हजारी प्रसाद द्विवेदी

हजारी प्रसाद द्विवेदी (१९ ऑगस्ट १९०७ - १९ मे १९७९) हे हिंदी निबंधकार, समीक्षक आणि कादंबरीकार होते. ते हिंदी, इंग्रजी, संस्कृत आणि बांगला भाषांचे अभ्यासक होते. त्यांना भक्ती साहित्याचे चांगले ज्ञान होते. १९५७ मध्ये त्यांना पद्मभूषण पुरस्काराने सन्मानित करण्यात आले.

हजारी प्रसाद द्विवेदी

आचार्य हजारी प्रसाद द्विवेदी यांचा जन्म श्रावण शुक्ल एकादशी संवत १९६४ रोजी, त्यानुसार १९ ऑगस्ट १९०७ रोजी आरत दुबे यांच्या छपरा, उत्तर प्रदेशातील बलिया जिल्ह्यातील ओझवालिया गावात झाला. त्यांच्या वडिलांचे नाव श्री अनमोल द्विवेदी आणि आईचे नाव श्रीमती ज्योतिषमती होते. त्यांचे कुटुंब ज्योतिषासाठी प्रसिद्ध होते. त्यांचे वडील पं. अनमोल द्विवेदी हे संस्कृतचे उत्तम अभ्यासक होते. द्विवेदीजींचे बालपणीचे नाव वैद्यनाथ द्विवेदी होते.

द्विवेदीजींचे प्राथमिक शिक्षण गावातील शाळेतच झाले. १९२० मध्ये त्यांनी बसरीकापूरच्या माध्यमिक शाळेतून प्रथम श्रेणीत माध्यमिक परीक्षा उत्तीर्ण केली. यानंतर त्यांनी गावाजवळील पराशर ब्रह्मचर्य आश्रमात संस्कृतचा अभ्यास सुरू केला. १९२३ मध्ये ते अभ्यासासाठी काशीला आले. तेथे रणवीरने कामछा येथील संस्कृत विद्यालयातून प्रवेश परीक्षा प्रथम श्रेणीत प्रथम क्रमांकाने उत्तीर्ण केली. १९२७ मध्ये काशी हिंदू विद्यापीठातून हायस्कूल परीक्षा उत्तीर्ण. त्याच वर्षी त्यांचा भगवतीदेवीशी विवाह झाला. 1929 मध्ये ते संस्कृत साहित्यात इंटरमिजिएट आणि शास्त्री परीक्षा उत्तीर्ण झाले. 1930 मध्ये ज्योतिषशास्त्रात आचार्य ही पदवी मिळाली. शास्त्री आणि आचार्य या दोन्ही परीक्षांमध्ये त्यांना प्रथम श्रेणी मिळाली.

द्विवेदीजींचे व्यक्तिमत्व अतिशय प्रभावी होते आणि त्यांचा स्वभाव अतिशय साधा आणि उदार होता. 8 नोव्हेंबर 1930 पासून द्विवेदीजींनी शांतीनिकेतनमध्ये हिंदी शिकवायला सुरुवात केली. तेथे गुरुदेव रवींद्रनाथ ठाकूर आणि आचार्य क्षितिमोहन सेन यांच्या प्रभावाखाली त्यांनी साहित्याचा सखोल अभ्यास केला आणि त्यांचे स्वतंत्र लेखन पद्धतशीरपणे सुरू केले. शांतीनिकेतनमध्ये वीस वर्षे अध्यापन केल्यानंतर, द्विवेदीजी जुलै १९५० मध्ये बनारस हिंदू विद्यापीठात हिंदी विभागाचे प्राध्यापक आणि प्रमुख म्हणून रुजू झाले. 1957 मध्ये त्यांना राष्ट्रपतींच्या हस्ते ' पद्मभूषण ' ही पदवी प्रदान करण्यात आली.

मे 1960 मध्ये द्विवेदीजींना प्रतिस्पर्ध्यांच्या विरोधामुळे काशी हिंदू विद्यापीठातून काढून टाकण्यात आले. जुलै 1960 पासून ते पंजाब विद्यापीठ, चंदीगड येथे हिंदी विभागाचे प्राध्यापक आणि प्रमुख होते. ऑक्टोबर 1967 मध्ये ते पुन्हा काशी हिंदू विद्यापीठात हिंदी विभागाचे प्रमुख म्हणून परतले. मार्च 1968 मध्ये त्यांची विद्यापीठाचे रेक्टर म्हणून नियुक्ती झाली आणि 25 फेब्रुवारी 1970 रोजी त्यांना या पदावरून मुक्त करण्यात आले. काही काळ ते 'हिंदीचे ऐतिहासिक व्याकरण' योजनेचे संचालकही झाले. नंतर, ते उत्तर प्रदेश हिंदी ग्रंथ अकादमीचे अध्यक्ष होते आणि 1972 पासून ते उत्तर प्रदेश हिंदी संस्थान, लखनौचे आजीवन उपाध्यक्ष होते. 1973 मध्ये त्यांच्या 'आलोक पर्व' या निबंध संग्रहासाठी त्यांना ' साहित्य अकादमी पुरस्कार ' देण्यात आला.

