राजधानी

या शब्दाच्या इतर उपयोगांसाठी पाहा, राजधानी (निःसंदिग्धीकरण).

राजधानी हे एखादा देश किंवा राज्य, प्रांत, जिल्हा इत्यादी प्रशासकीय विभागाचे प्रमुख शहर व तेथील सरकारचे मुख्यालय आहे. उदा. नवी दिल्ली ही भारताची राजधानी आहे. राजधानीमध्ये प्रमुख सरकारी कार्यालये, न्यायसंस्था स्थित असतात. राजधानी हे विशेषतः सरकारी कार्यालये आणि बैठकीच्या ठिकाणांना भौतिकरित्या व्यापलेले शहर असते; भांडवल म्हणून स्थिती अनेकदा त्याच्या कायद्याने किंवा घटनेद्वारे नियुक्त केली जाते. अनेक देशांसह काही अधिकारक्षेत्रांमध्ये, सरकारच्या विविध शाखा वेगवेगळ्या सेटलमेंटमध्ये आहेत. काही प्रकरणांमध्ये, अधिकृत (संवैधानिक) भांडवल आणि दुसऱ्या ठिकाणी असलेल्या सरकारच्या आसनामध्ये फरक केला जातो.

वृत्त माध्यमे, इंग्रजीमध्ये, अनेकदा राजधानी शहराचे नाव ज्या देशाची राजधानी आहे त्या देशाच्या सरकारसाठी पर्यायी नाव म्हणून वापरतात. उदाहरणार्थ, "वॉशिंग्टन आणि लंडनमधील संबंध" "युनायटेड स्टेट्स आणि युनायटेड किंग्डम यांच्यातील संबंध" असा संदर्भित करतात.[1]

शब्दावली संपादन

तैपेई, तैवानची राजधानी आणि आर्थिक केंद्र कॅपिटल हा शब्द लॅटिन शब्द कॅपुट (जनुकीय कॅपिटिस) पासून आला आहे, ज्याचा अर्थ 'डोके' आहे.

अनेक इंग्रजी भाषिक राज्यांमध्ये, काउंटी टाउन आणि काउंटी सीट हे शब्द खालच्या उपविभागांमध्ये देखील वापरले जातात. काही एकात्मक राज्यांमध्ये, उपराष्ट्रीय राजधान्या 'प्रशासकीय केंद्रे' म्हणून ओळखल्या जाऊ शकतात. राजधानी बहुतेकदा त्याच्या घटकातील सर्वात मोठे शहर असते, जरी नेहमीच नसते.

मूळ संपादन

रोमन फोरम प्राचीन रोमची राजधानी म्हणून अनेक सरकारी इमारतींनी वेढलेले होते ऐतिहासिकदृष्ट्या, एखाद्या राज्याचे किंवा प्रदेशाचे प्रमुख आर्थिक केंद्र हे अनेकदा राजकीय सत्तेचे केंद्रबिंदू बनले आहे, आणि विजय किंवा महासंघाद्वारे राजधानी बनले आहे.[2] (आधुनिक राजधानीचे शहर तथापि, नेहमीच अस्तित्वात नाही: मध्ययुगीन पश्चिम युरोपमध्ये, एक प्रवासी (भटकणारे) सरकार सामान्य होते.) [३] उदाहरणे प्राचीन बॅबिलोन, अब्बासीद बगदाद, प्राचीन अथेन्स, रोम, ब्रातिस्लाव्हा, बुडापेस्ट, कॉन्स्टँटिनोपल, चांगआन, प्राचीन कुस्को, कीव, माद्रिद, पॅरिस, पॉडगोरिका, लंडन, बीजिंग, प्राग, टॅलिन, टोकियो, लिस्बन, रीगा, विल्नियस आणि वॉर्सा. राजधानी शहर नैसर्गिकरित्या राजकीयदृष्ट्या प्रेरित लोकांना आणि ज्यांचे कौशल्य राष्ट्रीय किंवा शाही सरकारांच्या कार्यक्षम प्रशासनासाठी आवश्यक आहे, जसे की वकील, राजकीय शास्त्रज्ञ, बँकर, पत्रकार आणि सार्वजनिक धोरण निर्माते यांना आकर्षित करते. यापैकी काही शहरे धार्मिक केंद्रे आहेत किंवा होती,[4] उदा. कॉन्स्टँटिनोपल (एकाहून अधिक धर्म), रोम (रोमन कॅथोलिक चर्च), जेरुसलेम (एकाहून अधिक धर्म), बॅबिलोन, मॉस्को (रशियन ऑर्थोडॉक्स चर्च), बेलग्रेड (सर्बियन ऑर्थोडॉक्स चर्च), पॅरिस आणि बीजिंग. काही देशांमध्ये, भू-राजकीय कारणांसाठी राजधानी बदलली गेली आहे; फिनलंडचे पहिले शहर, तुर्कू, ज्याने स्वीडिश राजवटीत मध्ययुगापासून देशाची राजधानी म्हणून काम केले होते, 1812 मध्ये फिनलंडच्या ग्रँड डची दरम्यान, रशियन साम्राज्याने हेलसिंकीला फिनलंडची सध्याची राजधानी बनवल्यानंतर त्याचा अधिकार गमावला.[5 ]

