ध्रुव तारा

ध्रुव तारा, इंग्रजीत Pole Star, Polaris; Lodestar; North Star; Northern Star; Guiding Staर हा उत्तर गोलार्धात आकाशात उत्तरेकडे दिसणारा तारा आहे. Little Bear किंवा Ursa minor (मराठीत ध्रुवमत्स्य) या नावाने ओळकल्या जाणाऱ्या तारकापुंजातील हा सर्वात टोकाचा तारा असल्याने ध्रुव ताऱ्याला खगोलशास्त्रात Alpha Ursae Minoris -(α उर्सा माईनोरिस किंवा α यूएमआय) असे नाव आहे. पृथ्वीवरून दिसणाऱ्या ताऱ्यांमध्ये हा ४५ वा सर्वात उजळ तारा आहे. ध्रुव तारा पृथ्वीपासून सुमारे ४३४ प्रकाश वर्षे दूर आहे. पृथ्वीवरून जरी तो एक तारा असल्याचे दिसत असला तरी तो प्रत्यक्षात तो एका बहु-तारा प्रणालीचा हिस्सा आहे. या प्रणालीचा मुख्य तारा (ध्रुव "ए") हा एफ ७ श्रेणीतील प्रकाशित राक्षस तारा किंवा सुपरजायंट तारा आहे. सध्याच्या युगात ध्रुव तारा आकाशीय गोलाच्या उत्तर ध्रुवाजवळ स्थिरावलेला आहे, म्हणजेच जगातील उत्तर गोलार्धातील बहुतेक ठिकाणांपासून ध्रुव तारा पृथ्वीच्या उत्तर ध्रुवाच्या वर स्थित असल्याचे दिसते. या कारणास्तव, समुद्र किंवा वाळवंटासारख्या ठिकाणांहून येणारे प्रवासी तारे एकेकाळी ध्रुव ताऱ्यावरून दिशा ठरवत असत.

जर रात्री कॅमेराचे लेन्स बरेच दिवस उघडे ठेवले आणि रात्रीचे आकाश छायाचित्रण केले तर असे दिसते की सर्व तारे ध्रुवभोवती फिरत आहेत.

रात्री पृथ्वीचे रोटेशन (रोटेशन) जवळजवळ सर्व तारे हळूहळू आकाशात फिरत असतात, परंतु ध्रुव तारा स्थिर उत्तरेकडे जाणारा शोध घेतात. जर रात्रीच्या आकाशात कॅमेराचे लेन्स बऱ्याच दिवसांसाठी खुले ठेवले तर असे दिसते की चित्रातील सर्व तारे ध्रुवाभोवती फिरत आहेत.

(पोलॅरीस, आल्फा उर्सा मायनॉरिस). उत्तर खगोलात खगोलीय उत्तर ध्रुवाच्या अगदी जवळचा व ध्रुवमत्स्य या तारकासमूहातील सर्वांत ठळक तारा. खगोलीय ध्रुवापासून फक्त ५५ मिनिटे हा दूर असल्याने नुसत्या डोळ्यांना स्थिर दिसतो, म्हणूनच याला आपण ध्रवतारा म्हणतो.

सप्तर्षीतील मरीची या ताऱ्याने योग्योत्तरवृत्त ओलांडल्यानंतर १० मिनिटांनी ध्रुवतारा ते वृत्त उलट बाजूने ओलांडतो. अगदी सूक्ष्मपणे पाहिल्यास चंद्राच्या दृश्य व्यासाच्या सु. चौपट व्यासाच्या अगदी लहान अशा लघुवर्तुळावर तो दररोज एक प्रदक्षिणा इतर ताऱ्यांप्रमाणेच करतो. याच्या सभोवार १०° पर्यंत नुसत्या डोळ्यांनी दिसणारा एकही तारा नाही.  संपातचलनामुळे पृथ्वीचा आस आणि त्यामुळे खगोलीय ध्रुव स्थिर राहत नाही.

पृथ्वीचा आस २५,८०० वर्षांनी खगोलावर कदंबाभोवती एक प्रदक्षिणा पूर्ण करतो. त्यामुळे कोणताही एकच तारा अनंतकाळपर्यंत ध्रुव राहणार नाही. ४,६०० वर्षांपूर्वी थुबन (आल्फा ड्रॅकोनिस) हा ध्रुव होता, तर ५,३०० वर्षांनंतर अल्डरामिन (आल्फा सीफाय) हा होईल. हल्लीचा तारा २८,००० वर्षांनी पुन्हा ध्रुवतारा होईल.