4 फेब्रुवारी 1979 रोजी अर्धांगवायू झाला आणि 19 मे 1979 रोजी ब्रेन ट्यूमरमुळे दिल्लीत त्यांचे निधन झाले.

निर्मिती

हजारी प्रसाद द्विवेदी यांची मुख्य कामे खालीलप्रमाणे आहेत-

गंभीर

• सूर साहित्य (1936)
• हिंदी साहित्याची भूमिका (१९४०)
• प्राचीन भारतातील कलात्मक विनोद (1952)
• कबीर (१९४२)
• नाथ संप्रदाय (1950)
• द एज ऑफ हिंदी लिटरेचर (१९५२)
• रिफ्लेक्शन्स ऑन मॉडर्न हिंदी लिटरेचर (1949)
• द हार्ट ऑफ लिटरेचर (1949)
• मेघदूत: एक जुनी कथा (1957)
• द एलिगन्स एलिमेंट (1962)
• साहित्य संवाद (१९६५)
• द एलिगन्स स्कीम ऑफ कालिदास (1965)
• मध्ययुगीन समजून घेण्याचे स्वरूप (1970)
• हिंदी साहित्याचा उगम आणि विकास (1952)
• मृत्युंजय रवींद्र (1970)
• सहज साधना (१९६३)
• हिंदी साहित्य
• अशोकाची फुले

निबंध संग्रह

• अशोक के फूल (1948)
• कल्पनारम्य (१९५१)
• मध्ययुगीन धर्म (1952)
• विचार आणि कारण (1957)
• विचार प्रवाह (1959)
• द कॉटेज (1964)
• आलोक पर्व (1972) साहित्य अकादमी पुरस्कार

काही निबंध

• विशाचे दात
• कल्पतरू
• डायनॅमिक विचार
• साहित्य सहकारी
• नखे का वाढतात
• अशोकाची फुले
• देवदार लाकूड
• वसंत ऋतु आला आहे
• वर्षा गणपतीपासून घनश्यामपर्यंत
• माझी जन्मभूमी
• घरात सामील होण्याचे प्रेम

कादंबरी

• बाणभट्ट यांचे आत्मचरित्र (1946)
• चारू चंद्रलेख (1963)
• पुनर्नवा (1973)
• अनामदासांचा पोथा (1976)

संपादन

• संक्षिप्त पृथ्वीराज रासो (1957)
• संदेश रासक (1960)
• शीख गुरुंचे स्मरण (१९७९)
• दंतकथांचं स्मरण (1977)

अनुवादित कामे

• प्राचीन भारतातील कला आणि लक्झरी
• व्यवस्थापन चिंतामणी
• लाल कणेर
• माझे बालपण
• जागतिक परिचय

ग्रंथसूची आणि ऐतिहासिक व्याकरण

ऑगस्ट १९८१ मध्ये, आचार्य द्विवेदींच्या संपूर्ण उपलब्ध रचनांचे संकलन हजारीप्रसाद द्विवेदी ग्रंथावली या नावाने ११ खंडांमध्ये प्रकाशित झाले. ही पहिली आवृत्ती २ वर्षांपेक्षा कमी कालावधीत पूर्ण झाली. दुसरी सुधारित आवृत्ती १९९८ मध्ये प्रकाशित झाली.

