मलेरिया
हा लेख/विभाग स्वत:च्या शब्दात विस्तार करण्यास मदत करा. |
मलेरिया हा डासांच्या चावण्यामुळे होणारा रोग आहे. प्लाझमोडियम वायवॅक्स या नावाच्या परजीवी मूळे होतो व डासांद्वारे तो पसरतो [१]. याचा प्रादुर्भाव विषुववृत्तीय भागांत जास्त आहे. मलेरियाचे गांभीर्य लक्षात घेता २५ एप्रिल हा जागतिक मलेरिया दिन म्हणून ओळखला जातो.
| मलेरिया | |
|---|---|
| ---- | |
 Ring-forms and gametocytes of Plasmodium falciparum in human blood.Chutya | |
| ICD-10 | B50 |
| ICD-9 | 084 |
| OMIM | 248310 |
| DiseasesDB | 7728 |
| MedlinePlus | 000621 |
| eMedicine | med/1385 साचा:EMedicine2 साचा:EMedicine2 |
| MeSH | C03.752.250.552 |
प्लाझमोडियम' या जातीच्या डासांमुळे होणारा हा रोग तसा फार प्राचीन काळापासून अस्तित्वात आहे.ख्रिस्तपूर्व पांचव्या शतकात हिपोक्रॅटिस यांना मलेरिया सदृश्य आजार माहीत होता. सतराव्या शतकाच्या पूर्वार्धात, जैलुइट लोकांनी पेरू देशात सिंकोना ही वनस्पती आणली होती. या सुमारास जेव्हा युरोपमध्ये फार मोठ्या प्रमाणात मलेरियाची साथ आली होती. तेव्हा या सिंकोना वनस्पतीचा त्या तापावर उपचार करण्यात आला होता. या उपचारांमुळे मलेरिया आणि अन्य प्रकारचे ताप यांतील फरक सिडनर्हेम आणि अन्य वैद्यांना ओळखणे शक्य झाले. इ.स. १८८० मध्ये लेव्हेरान यांनी मलेरिया निर्माण करणाऱ्या डासांचा शोध लावला, परंतु या डासांचे प्रामुख्याने जे तीन प्रकार आहेत त्याचा शोध त्यावेळी लागला नव्हता.
इ.स. १८९४ मध्ये मॅनसन यांनी असे गृहीतक मांडले की मलेरिया हा रोग डासांमुळे होत असून, तो या जंतूंनी युक्त डास चावा घेऊन नव्हे तर पाण्यावाटे पसरवीत असावेत. पुढे इ.स. १८९८ मध्ये रॉस यांनी मलेरिया डासांमुळे नेमका कसा होतो याचा शोध लावला. पक्ष्यांमधील मलेरिया प्रमाणेच मानवी शरीरांतही घडामोडी होत असल्या पाहिजेत असे त्यांना दिसून आले. त्याच वर्षी ग्रासी, बिगनमी आणि बास्टिनेली यांनी अ‍ॅनोफेलिस जातीच्या डांसामध्ये प्लाझमोडियम, फाल्सिपॅरम या जातीच्या मलेरियाच्या जंतूंची कशी वाढ होते आणि पुढे ते संसर्गित डास चावल्यामुळे माणसांमध्ये मलेरिया कसा होतो हे दाखवून दिले.मलेरिया तापात थंडी वाजून ताप येणे आणि पुन्हा तीन चार दिवसांनी ताप येणे यासाठी शरीरात हिमोझाईन हा विषारी पदार्थ दिसून येतो.
कारणे
संपादनयामध्ये दोन प्रमुख घटकांचा विचार केला पाहिजे.
- मलेरियाचे जंतू आणि त्यांचे वातावरण आणि
- ॲनॉफिलस जातीचे डास आणि त्यांचे वातावरण
डासांच्या शरीरांतील मलेरियाच्या जंतूंच्या घडामोडीविषयी आणि हा मलेरिया मानवी शरीरात कसा संक्रमित होतो याविषयी सर रोनॉल्ड रॉस यांनी मूलभूत संशोधन केले आणि पुढील अभ्यासकांना दिशा दाखविली. विशेष म्हणजे संशोधनाचे हे कार्य त्यांनी बव्हंशी आपल्या हिंदुस्थानात कलकत्ता आणि बंगलोर येथे केले. या संशोधनासाठी, इ.स. १९०२ चेनोबेल पारितोषिक त्यांना मिळाले.
