मठ

मठ हा एक संस्कृत शब्द आहे ज्याचा अर्थ 'संस्था किंवा महाविद्यालय' असा होतो आणि त्याचा संदर्भ देखील आहे. आदी शंकराचार्यांनी सुरू केलेली उपासनेची कायमस्वरूपी व्यवस्था असलेली मठ ही कायमस्वरूपी संस्था आहे. सनातन धर्माच्या प्रतिष्ठेसाठी आदि शंकराचार्यांनी भारतातील चार प्रांतात चार मठांची स्थापना केली. धार्मिक आदेशांसाठी केंद्रे म्हणून भारतातील मोक्याच्या ठिकाणी चार मठांची स्थापना केली होती मठ हे मंदिर ही असते. मठ - यती, गोसावी, ब्रह्मचारी आदींचे राहण्याचें स्थान आहे. हे आश्रम आणि आखाडा यापेक्षा पेक्षा वेगळे असते. शंकराचार्यांच्या पाठोपाठ रामानुजाचार्य आणि मध्वाचार्य यांनीही मठांची स्थापना केली. मठ हा साधूंसाठी असतो. त्यांचे कार्य हिदू धर्माचा लोकांमध्ये प्रसार करणे हे असते. हठयोगात मठाचा उल्लेख योगींसाठी निवासस्थान म्हणून केला गेला आहे. भारतात अनेक मठ मंदिरे दिसतात. दैनंदिन कामकाज टिकवून ठेवण्यासाठी मठामध्ये संस्थात्मक रचना असते.

हा लेख मठ याबद्दल आहे. या शब्दाच्या इतर उपयोगांसाठी पाहा, मठ (निःसंदिग्धीकरण).

हल्ले

अनेक मठ आणि संलग्न मंदिरे, विशेषतः वायव्य भारतीय उपखंडातील, १२व्या शतकानंतर इस्लामी सैन्याने नष्ट केली. हिंसाचारामुळे शैव मठांचे कार्य गंभीरपणे विस्कळीत झाले. हिंदूंना एकत्रित ठेवणारे दुवे विस्कळीत करून हिंदूंचा छळ करण्याची एक सुद्धा एक पद्धती इस्लामी शासकांनी अवलंबली होती.

कार्य

हिंदू-मंदिरांशी संबंधित मठांचे सर्वात जुने पुरावे ७व्या ते १०व्या शतकातील आहेत. मात्र त्या आधीही मठ अस्तित्त्वात असावेत् असा अंदाज आहे. प्राचीन भरतात मठ हे सर्व जाती जमातींना उपलब्ध असत. ज्या कुणाला शिक्षण हवे आहे आणि धर्म पेअसार करण्याची इछा आहे ते मठात सामील होऊ शकतात. त्याला जाती व्यवस्थेचे बंधन नाही. मात्र वेद आणि भारतीय हिंदू तत्व याचा अभ्यास आव्श्यक असतो. मठवासींना विद्यापीठ शिष्यवृत्ती दिली जात असे. विद्यापीठ शिष्यवृत्ती ची सर्वात जुनी नोंद आहे. हिंदू मठ यात्रेकरूंसाठी धर्मशाळा व्यवस्था उपलब्ध करून देत असत. स्थानिक समुदायांना विविध प्रकारची मदत मठातर्फे दिली जाते. एका शिलालेखात आजारी आणि निराधारांची काळजी घेण्यासाठी दोन मठांना वैद्यांची तरतूद सांगितली आहे असे दिसून येते. त्याचप्रमाणे, आंध्र प्रदेशातील सुमारे १२६२ सीईच्या शिलालेखात प्रसूतीशाळा (मातृत्व गृह), वैद्य (वैद्य), आरोग्यशाळा (आरोग्य गृह) यांची व्यवस्था मठांनी समाजासाठी केल्याचे दिसते. ज्ञान आणि सेवा भांडार म्हणून मठांची ऐतिहासिक भूमिका सुरुवातीच्या संस्कृत ग्रंथांमध्ये तसेच भारतीय मंदिरे आणि मठांच्या अवशेषांजवळ सापडलेल्या अनेक ऐतिहासिक शिलालेखांमध्ये प्रमाणित आहे.

शंकराचार्य

प्रत्येक मठावर एक आध्यात्मिक नेता, किंवा शिक्षक यांवची नियुक्ती केली जाते. यांना शंकराचार्य म्हणतात. शृंगेरी मठाच्या प्रमुखांना जगद्गुरू किंवा संपूर्ण जगाचे आध्यात्मिक गुरू मानले आहे.

अष्ट मठ

अष्ट मठ (उडुपी, कर्नाटक), उत्तरादी मठ (बंगलोर, कर्नाटक), व्यासराज मठ (सोसले, कर्नाटक) आणि राघवेंद्र मठ (मंत्रालय, आंध्र प्रदेश) हे सर्वात प्रसिद्ध आणि प्रभावी द्वैत वेदांत मठ किंवा पीठे आहेत .

रामकृष्ण मिशन

२० व्या शतकात रामकृष्ण मिशनने संस्थापक रामकृष्ण आणि त्यांचे शिष्य विवेकानंद यांच्या नेतृत्वाखाली संघटित केले. मठाची स्थापना देखील त्यांच्या हिंदू भिक्षुंना राहण्यासाठी आणि शिक्षण आणि त्यांच्या शिकवणींच्या प्रसारासाठी केंद्रे म्हणून कार्य करण्यासाठी केली होती.

वैष्णव मठ

हिंदू तत्त्वज्ञानाच्या द्वैत वेदांत शाळेचे संस्थापक मध्वाचार्य यांनी आणि उडुपीसह संपूर्ण भारतात चोवीस माध्व मठांची स्थापना केली आहे. मध्वाचार्यांच्या थेट शिष्यांच्या माध्यमातून अवतरलेले बारा मठ, अधोक्षजा तीर्थ, हृषीकेश तीर्थ, नरसिंह तीर्थ, उपेंद्र तीर्थ, राम तीर्थ, वामन तीर्थ, जनार्दन तीर्थ आणि माधवाचा भाऊ विष्णू तीर्थ हे तुजवरातील पेढे तीर्थ आहेत.

शैव मठ

शैव मठांची स्थापना किमान पहिल्या सहस्राब्दीपासून, काश्मीर, हिमालयीन प्रदेश जसे की नेपाळ आणि संपूर्ण उपखंडात जसे की तमिळनाडूमध्ये झाली.

दत्त उपासना

जनार्दन स्वामी यांचे शिष्य संत एकनाथ यांनी काशीस ब्रह्मघाटापाशी जनार्दन मठाची]] स्थापना केली. तसेच देवगिरी, मानपुरी मठ, बीडपटांगण मठ, परभणी जिल्ह्यातील चारठाणा येथील मठ, नाशिकच्या तपोवनातील मठ, जनार्दनस्वामींच्या मठांची परंपरा चालू आहे. उमरखेड, संभाजीनगर, कमळनुरी तालुक्यातील शेवाळे, देवपैठण (निंबराजांचे), कारंजा अशा अनेक ठिकाणी जनार्दनस्वामींच्या दत्तोपासनेच्या परंपरा चालू आहेत.

जैन व बौद्ध मठ

हिंदू दक्षिण भारतातील जैन मंदिरांजवळ ५व्या शतकात मठ बांधले जात होते असे दिसून येते.

हे ही पहा

• आश्रम
• गुरुकुल
• धर्मशाळा