राजकीय आणि आर्थिक किंवा सांस्कृतिक शक्तीचे अभिसरण कोणत्याही प्रकारे सार्वत्रिक नसते. प्रांतीय प्रतिस्पर्ध्यांमुळे पारंपारिक राजधानी आर्थिकदृष्ट्या ग्रहण होऊ शकतात, उदा. शांघायचे नानकिंग, मॉन्ट्रियलचे क्यूबेक शहर आणि अनेक यूएस राज्यांच्या राजधान्या. राजवंश किंवा संस्कृतीच्या ऱ्हासाचा अर्थ बॅबिलोन[६] आणि काहोकिया येथे घडल्याप्रमाणे त्याची राजधानी शहर नष्ट होणे देखील असू शकते.

बर्न, एडिनबर्ग, लिस्बन, लंडन, पॅरिस आणि वेलिंग्टन यासह बर्न, एडिनबर्ग, लिस्बन यासह बऱ्याच राजधान्यांची व्याख्या संविधान किंवा कायद्याद्वारे केली गेली असली तरी, बऱ्याच दीर्घकालीन राजधान्यांना कोणतेही कायदेशीर पद नाही. अधिवेशनाचा मुद्दा म्हणून त्यांना राजधानी म्हणून ओळखले जाते आणि कारण सर्व किंवा जवळजवळ सर्व देशाच्या केंद्रीय राजकीय संस्था, जसे की सरकारी विभाग, सर्वोच्च न्यायालय, विधिमंडळ, दूतावास इत्यादी, त्यांच्यामध्ये किंवा जवळ आहेत.

आधुनिक राजधानी संपादन

ज्या देशांमध्ये पूर्वी अनेक राजधानी शहरे आहेत, परंतु आता फक्त एकच राजधानी आहे युनायटेड किंग्डममधील काउन्टीमध्ये ऐतिहासिक काउंटी शहरे आहेत, जी बहुतेक वेळा काउंटीमधील सर्वात मोठी वस्ती नसतात आणि अनेकदा प्रशासकीय केंद्रे नसतात, कारण अनेक ऐतिहासिक काउंटी आता केवळ औपचारिक आहेत आणि प्रशासकीय सीमा भिन्न आहेत. पुनर्जागरण काळापासून, विशेषतः अठराव्या शतकापासून स्वतंत्र राष्ट्र-राज्यांच्या स्थापनेपासून जगात नवीन राजधान्यांची संख्या लक्षणीयरीत्या वाढली.[7]