रोनाल्ड रॉस (जन्म :अलमोडा, इ.स.१८५७) यांचे वडील, सर सी.सी.जी. रॉय हे इंग्रजांच्या सैन्यामध्ये जनरल होते. रोनाल्ड रॉस यांचे शिक्षण इंग्लंडमध्ये झाले आणि वैद्यकाच्या अभ्यासासाठी त्यांनी इ.स. १८७५ मध्ये लंडन येथील सेंट बार्थिलोमोव्ह हॉस्पिटलमध्यें प्रवेश घेतला. इ.स. १८८१ मध्ये डॉक्टर झाल्यावर ते इंडियन मेडिकल सर्व्हिसमध्ये काम करू लागले.
डासांमुळे मलेरिया होत असावा असा काहीसा तर्क त्यापूर्वी एक शतक आधी करण्यात आला असला, तरी त्यावर पुरेसा प्रकाश टाकण्यात आलेला नव्हता. मलेरिया नेमका कसा होतो, कसा पसरतो व त्याला प्रतिबंधक कसा करता येईल याबद्दल त्यावेळी निश्चित स्वरूपाची काहीही माहिती उपलब्ध नव्हती.
इ.स. १८९४ साली रॉस यांनी या संदर्भात पुढील संशोधन करण्याचे ठरविले. त्यांनी, ज्या रोग्यांना मलेरिया झाला आहे. त्यांना चावा घेण्यास डासांना उद्युक्त केले. या मलेरिया ग्रस्त रोग्यांना डास चावल्यावर, त्या डासांच्या शरीरात मलेरियाच्या जंतूंचे काय होते, कोणकोणते आणि कसे बदल होतात याचा अभ्यास सुरू केला; परंतु पहिली दोन वर्षे त्यांत फारशी प्रगती झाली नाही, तरीही नाउमेद न होता त्यांनी अभ्यास चालूच ठेवला होता. इ.स. १८९७ मध्ये त्यांच्या प्रयत्‍नांना यश आले. त्यांना दिसून आले की, डासांच्या जठरामध्ये बटणाच्या आकाराच्या जंतूंची अनेक अंडी तयार होतात. ही अंडी त्या डासांच्या लाळेत येतात आणि असे डास जेव्हा माणसांना चावतात तेव्हा त्या माणसांमध्ये पुरेशी प्रतिकारशक्ति नसेल त्यांना मलेरिया होतो. हे त्यांचे संशोधन बहुमोलाचेच होते.
लक्षणे
संपादन
या आजारात मुख्यतः खालील लक्षणे आढळतात.
- थंडी वाजण्याचा त्रास सुमारे १५ मिनिटे ते तासभर चालतो.
- थंडी वाजून ताप येतो. ताप थोडा वेळ टिकतो.
- ताप कमी होताना घाम येऊन उतरतो.
- ताप सहसा दुपारनंतर येतो. ताप सहसा दिवसाआड किंवा रोज येतो.
- तापाबरोबर खूप डोकेदुखी,- अंगदुखी, कंबरदुखी, थकवा, इत्यादी लक्षणे जाणवतात. पण हे वेळापत्रक अगदी पक्के नसते. याबरोबर पाठही दुखते.
- मलेरिया सौम्य असेल किंवा उपचार अर्धवट झाले तर लक्षणे सौम्य असतात. कधीकधी फक्त अंगावर काटा येणे, डोके दुखत राहणे, थकवा जाणवणे एवढीच लक्षणे असतात. अशा तक्रारी खूप असतात. रक्तनमुना तपासल्याखेरीज याचा नक्की निर्णय करणे अवघड असते.
- मलेरियाच्या तापामुळे काही वेळा मेंदूला सूज येऊन झटके येण्याची शक्यता असते. ही शक्यता बालकांमध्ये जास्त प्रमाणात आढळते.
- प्लास्मोडियम फाल्सिपॅरम प्रकाराच्या जंतूंमुळे रुग्ण कोमात जायची व दगवण्याची शक्यता असते.
- काही रुग्णांत मूत्रपिंड निकामी होऊन लघवीत फुटलेल्या लाल रक्तपेशी दिसून येतात.
प्रकार
संपादन- प्लाझमोडियम फाल्सिपॅरम.
- प्लाझमोडियम वायवॅक्स.
- प्लाझमोडियम मलेरिया.