हल्ली ध्रुवतारा व खगोलीय ध्रुव यांमधील अंतर कमी कमी होत आहे. १९६५ मध्ये ते ५४ मिनिटे होते, तर २१०२ साली हे २७ मिनिटांपर्यंत कमीतकमी होईल व नंतर ते वाढू लागेल. इ. स. पू. ३०० च्या सुमारास ध्रवतारा खरा स्थिर नसल्याने पिथिअस या ग्रीक खलाशांच्या लक्षात आले होते.

सप्तर्षीतील पहिले दोन तारे पुलह व ऋतू यांना साधणारी रेषा साडे चार पट वाढविली, तर ती ध्रुवताऱ्यातून जाते, ही ध्रुवतारा ओळखण्याची सोपी रीत होय.  ध्रुवतारा २·१ प्रतीचा, सेफीड प्रकारचा चल तारकात्रिकूट आहे. त्यांच्या तेजस्पंदनाचे एक आवर्तन ४ दिवसांत पूर्ण होते. हा सूर्यापेक्षा सु. २००० पट तेजस्वी, सूर्याच्या १०० पट व्यासाचा आणि ६०० प्रकाशवर्षे अंतरावर आहे.

वर्णन

ध्रुव मंडळाचे तारे खालीलप्रमाणे आहेत -

• ध्रुव ए (α यूएमआय ए) - हे एकतर एफ ७ द्वितीय श्रेणीतील एक अत्यंत प्रबुद्ध राक्षस तारा आहे किंवा एफ ७ आयब श्रेणीतील एक सुपरगिजंट स्टार आहे. याची मूळ उर्जा ( परिपूर्ण तेज) सूर्यापेक्षा २,२०० पट आहे. हा द्रव्यमान आपल्या सूर्याच्या वस्तुमानापेक्षा ७.५ पट आहे आणि व्यास आपल्या सूर्याच्या व्यासापेक्षा ३० पट आहे.
• याचे अंदाजे पृष्ठभाग तपमान सुमारे ६,२०० केल्विन आहे . हा एक सुरक्षित बदलणारा तारा आहे .
• ध्रुव बी (α यूएमआय बी) - एफ 3 व्ही रेंजचा मुख्य क्रम, सूर्याच्या द्रव्यमानाच्या १.५ पट जास्त परिभ्रमण करतो, तारा ध्रुव "ए"च्या २,६०० खगोलीय युनिट्स (के ॰)च्या अंतरावर फिरत आहे.
• ध्रुव एबी (α यूएमआय अब) - हा बौना तारा १८.५ केएचझेडच्या अगदी जवळ कक्षामध्ये "ए" पोलच्या भोवती फिरत आहे.
• पोल सी (α यूएमआय सी) आणि पोल डी (α यूएमआय डी) - हे दोन्ही तारे ध्रुव "ए" पासून बरेच दूर आहेत.

पृथ्वी अक्ष

पृथ्वीची अक्ष मंद परंतु निश्चित वेगाने अडकते, ज्यामुळे कोणताही तारा त्याच्या खांबावर स्थिर राहात नाही. ध्रुव तारा सध्या उत्तर ध्रुवाच्या वर आहे परंतु हजारो वर्षांच्या कालावधीत बदलेल. पृथ्वीच्या या अक्षांच्या ट्रेंडमधील बदल असा आहे की दर २६,००० वर्षानंतर एक संपूर्ण चक्र पूर्ण केले जाते. याचा अर्थ असा आहे की जरी ध्रुव तारा पृथ्वीच्या ध्रुवापासून दूर जात असल्याचे दिसून येईल, परंतु आजपासून २६,००० वर्षांनंतर, ध्रुव तारा पुन्हा खांबाच्या वर असेल. सध्याही धुरा ध्रुव ता अक्ष अयनांश उत्तर ध्रुवाच्या अगदी जवळ आणत आहे . २१०० मध्ये, ते सर्वात गंभीर स्थितीत असेल आणि त्यानंतर ते ध्रुवापासून पुढे जाण्यास सुरुवात करेल.

हे सुद्धा पहा

• ध्रुवमस्य तारा
• राक्षस तारा
• मुख्य क्रम