आचार्य द्विवेदी यांनी हिंदी भाषेच्या ऐतिहासिक व्याकरणाच्या क्षेत्रातही काम केले. 'ग्रेट हिस्टोरिकल ग्रामर ऑफ हिंदी लँग्वेज' या नावाने त्यांनी चार खंडात एक विशाल व्याकरण ग्रंथ रचला होता. त्याची हस्तलिखिते बनारस हिंदू विद्यापीठाच्या हिंदी विभागाकडे सुपूर्द करण्यात आली, पण तेथून ते बराच काळ प्रकाशित झाले नाही आणि अखेरीस ते हस्तलिखिते गायब झाली. द्विवेदीजींचे पुत्र मुकुंद द्विवेदी यांना वरील विशाल पुस्तकाच्या पहिल्या खंडाची प्रत मिळाली आणि इसवी सन 2011 मध्ये या विशाल पुस्तकाचा पहिला खंड हिंदी भाषेचे बिग हिस्टोरिकल ग्रामर या नावाने प्रकाशित झाला. या ग्रंथाचा १२वा खंड म्हणून समावेश करून आता ‘हजारीप्रसाद द्विवेदी ग्रंथावली’ १२ खंडांमध्ये प्रकाशित होत आहे.

आचार्य हजारीप्रसाद द्विवेदी यांच्यावरील साहित्य

1. शांतिनिकेतनमधील शिवालिक - क्रमांक - शिवप्रसाद सिंग (1967, दुसरी सुधारित - सुधारित आवृत्ती - 1988, नॅशनल पब्लिशिंग हाऊस, नवी दिल्ली; भारतीय ज्ञानपीठ, नवी दिल्ली येथून नवीन आवृत्ती)
2. दुसऱ्या परंपरेचा शोध - नामवर सिंग (1982, राजकमल प्रकाशन, नवी दिल्ली)
3. हजारीप्रसाद द्विवेदी (प्रकटीकरण) - विश्वनाथ प्रसाद तिवारी (१९८९, साहित्य अकादमी, नवी दिल्ली)
4. लेखक आणि विचारवंत आचार्य हजारी प्रसाद द्विवेदी - डॉ. राममूर्ती त्रिपाठी (1997, हिंदुस्थानी अकादमी, अलाहाबाद)
5. आचार्य हजारी प्रसाद द्विवेदी : व्यक्तिमत्व आणि कार्य - क्रमांक - डॉ. व्यासमणि त्रिपाठी (2008, हिंदी साहित्य कला परिषद, पोर्ट ब्लेअर, अंदमान)
6. व्योमकेश दरवेश [आचार्य हजारीप्रसाद द्विवेदी यांची पवित्र स्मृती] (चरित्र आणि टीका) - विश्वनाथ त्रिपाठी (2011, राजकमल प्रकाशन, नवी दिल्ली)
7. हजारी प्रसाद द्विवेदी : सर्वसमावेशक समीक्षा - चौथीराम यादव (२०१२, लोकभारती प्रकाशन, अलाहाबाद; हरियाणा साहित्य अकादमीसमोर प्रकाशित 'आचार्य हजारी प्रसाद द्विवेदी यांच्या साहित्याची सुधारित-सुधारित आवृत्ती)
8. आचार्य हजारीप्रसाद द्विवेदी यांची जय-यात्रा - नामवर सिंह (नामवरजींनी आचार्य द्विवेदींवर लिहिलेल्या सर्व साहित्याचा संग्रह; राजकमल प्रकाशन, नवी दिल्ली कडून)

सर्जनशील वैशिष्ट्य

विषय

द्विवेदीजींच्या निबंधांचे विषय भारतीय संस्कृती, इतिहास, ज्योतिष, साहित्य, विविध धर्म आणि पंथांचे विवेचन इत्यादी आहेत. वर्गीकरणाच्या दृष्टिकोनातून द्विवेदींच्या निबंधांची विचारधारा आणि टीकात्मक अशा दोन भागात विभागणी करता येईल. मतप्रवाह निबंधांचे दोन वर्ग आहेत. प्रथम श्रेणीतील निबंधांमध्ये तात्विक घटक प्रामुख्याने असतात. दुसऱ्या वर्गातील निबंध समाजजीवनाशी संबंधित आहेत. गंभीर निबंध देखील दोन श्रेणींमध्ये विभागले जाऊ शकतात. पहिल्या वर्गात असे निबंध आहेत ज्यात साहित्याच्या विविध भागांची शास्त्रीय दृष्टिकोनातून चर्चा केली गेली आहे आणि दुसऱ्या वर्गात ते निबंध येतात ज्यात लेखकांच्या कृतींवर टीकात्मक चर्चा केली आहे. द्विवेदीजींच्या या निबंधांमध्ये विचारांची खोली, निरीक्षणातील नावीन्य आणि विश्लेषणातील सूक्ष्मता आहे.

