पाञ्चजन्य

पाञ्चजन्य (अथवा पांचजन्य) हा भगवान विष्णू यांचा शंख आहे . श्रीकृष्ण, श्रीविष्णूंचे अवतार, हे पांचजन्य नावाचा शंख धारण करत असत असे वर्णन महाभारतात आढळते. महाभारताचा एक भाग असलेल्या श्रीमद्भगवद्गीतेमध्ये वासुदेवांनी कुरुक्षेत्र युद्धाच्या वेळी पाञ्चजन्य वापरल्याचे सांगितले आहे. हिंदू धर्मात शंख अत्यंत पवित्र मानला जातो. देवतांनाही शंखाच्या नादाने आवाहन केले जाते.

हातात शंख धारण केलेले श्रीविष्णू यांचे प्राचीन चित्र

कथा

भागवत पुराणानुसार, सांदीपनी ऋषींच्या आश्रमात कृष्णाचे शिक्षण पूर्ण झाल्यानंतर त्यांनी त्यांना गुरुदक्षिणा घेण्याचा आग्रह केला. तेव्हा ऋषी म्हणाले, समुद्रात बुडलेल्या माझ्या मुलाला घेऊन या, तीच माझी दक्षिणा. तेव्हा श्रीकृष्णाने समुद्रकिनारी जाऊन शंखासुराचा वध केला. शंखासुराचा वध केल्यानंतर त्याच्या शरीराचे कवच वाचले. त्यातून या शंखाचा जन्म झाला म्हणून त्या शंखाचे नाव पंचजन्य असे झाले. दुसऱ्या आख्यायिकेनुसार, भगवान विष्णूने शंखासुर राक्षसाचा वध करण्यासाठी मत्स्य अवतार घेतला. शंखासुरने ब्रह्मदेवाचे सर्व वेद चोरले आणि समुद्रात लपला. मत्स्य अवतार घेऊन भगवान विष्णूने त्या सर्व वेदांना शंखासुरापासून मुक्त करण्यासाठी त्याचा वध केला.

पौराणिक कथेनुसार, शंखासुर हा कंसाने बाल श्रीकृष्णाला मारण्यासाठी पाठवलेला राक्षस होता. शंखासुर आपल्या मोठ्या आवाजाने लोकांना खूप वेदना देत असे. श्रीकृष्णाने शंखासुराचा वध केला. युद्धात पराभूत होऊन मृत्यू पावत असताना शंखासुराने परमेश्वराला ओळखले आणि त्याची क्षमा मागितली आणि त्याच्यावर दया करण्याची विनंती केली. भगवान श्रीकृष्णाने त्याला वरदान दिले की मी शंखाशिवाय किंवा शंखाशिवाय माझी पूजा स्वीकारणार नाही. या कारणास्तव पूजेत शंखाचे विशेष स्थान आहे.

सद्य स्थान

भगवान श्रीविष्णूचा पांचजन्य शंख श्रीलंकेची राजधानी कोलंबोच्या राष्ट्रीय संग्रहालयात ठेवण्यात आला आहे.

इतरत्र

पाचजन्य हे वेगवेगळ्या अर्थाने वापरले जाते. त्याचे काही अर्थ पुढीलप्रमाणे आहेत.

• श्रीकृष्णाच्या शंखाचे नाव पाञ्चजन्य
• राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाचा राष्ट्रवादी साप्ताहिक हिंदी पेपर : पाञ्चजन्य साप्ताहिक
• पाच सर्वात जुने क्षत्रिय