- प्लाझमोडियम ओव्हेल. Upay
उपचार
संपादनमलेरियावरील उपचार आजाराच्या तीव्रतेवर अवलंबून असतात. यात मुख्यतः क्लोरोक्विन, प्रायमाक्विन, क्विनाईन, आरर्टिमिसिन ही मलेरिया विरोधी औषधे वापरली जातात. रुग्णात काही जटिलता नसल्यास तोंडाने औषधे दिली जातात व जटिलता असल्यास शिरेवाटे औषधे टोचतात. मलेरियाची काही प्रकरणे आपत्कालीन असतात आणि रुग्ण पूर्णपणे निरोगी होईपर्यंत त्याला निरीक्षणाखाली ठेवणे आवश्यक असते, परंतु इतर प्रकारच्या मलेरियामध्ये हे आवश्यक नसते, बाह्यरुग्ण विभागात उपचार केले जाऊ शकतात. योग्य उपचाराने रुग्ण पूर्णपणे बरा होतो. काही लक्षणांवर मलेरियाविरोधी औषधांसह सामान्य औषधांनी उपचार केले जातात. ही औषधे दोन प्रकारची आहेत - पहिली जी रोग होण्याआधी घेतल्यास प्रतिबंधात्मक आणि रोगापासून संरक्षण करते आणि दुसरी जी रोगाची लागण झाल्यानंतर वापरली जाते. अनेक औषधे केवळ प्रतिकारासाठी किंवा केवळ उपचारांसाठी वापरली जातात, तर इतर दोन्ही प्रकारे वापरली जाऊ शकतात. काही औषधे एकमेकांचा प्रभाव वाढवतात आणि एकत्रितपणे वापरली जातात. प्रतिजैविक बहुतेकदा एकत्रितपणे वापरले जातात.
क्विनाइनवर आधारित अनेक औषधे मलेरियावर उत्तम उपाय मानली जातात. याव्यतिरिक्त, आर्टेमिसिनिन सारखी औषधे, जी आर्टेमिसिया एनुआ नावाच्या वनस्पतीपासून तयार केली जाते, मलेरियाच्या उपचारात प्रभावी असल्याचे आढळले आहे. मलेरियाविरुद्ध इतर काही औषधांचा वापरही यशस्वी झाला आहे. काही औषधांवर प्रयोग सुरू आहेत. औषधांच्या निवडीतील सर्वात महत्त्वाचा घटक म्हणजे मलेरियाच्या परजीवींनी त्या भागात कोणत्या औषधांचा प्रतिकार केला आहे. मलेरियाविरूद्ध यशस्वी मानली जाणारी अनेक औषधे यापुढे यशस्वी मानली जात नाहीत कारण मलेरियाच्या परजीवीने त्यांना हळूहळू प्रतिकार प्राप्त केला आहे.
मलेरियाचा उपचार होमिओपॅथीमध्ये उपलब्ध आहे, तथापि, अनेक डॉक्टरांचे मत आहे की मलेरियासारख्या गंभीर आजारावर अॅलोपॅथिक औषधांनी उपचार केले पाहिजेत, कारण ते वैज्ञानिक संशोधनावर आधारित आहेत. अगदी ब्रिटिश होमिओपॅथिक असोसिएशनचा सल्ला आहे की मलेरियाच्या उपचारासाठी होमिओपॅथीवर अवलंबून राहू नये. आयुर्वेदात मलेरियाला विषाणूजन्य ताप म्हणतात आणि त्याच्या उपचारासाठी अनेक औषधे उपलब्ध आहेत.
आज जरी मलेरियावर प्रभावी उपचार उपलब्ध असले तरी ते एकतर जगातील अनेक अविकसित भागात मलेरिया-स्थानिक भागात उपलब्ध नाहीत किंवा सरासरी रूग्णांसाठी वापरण्यासाठी खूप महाग आहेत. मलेरियाच्या औषधांची वाढती मागणी पाहता, अनेक प्रभावित देशांमध्ये बनावट औषधांचा मोठ्या प्रमाणावर व्यापार होत आहे, ज्यामुळे अनेक मृत्यू होतात. आजकाल कंपन्या नवीन तंत्रज्ञान वापरून या समस्येला तोंड देण्याचा प्रयत्न करत आहेत.
प्रतिबंध आणि नियंत्रण
संपादनमलेरियाचा प्रसार खालील घटकांवर अवलंबून असतो - मानवी लोकसंख्येची घनता, डासांच्या लोकसंख्येची घनता, डासांपासून मानवांमध्ये संक्रमण आणि मानवाकडून डासांमध्ये संक्रमण. यापैकी कोणताही एक घटक खूप कमी झाला तर त्या भागातून मलेरियाचे उच्चाटन होऊ शकते. त्यामुळेच मलेरियाग्रस्त भागात रोगाचा प्रादुर्भाव रोखण्यासाठी औषधांसोबतच डासांचे निर्मूलन किंवा चावण्यापासून बचाव करण्यासाठी उपाययोजना केल्या जातात. अनेक संशोधकांचा असा दावा आहे की मलेरियाच्या प्रतिबंधासाठी दीर्घकाळात उपचारापेक्षा कमी खर्च येईल. १९५६-१९६० च्या दशकात, जागतिक स्तरावर मलेरियाचे उच्चाटन करण्यासाठी व्यापक प्रयत्न केले गेले (चेचक निर्मूलनासाठी केलेल्या प्रयत्नांप्रमाणेच). पण त्यांना यश मिळू शकले नाही आणि मलेरिया अजूनही त्याच पातळीवर आफ्रिकेत आहे.