कॅनडामध्ये, एक संघराज्य राजधानी आहे, तर दहा प्रांत आणि तीन प्रदेशांमध्ये प्रत्येकी राजधानीची शहरे आहेत. मेक्सिको, ब्राझील (रिओ दी जानेरो आणि साओ पाउलो या प्रसिद्ध शहरांसह, त्यांच्या संबंधित राज्यांच्या राजधान्या) सारख्या देशांची राज्ये आणि ऑस्ट्रेलियाची राजधानीही शहरे आहेत. उदाहरणार्थ, ऑस्ट्रेलियाच्या सहा राज्यांच्या राजधान्या अॅडलेड, ब्रिस्बेन, होबार्ट, मेलबर्न, पर्थ आणि सिडनी आहेत. ऑस्ट्रेलियामध्ये, "राजधानी शहरे" हा शब्द नियमितपणे त्या सहा राज्यांच्या राजधान्या तसेच फेडरल कॅपिटल कॅनबेरा आणि उत्तर प्रदेशाची राजधानी डार्विन यांना संदर्भित करण्यासाठी वापरला जातो. अबू धाबी हे अबू धाबीच्या अमिराती आणि एकूणच संयुक्त अरब अमिरातीचे राजधानीचे शहर आहे.

युनायटेड किंग्डम आणि किंग्डम ऑफ डेन्मार्क सारख्या अनेक घटक राष्ट्रांचा समावेश असलेल्या एकात्मक राज्यांमध्ये, प्रत्येकाची स्वतःची राजधानी असते. फेडरेशन्सच्या विपरीत, सामान्यतः वेगळी राष्ट्रीय राजधानी नसते, परंतु एका घटक राष्ट्राची राजधानी शहर देखील राज्याची राजधानी असेल, जसे की लंडन, जी इंग्लंड आणि युनायटेड किंग्डमची राजधानी आहे. त्याचप्रमाणे, स्पेनमधील प्रत्येक स्वायत्त समुदायाची आणि इटलीच्या प्रदेशांची राजधानी आहे, जसे की सेव्हिल आणि नेपल्स, तर माद्रिद ही माद्रिदच्या समुदायाची आणि संपूर्ण स्पेनच्या राज्याची राजधानी आहे आणि रोम ही इटलीची राजधानी आहे. आणि Lazioच्या प्रदेशातील.

जर्मनीच्या फेडरल रिपब्लिकमध्ये, त्यांच्या प्रत्येक घटक राज्याची (किंवा लँडर, जमिनीचे अनेकवचन) स्वतःचे राजधानीचे शहर आहे, जसे की ड्रेस्डेन, विस्बाडेन, मेंझ, डसेलडॉर्फ, स्टुटगार्ट आणि म्युनिक, रशियन प्रजासत्ताकांप्रमाणेच फेडरेशन. जर्मनी आणि रशियाच्या राष्ट्रीय राजधान्या (बर्लिनचे स्टॅडस्टॅट आणि मॉस्कोचे फेडरल शहर) देखील त्यांच्या स्वतःच्या अधिकारात दोन्ही देशांचे घटक राज्य आहेत. ऑस्ट्रियाच्या प्रत्येक राज्याची आणि स्वित्झर्लंडच्या कॅन्टन्सची स्वतःची राजधानी शहरे आहेत. व्हिएन्ना, ऑस्ट्रियाची राष्ट्रीय राजधानी, हे देखील राज्यांपैकी एक आहे, तर बर्न ही स्वित्झर्लंड आणि कॅंटन ऑफ बर्न या दोन्ही देशांची (डी फॅक्टो) राजधानी आहे.

बहुसंख्य राष्ट्रीय राजधानी देखील त्यांच्या संबंधित देशांमधील सर्वात मोठे शहर आहेत, परंतु काही देशांमध्ये असे नाही.

