फलंदाजी

क्रिकेटमध्ये, फलंदाजी म्हणजे धावा काढण्यासाठी आणि स्वतःला बाद होण्यापासून वाचविण्यासाठी बॅटने चेंडू टोलावण्याची क्रिया किंवा कौशल्य आहे. सप्टेंबर २०२१ पासून, फलंदाजी करणारा कोणताही खेळाडू, फलंदाजी हे त्यांचे विशिष्ट क्षेत्र आहे की नाही याची पर्वा न करता अधिकृतपणे फलंदाज (batter) म्हणून संबोधित केला जातो. ऐतिहासिकदृष्ट्या, बॅट्समन आणि बॅट्सवुमनचा वापर केला जात होता आणि या संज्ञा मोठ्या प्रमाणावर वापरल्या जातात. वेगवेगळ्या क्रिकेट खेळपट्ट्यांवर, विशेषतः वेगवेगळ्या देशांमध्ये खेळताना फलंदाजांना विविध परिस्थितींशी जुळवून घ्यावे लागते; म्हणून, उत्कृष्ट शारीरिक फलंदाजी कौशल्ये असण्याबरोबरच, उच्च-स्तरीय फलंदाजांमध्ये जलद प्रतिक्षेप, उत्कृष्ट निर्णय घेण्याची क्षमता आणि उत्तम रणनीतीकार असणे गरजेचे असते.

सचिन तेंडुलकर हा पुरुषांच्या आंतरराष्ट्रीय क्रिकेटमध्ये सर्वाधिक धावा करणारा खेळाडू आहे

मिताली राज ही महिला आंतरराष्ट्रीय क्रिकेटमध्ये सर्वाधिक धावा करणारी खेळाडू आहे

जॅक हॉब्स हा प्रथम श्रेणी क्रिकेटमध्ये सर्वाधिक धावा करणारा खेळाडू आहे

एका डावा दरम्यान कोणत्याही वेळी फलंदाजी करणाऱ्या दोन सदस्य खेळपट्टीवर असतात. गोलंदाजाकडून चेंडूला सामोरे जाणाऱ्याला स्ट्रायकर म्हणतात, तर दुसऱ्याला नॉन-स्ट्रायकर म्हणतात. जेव्हा एखादा फलंदाज बाद होतो तेव्हा त्यांची जागा संघातील दुसरा फलंदाज घेतो. हे डावाच्या शेवटपर्यंत चालू राहते. बहुतेकदा डावाचा शेवट हा संघातील सर्वच्या सर्व १० फलंदाज बाद झाल्यावर होतो आणि तेव्हा दुसऱ्या संघाला फलंदाजीची संधी मिळते.

खेळल्या जाणाऱ्या सामन्याच्या प्रकारानुसार तसेच खेळाच्या सद्यस्थितीनुसार फलंदाजीचे डावपेच आणि रणनीती बदलते. फलंदाजांसाठी महत्त्वाचे असते ते बाद न होता आणि शक्य तितक्या लवकर धावा करणे. ही उद्दिष्टे सामान्यत: विरोधाभासी ठरतात - त्वरीत धावा करण्यासाठी, धोकादायक फटके किंवा शॉट्स खेळले जाणे आवश्यक आहे, ज्यामुळे फलंदाज बाद होण्याची शक्यता वाढते, तर सुरक्षित राहण्यासाठी सावध बचावात्मक फटके खेळणे आणि कोणत्याही धावांचा प्रयत्न न करणे ह्या पर्यायांची निवड फलंदाज करू शकतो. परिस्थितीनुसार, फलंदाज त्यांची विकेट टिकवण्यासाठी धावा काढण्याचे प्रयत्न सोडून देऊ शकतात किंवा बाद होण्याच्या शक्यतेच्या चिंतेने शक्य तितक्या लवकर धावा काढण्याचा प्रयत्न करू शकतात. इतर विविध बॅट आणि बॉल खेळांच्या विपरीत, क्रिकेटचे फलंदाज धावा काढण्यासाठी चेंडू कोणत्याही दिशेने मारू शकतात आणि तसे करण्यासाठी ते सर्जनशील शॉट्स वापरू शकतात.

इतर सर्व क्रिकेट आकडेवारीप्रमाणे, फलंदाजीच्या आकडेवारी आणि विक्रमांवर जास्त लक्ष ठेवले जाते आणि ते खेळाडूच्या परिणामकारकतेचे मोजमाप देतात. फलंदाजीची मुख्य आकडेवारी ही खेळाडूची फलंदाजीची सरासरी असते. फलंदाजीची सरासरी ही त्यांनी केलेल्या धावांच्या संख्येला, (खेळलेल्या डावांच्या संख्येने नव्हे तर) ते किती वेळा बाद झाले ह्या संख्येला भागून हे मोजली जाते.

