सीता

सीता (संस्कृत: सीता; IAST: Sītā) ही एक हिंदू देवी आणि रामायणाची प्रमुख नायिका आहे. ती विष्णूचा अवतार असलेल्या रामाची पत्नी आहे. तसेच तिला विष्णूची पत्नी लक्ष्मीचे रूप मानले जाते. सीता ही राम-केंद्रित हिंदू परंपरांची मुख्य देवी देखील आहे. सीता तिच्या समर्पण, आत्मत्याग, धैर्य आणि पवित्रतेसाठी ओळखली जाते. ती नेपाळच्या सतरा राष्ट्रीय नायकांपैकी (राष्ट्रीय विभूती) एक आहे.

सीता
बंदिवासातील सीता. चित्रकार: राजा रवि वर्मा
मराठी	सीता
संस्कृत	सीता
कन्नड	ಸೀತೆ
तमिळ	சீதை
वडील	राजा जनक
पती	राम
अपत्ये	लव, कुश
अन्य नावे/ नामांतरे	जानकी, वैदेही, मैथिली
या अवताराची मुख्य देवता	लक्ष्मी

भूमी (पृथ्वी)ची कन्या म्हणून तिचे रामायणात वर्णन केले आहे. सीतेचे पालनपोषण विदेहाचा राजा जनक याची दत्तक कन्या म्हणून झाले. सीता तिच्या तारुण्यात अयोध्येचा राजकुमार राम याला तिचा पती म्हणून एका स्वयंवरात निवडते. स्वयंवरानंतर ती तिच्या पतीसोबत त्याच्या राज्यात जाते, परंतु नंतर ती तिच्या पतीसोबत तसेच तिच्या मेहुण्या लक्ष्मणासोबत, त्याच्या वनवासात जाण्याची निवड करते. वनवासात असताना तिघे दंडकारण्यात स्थायिक होतात जिथून लंकेचा राक्षस राजा रावण तिचे अपहरण करतो. तिला लंकेतील अशोक वाटिकेच्या बागेत कैद केले जाते. राम तिला सोडवत नाही तोपर्यंत तिला रावण बंदी बनवतो. युद्धानंतर, महाकाव्याच्या काही आवृत्त्यांमध्ये, रामाने सीतेला स्वीकारण्यापूर्वी तिला अग्निपरीक्षा घेण्यास सांगितले होते, ज्याद्वारे ती तिची शुद्धता सिद्ध करते. या घटनेमुळे पहिल्यांदाच त्याचा भाऊ लक्ष्मण रामावर रागावला.

रामपंचायतन. चित्रकार: राजा रवि वर्मा

महाकाव्याच्या काही आवृत्त्यांमध्ये, माया सीता जो अग्निदेवतेने निर्माण केलेला भ्रम होता, तो सीतेचे स्थान घेतो. रावणाने सीतेचे अपहरण केल्यानंतर तो तिचा बंदिवास भोगतो, तर खरी सीता अग्नीत लपते. काही धर्मग्रंथांमध्ये तिचा मागील जन्म वेदवती असल्याचा उल्लेख आहे, रावणाने जिचा विनयभंग करण्याचा प्रयत्न केला होता. तिची शुद्धता सिद्ध केल्यानंतर, राम आणि सीता अयोध्येला परततात, जिथे त्यांना राजा आणि राणी म्हणून राज्याभिषेक केला जातो. एके दिवशी, एका माणसाने सीतेच्या शुद्धतेवर प्रश्नचिन्ह उभा करतो आणि तिचे निर्दोषत्व सिद्ध करण्यासाठी आणि स्वतःची आणि राज्याची प्रतिष्ठा राखण्यासाठी, राम सीतेला ऋषी वाल्मिकींच्या आश्रमाजवळच्या जंगलात पाठवतो. अनेक वर्षांनंतर सीता तिचे दोन पुत्र लव आणि कुश यांचे वडील राम यांच्याशी पुनर्मिलन करते आणि त्यानंतर सीता क्रूर जगातून मुक्त होण्यासाठी आणि तिच्या शुद्धतेची साक्ष म्हणून तिच्या आईच्या, पृथ्वीच्या गर्भात परत जाते.

जटायु वध - राजा रविवर्म्यांचे एक चित्र.

