोजी पाहिले.
- ^ Mishra, Sheo Gopal (2009-01-01). General Knowledge Encyclopedia (हिंदी भाषेत). Prabhat Prakashan. ISBN 978-81-7315-410-2.
- ^ "आरती: माँ सरस्वती वंदना - Aarti Maa Saraswati Vandana". BhaktiBharat.com (हिंदी भाषेत). 2019-09-16 रोजी पाहिले.
बाह्य दुवे
संपादनसरस्वती माता की आरती इन हिंदी - Saraswati Mata Ki Aarti in Hindi Archived 2020-07-22 at the Wayback Machine.. BhaktiSansar.in.