डॉन ब्रॅडमन हे क्रिकेटमधील सर्वकालीन सर्वोत्कृष्ट फलंदाज म्हणून ओळखले जातात आणि त्यांनी १९३० आणि १९४० च्या दशकात आपल्या कारकिर्दीत अनेक फलंदाजी विक्रम केले जे आजवर अबाधित राहिले आहेत. त्याने कारकिर्दीत ९९.९४ इतकी कसोटी सरासरी गाठली जी इतर कोणत्याही फलंदाजापेक्षा ३८ ने जास्त आहे. सचिन तेंडुलकरने खेळाच्या तीनही प्रकारांमध्ये मिळून १०० आंतरराष्ट्रीय शतके झळकावणारा पहिला खेळाडू आहे. त्याशिवाय आधुनिक काळातील अनेक फलंदाजी विक्रम त्याने प्रस्थापित केले आहेत. प्रथम श्रेणी सामन्यात (नाबाद ५०१) आणि कसोटी डावात नाबाद ४०० धावा करण्याचा विक्रम ब्रायन लाराच्या नावावर आहे. मिताली राज ही महिला क्रिकेटमधील सर्वकालीन महान फलंदाज म्हणून ओळखली जाते. तिने आधुनिक काळातील अनेक विक्रम प्रस्थापित केले, ज्यात महिला आंतरराष्ट्रीय क्रिकेटमध्ये सर्वाधिक धावा करण्याचा विक्रम आहे

शब्दावली

कोणताही खेळाडू, त्याच्या विशेष कौशल्याच्या क्षेत्राकडे दुर्लक्ष करून, तो फलंदाजी करत असताना त्याला "बॅटर" (ऐतिहासिकदृष्ट्या "बॅट्समन" किंवा "बॅट्सवुमन") म्हणून संबोधले जाते. चेंडूला मारण्याच्या फलंदाजाच्या कृतीला "शॉट" किंवा "स्ट्रोक" म्हणतात. ज्या खेळाडूची संघात मुख्यत्वे त्यांच्या फलंदाजी कौशल्यासाठी निवड केली जाते त्याला, ते सध्या फलंदाजी करत असले किंवा नसले तरीही सहसा फक्त फलंदाज किंवा काहीवेळा विशेषज्ञ फलंदाज म्हणून संबोधले जाते. दुसरीकडे, एक विशेषज्ञ गोलंदाज किंवा यष्टीरक्षक, जेव्हा ते प्रत्यक्षात फलंदाजी करत असतील तेव्हाच त्यांना फलंदाज म्हणून संबोधले जाते.

२०२१ मध्ये लिंग तटस्थतेसाठी "बॅटर" हा शब्द अधिकृतपणे वापरण्यासाठी क्रिकेटच्या कायद्यात सुधारणा करण्यात आली, आणि काही प्रसारमाध्यमांमध्ये ही अधिकाधिक पसंतीची संज्ञा आहे.

ऑर्थोडॉक्स तंत्र आणि स्ट्रोक प्ले

ऑर्थोडॉक्स क्रिकेट फटक्यांची नावे आणि उजव्या हाताच्या फलंदाजासाठी ते कोणत्या दिशेने मारले जातात. फलंदाज दक्षिणेकडे तोंड करून केंद्रबिंदूवर उभा आहे. डावखुऱ्यांसाठी पोझिशन्स विरोधी केल्या जातात.

काळानुरूप एक मानक फलंदाजी तंत्र विकसित केले गेले आहे जे बहुतेक फलंदाज वापरतात. हे तंत्र म्हणजे चेंडू टाकण्यापूर्वी फलंदाजाची भूमिका तसेच क्रिकेटच्या विविध फटक्यांच्या अंमलबजावणीमध्ये हात, पाय, डोके आणि शरीराच्या हालचालींच्या संदर्भात आहे. चांगल्या तंत्राचे वैशिष्ट्य म्हणजे विशिष्ट फटका खेळण्यासाठी पटकन योग्य स्थितीत येणे, विशेषतः एखाद्याचे डोके आणि शरीर चेंडूशी सुसंगत असणे, चेंडू ज्या ठिकाणी उसळी घेईल त्याच्या शेजारी पाय ठेवणे आणि नंतर संपर्क साधण्यासाठी आवश्यक अशा अचूक क्षणी चेंडू बॅटने टोलविणे.

