वीरशैव दर्शन
वीरशैव हा हिंदूंच्या लिंगायत पंथाचा एक उपपंथ आहे. ही एक शैव परंपरा आहे जी शैवगमांवर आधारित आहे. दक्षिण भारतात ते खूप लोकप्रिय झाले आहे. हा भारतातील तिसरा सर्वात मोठा धर्म आहे परंतु त्याचे बहुतेक उपासक कर्नाटकात आहेत. याशिवाय, भारतातील दक्षिणेकडील राज्ये, महाराष्ट्र, आंध्र प्रदेश, केरळ आणि तामिळनाडूमध्ये वीरशैवांचे उपासक सर्वाधिक आहेत.
हा एकेश्वरवादी धर्म आहे. तमिळमध्ये या धर्माला शिवद्वैत धर्म किंवा 'लिंगायत धर्म' असेही म्हणतात. उत्तर भारतातील या धर्माचे औपचारिक नाव 'शैवगम' आहे.
इतिहास
संपादनभारताच्या सिंधू संस्कृतीत (आणि आधुनिक पाकिस्तानी प्रदेश) वीरशैववादाच्या अनेक खुणा आहेत. त्यामध्ये पार्वतीच्या मूर्ती, शिवपशुपतीसारख्या शिवलिंगाच्या मूर्ती, शिवलिंग, पिंपळाची पूजा इत्यादी प्रमुख आहेत. इतिहासकारांच्या एका दृष्टिकोनानुसार, सिंधू संस्कृतीतील लोक स्वतः वीरशैव होते आणि ते भारताचे मूळ रहिवासी मानले जातात.
वीरशैवांच्या सभ्यतेला द्रविड सभ्यता म्हणतात. इतिहासकारांच्या मतानुसार इ.स.पूर्व १७०० मध्ये वीरशैव अफगाणिस्तान, काश्मीर, पंजाब आणि हरियाणा येथे स्थायिक झाले. तेव्हापासून ते लोक (त्याचे विद्वान आचार्य) त्यांच्या भगवान शिवाला प्रसन्न करण्यासाठी वैदिक संस्कृतमध्ये मंत्र रचू लागले. पहिल्या चार वेदांमध्ये, श्रीकर भाष्याने भगवान शिवाला सर्वोच्च ब्रह्म प्रतिपादन सिद्ध केले, त्यापैकी ऋग्वेद हा पहिला होता. त्यानंतर जगद्गुरू श्री वागीश पंडिताराध्याय शिवाचार्य उपनिषद या ग्रंथांना शिवोत्तमा असे नामकरण प्रस्थान त्रय ग्रंथात करण्यात आले.
मुख्य सिद्धांत
संपादनवीरशैव धर्मात, शिवद्वैत किंवा शतस्थळाचा सिद्धांत आहे, जो सर्व वीरशैवांनी पाळणे आवश्यक आहे. हे धर्मापेक्षा आध्यात्मिक साधन आहे. वीरशैवाची कोणतीही केंद्रीय चर्च किंवा धार्मिक संस्था नाही आणि "पोप" नाही. अनेक पंथ आणि पंथ त्या अंतर्गत येतात आणि सर्वांना समान आदर दिला जातो. अनेक शास्त्रेही आहेत. असे असले तरी, बहुतेक वीरशैव ज्या मुख्य तत्त्वांवर विश्वास ठेवतात धर्म (सार्वत्रिक नियम), कर्म (आणि त्याची फळे), पुनर्जन्माचे पार्थिव चक्र, मोक्ष (सांसारिक बंधनातून मुक्ती--ज्याचे अनेक मार्ग असू शकतात) आणि अर्थातच, देव. वीरशैव धर्म स्वर्ग आणि नरक यांना तात्पुरते मानतो. वीरशैव धर्मानुसार, जगातील सर्व प्राण्यांना आत्मा आहे. मनुष्य हा एकमेव असा प्राणी आहे जो या जगात पाप आणि पुण्य दोन्ही भोगू शकतो आणि मोक्ष प्राप्त करू शकतो. वीरशैव धर्मात चार मुख्य पंथ आहेत ,
- १) बसवादी हे शरण संप्रदाय आहेत.
- २) आचार्य संप्रदाय
- ३ नयनार संप्रदाय (तमिळ शैव धर्म)
- 4) काश्मिरी शैव संप्रदाय (जे सर्व शिवाला सर्वोच्च भगवान मानतात), देवीला परमपुरुषत्व मानतात.
शिव
संपादनवीरशैव धर्मग्रंथ शैवग्मो (सिद्धांत शिखामणी) नुसार, शिव हा परम तत्व आहे, तो जगाचा सार आहे, जगाचा आत्मा आहे. तो जगाचा आधार आहे. त्याच्यापासून जगाचा जन्म होतो आणि जगाचा नाश झाल्यावर ते त्यात विलीन होते. शिव एकच आहे. तो जगाच्या पलीकडे तसेच अतींद्रिय आहे. तो परम सत्य, सर्वशक्तिमान आणि सर्वज्ञ आहे. तो कालातीत, शाश्वत आणि शाश्वत आहे. तेच परम ज्ञान आहे. शिवाची दोन रूपे आहेत परब्रह्म आणि परब्रह्म. परब्रह्म अनंत, अनंत आणि निराकार आहे. तो सर्व गुणांच्या पलीकडे आहे, परंतु त्याच्याकडे असीम सत्य, अनंत मन आणि अनंत आनंद आहे. शिवाला लिंगाची पूजा केली जाते, कारण तो पूजेच्या पलीकडे आणि अवर्णनीय आहे. त्याचे ध्यान केले जाते. प्रणव ओम (ओम) हा शिव शब्द आहे, ज्याला सर्व वीरशैव सर्वात पवित्र शब्द मानतात. शिव ही संकल्पना वेदांत तत्वज्ञानाचा मध्यस्तंभ आहे आणि वीरशैव धर्माची जगाला मिळालेली एक अनोखी देणगी आहे.