सीतेची अग्निपरीक्षा

मुख्य लेख: सीतेची अग्निपरीक्षा

शेवटी रावणाचा मृत्यू झाल्यामुळे सीतेने आपल्या पतीला पुन्हा एकदा पाहण्यासाठी स्वतःला तयार केले. पण रामाने तिला नकार दिला: ती दुसऱ्या माणसाच्या घरी राहिली आहे आणि म्हणून तिला परत घेऊन जाणे त्याच्यासाठी योग्य होणार नाही. तिची पवित्रता सिद्ध करण्यासाठी आणि तिचा सन्मान सिद्ध करण्यासाठी, सीतेने एक मोठा अग्नी तयार केला आहे आणि स्वतःला त्यात टाकले आहे. अग्नीची सोनेरी देवता स्वतः सीतेच्या पवित्रतेची पुष्टी करणाऱ्या ज्वाळांमधून उठते आणि तिला तिच्या पतीला देते. हंसावर ब्रह्मदेवाचे नेतृत्व करणारे देव, हत्तीवर इंद्र आणि बैलावर शिव आणि पार्वती नंदी स्वर्गातून खाली येतात आणि रामाचे वडील, राजा दशरथ, सर्व एकाच संदेशासह मृतातून परत येतात. रामाने घोषित केले की त्याने तिच्यावर एका क्षणासाठीही संशय घेतला नाही, परंतु लोकांनी तिच्यावर संशय घेऊ नये म्हणून चाचणी आवश्यक होती. संघर्षात मरण पावलेल्या माकडांना देव इंद्राने पुन्हा जिवंत करावे अशी तो विनंती करतो. इंद्र निघून गेल्यावर, तो मृत माकडांना अमृताने आंघोळ घालतो, जेणेकरून ते आनंदाने जीवनात परत येतील."

रामाने सीतेला अग्निमध्ये प्रवेश करून तिची शुद्धता आणि सचोटी सिद्ध करण्यास सांगितले.

रामायणाच्या काही आवृत्त्यांमध्ये, माया सीता जो अग्निदेवतेने निर्माण केलेला भ्रम होता, तो सीतेचे स्थान घेतो. रावणाने सीतेचे अपहरण केल्यानंतर तो तिचा बंदिवास भोगतो, तर खरी सीता अग्नीत लपते. काही धर्मग्रंथांमध्ये तिचा मागील जन्म वेदवती असल्याचा उल्लेख आहे, रावणाने जिचा विनयभंग करण्याचा प्रयत्न केला होता. तिची शुद्धता सिद्ध केल्यानंतर, राम आणि सीता अयोध्येला परततात, जिथे त्यांना राजा आणि राणी म्हणून राज्याभिषेक केला जातो. एके दिवशी, एका माणसाने सीतेच्या शुद्धतेवर प्रश्नचिन्ह उभा करतो आणि तिचे निर्दोषत्व सिद्ध करण्यासाठी आणि स्वतःची आणि राज्याची प्रतिष्ठा राखण्यासाठी, राम सीतेला ऋषी वाल्मिकींच्या आश्रमाजवळच्या जंगलात पाठवतो. अनेक वर्षांनंतर सीता तिचे दोन पुत्र लव आणि कुश यांचे वडील राम यांच्याशी पुनर्मिलन करते आणि त्यानंतर सीता क्रूर जगातून मुक्त होण्यासाठी आणि तिच्या शुद्धतेची साक्ष म्हणून तिच्या आईच्या, पृथ्वीच्या गर्भात परत जाते.

पती रामाने दुसऱ्यांदा नाकारल्यानंतर, सीतेला तिची आई, भूमी देवी पृथ्वीवर घेऊन जाते. राम, त्याचा भाऊ लक्ष्मण, त्याचे दोन पुत्र आणि दोन ऋषी स्तब्ध होऊन पाहतात. चित्रकार: राजा रवि वर्मा चित्र तारीख: १९ वे शतक

सीतेची मंदिरे

देवळातली सीतेची मूर्ती नेहमी रामाच्या आणि लक्ष्मणाच्या मूर्तींबरोबर असते. परंतु महाराष्ट्रातील यवतमाळ जिल्ह्यात राळेगावनजीकच्या रावेरी नावाच्या खेड्यात व सातारा जिल्ह्यात मान तालुक्यातील कलासाकरावाडी सितानगर गाव असलेल्या सीतेचे मंदिर आहे. तेथे लव, कुश आहेत, पण राम नाही. शेतकरी संघटनेचे शरद जोशी यांनी त्या मंदिराचा जीर्णोद्धार केला आहे. रामाशिवायच्या सीतेचे भारतातले ते बहुधा एकमेव देऊळ असावे. श्रीलंकेत मात्र सीतेची मंदिरे बघण्यास मिळतात.

सीता हा मध्यवर्ती विषय असलेली पुस्तके

• सीता (पाच खंडांत विभागलेले पुस्तक, मूळ हिंदी लेखक देवदत्त पटनाईक, मराठी अनुवाद विदुला टोकेकर)

विकिमीडिया कॉमन्सवर

सीता

संबंधित संचिका आहेत