नियोजित राजधानी संपादन

युनायटेड स्टेट्सची राजधानी वॉशिंग्टन, डी.सी.साठी एल'एनफंट योजना प्रशासकीय संस्था काहीवेळा राजनैतिक किंवा उपविभागाच्या सरकारची जागा ठेवण्यासाठी नवीन राजधानी शहरांची योजना आखतात, डिझाइन करतात आणि बांधतात. मुद्दाम नियोजित आणि डिझाइन केलेल्या कॅपिटलमध्ये हे समाविष्ट आहे:

अबुजा, नायजेरिया (1991)
अराकाजू, सर्जीपे, ब्राझील (1855)
अंकारा, तुर्की (1923)
ऑस्टिन, टेक्सास, यूएस (1839)
बेल्मोपान, बेलीज (1970)
बेलो होरिझोंटे, मिनास गेराइस, ब्राझील (1897)
ब्राझिलिया, ब्राझील (1960)
भुवनेश्वर, ओडिशा, भारत (1948)
बिरुएन, आचे, इंडोनेशिया (1948)
कॅनबेरा, ऑस्ट्रेलिया (1927)
चंदीगड, पंजाब आणि हरियाणा, भारत (1966)
कोलंबिया, दक्षिण कॅरोलिना, यूएस (1786)
कॉन्स्टँटिनोपल, रोमन साम्राज्य (३२४-३३०)
फ्रँकफोर्ट, केंटकी, यूएस (१७९२)
गॅबोरोन, बोत्सवाना (1964)
गांधीनगर, गुजरात, भारत (1960)
गोयानिया, गोयास, ब्राझील (1933)
Huambo (Nova Lisboa), Huambo, Angola (1920)
इंडियानापोलिस, इंडियाना, यूएस (1825)
इस्लामाबाद, पाकिस्तान (1960)
जेफरसन सिटी, मिसूरी, यूएस (1821)
ला प्लाटा, ब्युनोस आयर्स प्रांत, अर्जेंटिना (1882)
नवा रायपूर किंवा अटल नगर, छत्तीसगड, भारत (2003)
नायपीडाव, म्यानमार (2005-2006)
नवी दिल्ली, ब्रिटिश भारत (1911)
नूर-सुलतान, कझाकस्तान (1997)
ओक्लाहोमा सिटी, ओक्लाहोमा, यूएस (1889)
ओटावा, ओंटारियो, कॅनडा (1857)
पालमास, टोकँटिन्स, ब्राझील (1989)
नुसंतारा, इंडोनेशिया (२०२४)
पुत्रजया, मलेशिया (१९९५)
क्वेझॉन सिटी, फिलीपिन्स (1948-76)
रॅले, नॉर्थ कॅरोलिना, यूएस (1792)
स्मेदेरेव्हो, सर्बियन डिस्पोटेट (१४२८-१४५९)
सोल्तानियाह, इल्खानाते (१३०६-१३३५)
व्हॅलेटा, माल्टा (१५७१)
वॉशिंग्टन, डी.सी., यूएस (1800)

ही शहरे खालीलपैकी एक किंवा दोन्ही निकष पूर्ण करतात:

एक जाणीवपूर्वक नियोजित शहर जे स्पष्टपणे सरकारची जागा ठेवण्यासाठी बांधले गेले होते, एका स्थापित लोकसंख्येच्या केंद्रात असलेल्या राजधानीच्या शहराची जागा घेत होते. यामागे विविध कारणे आहेत, ज्यात त्या प्रमुख महानगर क्षेत्रामध्ये जास्त गर्दी आहे आणि राजधानीचे शहर अधिक चांगले हवामान असलेल्या ठिकाणी (सामान्यतः कमी उष्णकटिबंधीय) ठेवण्याची इच्छा आहे.
दोन किंवा अधिक शहरांमध्ये (किंवा इतर राजकीय विभाग) तडजोड म्हणून निवडले गेलेले एक शहर, ज्यापैकी कोणीही राजधानीचे शहर होण्याचा विशेषाधिकार इतरांना मान्य करण्यास तयार नव्हते. सहसा, नवीन भांडवल भौगोलिकदृष्ट्या प्रतिस्पर्धी लोकसंख्या केंद्रांमध्ये समान अंतरावर स्थित असते.

हेसुद्धा पहा संपादन

जगातील देशांच्या राजधानींची यादी
भारताच्या राज्ये आणि प्रदेशांच्या राजधानीची शहरेदिल्ली ही देशाची राजधानी आहे