डासांच्या उत्पत्तीची ठिकाणे नष्ट करून मलेरियावर बरेच नियंत्रण मिळवता येते. साचलेल्या पाण्यात डासांची पैदास होते, अशा साचलेल्या पाण्याची जागा झाकून ठेवावी, वाळवावे किंवा निचरा करावा किंवा पाण्याच्या पृष्ठभागावर तेल टाकावे, जेणेकरून डासांच्या अळ्या श्वास घेऊ शकत नाहीत. याशिवाय, मलेरियाग्रस्त भागातील घरांच्या भिंतींवर अनेकदा कीटकनाशकांची फवारणी केली जाते. अनेक प्रजातींचे डास मानवी रक्त शोषल्यानंतर भिंतीवर बसून ते पचवतात. अशा परिस्थितीत भिंतींवर कीटकनाशकांची फवारणी केल्यास डास दुसऱ्या माणसाला चावण्यापूर्वीच भिंतीवर बसताच मरतात. जागतिक आरोग्य संघटनेने मलेरिया-स्थानिक भागात फवारणीसाठी सुमारे १२ औषधे ओळखली आहेत. यामध्ये डीडीटी व्यतिरिक्त परमेथ्रिन आणि डेल्टामेथ्रिन सारख्या औषधांचा समावेश आहे, विशेषतः ज्या भागात डासांनी डीडीटीला प्रतिकार विकसित केला आहे.
मच्छरदाण्यांमुळे डासांना लोकांपासून दूर ठेवण्यात आणि मलेरियाचा संसर्ग मोठ्या प्रमाणात रोखण्यात यश मिळते. अॅनोफिलीस डास रात्री चावतात म्हणून, खाटावर/बेडवर मोठी मच्छरदाणी लटकवून आणि बेडला सर्व बाजूंनी पूर्णपणे बंद करून संरक्षण पूर्ण होते. मच्छरदाणी हा स्वतःहून फारसा प्रभावी उपाय नाही पण त्यावर रासायनिक उपचार केल्यास ते खूप उपयुक्त ठरतात. मलेरिया-स्थानिक भागात मलेरियाबद्दल जागरूकता पसरवल्याने २० टक्क्यांपर्यंत घट दिसून आली आहे. तसेच, मलेरियाचे लवकरात लवकर निदान आणि उपचार केल्याने त्याचा प्रसार कमी होतो. इतर प्रयत्नांमध्ये मोठ्या प्रमाणावर मलेरिया माहिती गोळा करणे आणि त्याचे विश्लेषण करणे आणि मलेरिया नियंत्रण पद्धती किती प्रभावी आहेत याची चाचणी करणे समाविष्ट आहे. अशाच एका विश्लेषणात असे आढळून आले की लक्षणे नसलेल्या लोकांवर उपचार करणे महत्त्वाचे आहे, कारण त्यांच्यात मलेरियाचे प्रमाण जास्त असते.
मलेरियाविरूद्ध लस विकसित केली जात आहे, तरीही अद्याप यश मिळालेले नाही. पहिला प्रयत्न १९६७ मध्ये जिवंत पण विकिरणित बीजाणूंनी टोचलेल्या उंदरांवर करण्यात आला. त्याचा यशाचा दर ६०% होता. SPF66 (इंग्रजी: SPf66) ही शेतात चाचणी केलेली पहिली लस होती, ती सुरुवातीला यशस्वी झाली होती परंतु नंतर यशाचा दर ३०% च्या खाली गेल्यानंतर ती अयशस्वी मानली गेली. आज RTS,SAS02A (इंग्रजी: RTS,S/AS02A) लस चाचण्यांमध्ये आघाडीवर आहे. अशी आशा आहे की पी. फॅल्सीपेरमच्या जीनोमचे संपूर्ण कोडिंग नवीन औषधे आणि लसी विकसित करणे आणि चाचणी करणे सोपे होईल.
बाहेरील दुवे
संपादन- द हेल्थसाईट मराठी Archived 2017-07-11 at the Wayback Machine.
- ^ Pathak, Sudhanwa. "मलेरिया प्लाझमोडियम नावाच्या सूक्ष्मपरजीवी मुळे होतो व डासांद्वारे तो पसरतो. तो विषाणू मुळे होत नाही". @pathaksudh. 2019-04-25 रोजी पाहिले.