अष्टवर्ण
संपादन- १ गुरु: वीरशैव धर्मात गुरूला शिवाचे प्रतिरूप मानले जाते. शिष्याच्या उद्दारासाठी गुरू हा मुख्य असतो आणि शिष्याला धर्ममार्गावर मार्गदर्शन करतो.
- २ लिंग: शिवप्रतिरूप म्हणजेच विश्वातिका हे लिंग आहे. लिंगाचे तीन प्रकार आहेत
- १) इष्टलिंग २) चारलिंग ३) स्थवरलिंग. इष्टलिंग हे धार्मिक उपासक गळ्यात घालतात.
- ३ जंगम
- वीरशैव धर्मात जंगमोला सर्वोच्च स्थान आहे आणि धर्माचा प्रचार आणि लोककल्याणाचा प्रचार करणे हे त्यांचे कर्तव्य आहे.
- ४ पादोदक : म्हणजे गुरूचे पाय पाण्याने धुवावेत.
- ५ प्रसाद : शिवलिंगार्पीचे पाणी सेवन
- ६ विभूती : वीरशैव कपाळावर राखेने त्रिपुंड धारण करतात
- ७ रुद्राक्षी: वीरशैव शेंडी, डोके, कंठ, करण,गळ्यात, करण आणि रुद्राक्षापासून बनवलेले मुकुट परिधान करतात.
- 8 मंत्र : ओम नमः शिवाय पंचाक्षरी जप
षटकोन
संपादन१ भक्तस्थळ २ महेशस्थळ ३ प्राणस्थला ४ लिंगस्थळ ५ ऐक्यस्थळ ६ आश्रयस्थळ
पंच आचार
संपादन१ भर्त्याचार,
२ लिंगाचार,
३ सदाचार,
4 गणाचार,
5 शिवाचार
धर्मग्रंथ
संपादनश्रुती हा वीरशैव धर्माचा सर्वोच्च ग्रंथ आहे. या अंतर्गत अठरा शैवगम (२८) येतात. : वतुलागम, परमेश्वरगम श्रुती असे म्हणतात कारण वीरशैवांचा असा विश्वास आहे की हे शैवगम भगवान शिव यांनी रेणुकाचार्यादी पंचाचार्य यांना गाढ ध्यानात असताना सांगितले होते. श्रावण परंपरेनुसार शैवगम गुरूंनी शिष्यांना दिला होता. प्रत्येक शैवगामाचे चार भाग असतात. त्यांच्या नात्याची चर्चा झाली आहे. शैवगम हा वीरशैव धर्माचा सर्वोच्च ग्रंथ आहे आणि इतर शैव साहित्य आणि पुराणांमध्ये वाद असल्यास शैवगमही वैध असेल. शैवगम वगळता, इतर सर्व वीरशैव धर्मग्रंथांना स्थान त्रया म्हणतात, कारण त्यामध्ये अशा कथा आहेत ज्या लोक पिढ्यानपिढ्या लक्षात ठेवतात आणि नंतर लिहितात. सर्व प्रस्थान त्रय ग्रंथ शैवगमची स्तुती करतात. त्यांची पातळी शैवगमपेक्षा खालची आहे, परंतु ती सोपी आहेत आणि बहुतेक वीरशैवांनी वाचली आहेत (फार कमी वीरशैव शैवगम वाचतात). मुख्य प्रस्थान त्रिकूट आहेत:- आचार्यांनी रचलेले सिद्धांत शिखाणी, वीरशैव पुराण, शिवप्रकाशम, लिंगपुराण आणि शिवलीलामृत, शिव गीता, वचन साहित्य वर्षभेंद्र विजय आणि प्रभुलिंगलीला, पेरिया पुराण इ. हे सर्व संस्कृत, कन्नड, मराठी, तमिळ आणि हिंदी भाषेत आहे.
तीर्थे आणि तीर्थयात्रा
संपादनभारत हा एक मोठा देश आहे, परंतु जोपर्यंत आपण ते पाहत नाही तोपर्यंत आपल्याला त्याची विशालता आणि महानता कळू शकत नाही. या आणि इतर अनेक महापुरुषांचे लक्ष वेधले गेले, परंतु बाराशे वर्षांपूर्वी जगद्गुरू रेणुकाचार्य यांनी यासाठी एक अत्यंत महत्त्वाचे कार्य केले. त्यांनी चारही दिशांना भारताच्या टोकाला पाच पीठे (मठ) स्थापन केली, उत्तरेला केदारनाथजवळ वैराग्यपीठ उकीमठ, दक्षिणेला गोकर्णाजवळील रंभापुरी पीठ, आग्नेयेला श्रीशैल्मे येथे सूर्य सिंहासन पीठ, मध्य भारतातील उज्जयन आणि विश्वाध्याय हे सद्धर्मपीठ. काशीतील पिठा. तीर्थक्षेत्रांप्रती आपल्या वीरशैवांची मोठी भक्ती आहे. त्यामुळे रेणुकाचार्यांनी या पीठांची स्थापना करून वीरशैवांना संपूर्ण भारत पाहण्याची सहज संधी दिली. या पंचतीर्थांना पंचपीठे म्हणतात. या पाच तीर्थांचे दर्शन जो जातो, त्याचे जीवन सुखी होते, अशी लोकांची श्रद्धा आहे.