विशिष्ट चेंडू खेळण्यासाठी फलंदाजांची हालचाल हा प्रयत्न केलेल्या फटक्यावर अवलंबून असतो. फ्रंट-फूट फटके हे पुढच्या पायावर वजन देऊन खेळले जातात (उजव्या हातासाठी डाव्या पायावर) आणि सामान्यत: जेव्हा चेंडूचा टप्पा फलंदाजाजवळ ठेवला जातो तेव्हा हा फटका खेळला जातो. बॅक-फूट फटके हे सहसा शॉर्ट पिच (खेळपट्टीचा मध्यावर किंवा त्याआधी टाकलेला टप्पा) गोलंदाजीसाठी, वजन मागच्या पायावर टाकून खेळले जातात. उभ्या स्थितीतील बॅटने चेंडू टोलवल्यास त्याला उभे किंवा स्ट्रेट-बॅट शॉट्स म्हटले जाते (उदा. ड्राइव्ह किंवा लेग ग्लान्स खेळताना), तसेच आडवे किंवा क्रॉस-बॅट शॉट्स खेळताना बॅट चेंडूवर आडव्या पद्धतीने फिरवली जाते (उदा. पुल किंवा कट शॉट खेळताना).

एका फलंदाजाने चेंडू कुठे किंवा कसा मारावा ह्यावर मर्यादा नसली तरी, विशिष्ट प्रकारच्या चेंडूंवर खेळले जाणारे मानक किंवा ऑर्थोडॉक्स क्रिकेट शॉट्सच्या विकासामुळे, फलंदाजीच्या चांगल्या तंत्राचासुद्धा विकास झाला आहे. हे "पाठ्यपुस्तकातील" फटके अनेक प्रशिक्षण पुस्तकांमध्ये आढळणारे मानक साहित्य आहे.

मर्यादित षटकांचे क्रिकेट सुरू झाल्यानंतर, वेगवान धावसंख्येवर भर दिल्याने, क्षेत्ररक्षक नसलेल्या जागांमधून चेंडू टोलावण्यासाठी अपारंपरिक फटक्यांचा वापर वाढला आहे. चांगल्या फलंदाजीच्या तंत्राच्या काही बाबी सोडून दिल्याने ऑर्थोडॉक्स फटाक्यांपेक्षा अपरंपरागत फटके मारण्यात नेहमीच नसला तरीही सामान्यत: जास्त धोका असतो.

बिल वूडफुलचा फलंदाजी पवित्रा (stance)

स्टान्स (पवित्रा)

स्टान्स किंवा फलंदाजीचा पवित्रा ही अशी स्थिती आहे ज्यामध्ये फलंदाज त्यांच्याकडे चेंडू टाकण्यासाठी उभा राहतो. एक आदर्श स्थिती म्हणजे "आरामदायक, आरामशीर आणि संतुलित", दोन्ही पाय एकमेकांपासून ४० सेंटीमीटर (१६ इंच) अंतरावर, समांतर आणि क्रिझवर असणे. याव्यतिरिक्त, पुढचा खांदा यष्ट्यांकडे निर्देश करणारा हवा, डोके गोलंदाजाकडे, वजन समान संतुलित आणि बॅट मागील पायाच्या बोटाजवळ असावी. सर्व स्नायूंवर सममितीयरित्या भार देताना शरीराच्या अधिक प्रभावी अवस्थेसाठी थोडेसे वाकले जाते; ज्यामुळे फटके अधिक गतिमानपणे खेळण्यास मदत मिळते. चेंडू सोडला जात असताना, फलंदाज फटका खेळण्याच्या अपेक्षेने त्यांची बॅट मागे वर उचलतो आणि त्यांचे वजन त्यांच्या पायावरून चेंडूंवर हलवतो. असे केल्याने ते गोलंदाजाच्या हातातून चेंडू सुटल्याचे दिसले की चेंडू खेळण्याच्या स्थितीत वेगाने पुढे जाण्यासाठी तयार होऊ शकतात.

जरी पुस्तकी, "साइड-ऑन"चा स्टान्स सर्वसामान्य असला तरी, शिवनारायण चंद्रपॉल आणि स्टीव्ह स्मिथ यांसारखे काही आंतरराष्ट्रीय खेळाडू "ओपन" किंवा "स्क्वेअर ऑन" स्टान्स वापरतात.