इंग्रजी

द्विवेदीजींची भाषा सुधारित खादी बोली आहे. मूड आणि विषयानुसार त्यांनी भाषेचा निवडक वापर केला आहे. त्यांच्या भाषेची दोन रूपे दिसतात - (१) प्रांजल व्यावहारिक भाषा, (२) संस्कृत अभिजात भाषा. पहिला प्रकार द्विवेदीजींच्या सामान्य निबंधांमध्ये आढळतो. या प्रकारच्या भाषेत उर्दू आणि इंग्रजी शब्दांचाही समावेश करण्यात आला आहे. दुसरी शैली कादंबरी आणि सैद्धांतिक समीक्षेच्या क्रमाने दिसून येते. द्विवेदीजींची विषय प्रस्तुत शैली शिक्षकांची आहे. अभिजात भाषेची रचना करतानाही प्रवाह खंडित होत नाही.

शैली

त्यांच्या शैलीचे खालील प्रकार द्विवेदीजींच्या कार्यात आढळतात -

अन्वेषण शैली द्विवेदी यांचे वैचारिक आणि समीक्षात्मक निबंध या शैलीत लिहिले गेले आहेत. ही शैली द्विवेदीजींची प्रातिनिधिक शैली आहे. या शैलीची भाषा संस्कृत प्रधान आणि अधिक प्रांजल आहे. वाक्य जरा लांबलचक आहेत. या शैलीचे उदाहरण पहा -

लोक आणि शास्त्राचा समन्वय साधणे, ग्रहस्थ आणि वैराग्य यांचा समन्वय साधणे, भक्ती आणि ज्ञानाचा समन्वय साधणे, भाषा आणि संस्कृतीचा समन्वय साधणे, निर्गुण आणि सगुण यांचा समन्वय साधणे, कथा आणि तत्त्वज्ञानाचा समन्वय साधणे, ब्राह्मण आणि चांडाळ यांचा समन्वय साधणे, पंडित आणि अपांदित्य यांचा समन्वय साधणे, रामचरित मानस ही सुरुवातीपासूनच समन्वयाची काव्य आहे. शेवटा कडे.

वर्णनात्मक शैली द्विवेदीजींची वर्णनात्मक शैली अतिशय नैसर्गिक आणि मनोरंजक आहे. या शैलीत हिंदी शब्दांचा प्राबल्य आहे, तत्सम संस्कृत आणि उर्दू लोकप्रिय शब्दांचाही वापर करण्यात आला आहे. वाक्ये तुलनेने लांब आहेत.

व्यंगात्मक शैली द्विवेदींच्या निबंधांमध्ये व्यंगात्मक शैली अतिशय यशस्वीपणे आणि सुंदरपणे वापरली गेली आहे. या शैलीत भाषा चालते आणि उर्दू, फारसी इत्यादी शब्द वापरले जातात.

व्यास शैली जिथे द्विवेदीजींनी त्यांचा विषय तपशीलवार सांगितला आहे, तिथे त्यांनी व्यास शैली अंगीकारली आहे. या शैली अंतर्गत, ते विषय स्पष्टीकरणात्मक पद्धतीने प्रस्तुत करतात आणि शेवटी त्याचे सार देतात.

महत्वाचे काम

द्विवेदीजींचे हिंदी निबंध आणि समीक्षात्मक क्षेत्रात महत्त्वाचे स्थान आहे. ते उच्च दर्जाचे निबंधकार आणि यशस्वी समीक्षक आहेत. त्यांनी सूर, कबीर, तुलसी इत्यादींवर जी विद्वत्तापूर्ण टीका लिहिली आहे ती पूर्वी हिंदीत लिहिली गेली नव्हती. त्यांचा निबंध-साहित्य हा हिंदीचा स्थायीभाव आहे. त्याच्या सर्व निर्मितीवर त्याच्या खोल विचारांची आणि मूळ विचारसरणीची छाप आहे. द्विवेदीजींनी विश्वभारती इत्यादींच्या माध्यमातून संपादन क्षेत्रात भरीव यश संपादन केले आहे.

आचार्य द्विवेदीजींच्या साहित्यात मानवतेचे कार्य सर्वत्र दिसून येते. ही दृष्टी त्यांच्या निबंध आणि कादंबऱ्यांतून विशेषत्वाने दिसून येते.

आदर

हजारी प्रसाद द्विवेदी यांना 1957 मध्ये साहित्य आणि शैक्षणिक क्षेत्रातील पद्मभूषण पुरस्काराने सन्मानित करण्यात आले. आलोक पर्व निबंध संग्रहाला साहित्य अकादमी पुरस्कारही मिळाला होता. लखनौ विद्यापीठाने त्यांना डी.लिट. ची पदवी देऊन त्यांचा गौरव करण्यात आला