पटकथा

पटकथा हा लेखनाचा एक प्रकार आहे. मूळ कथावस्तू तशीच ठेवून तिचे चित्रपटासाठी संवादात्मक तसेच रचनात्मक रूपांतरण केल्यानंतर जे बनते त्याला पटकथा असे म्हणतात. प्रख्यात लेखक विजय तेंडुलकर, पु. ल. देशपांडे हे पटकथा लेखकही होते. तसेच प्रवीण दवणे हेही पटकथा लेखक आहेत. गुलजार हे हिंदी चित्रपटांचे पटकथाकार आहेत.

मूळ कथेवरून नाटक बनवण्याच्या कृतीला नाट्यरूपांतर म्हणतात.

कथालेखकाने कथा लिहिल्यानंतर पटकथालेखक हा कथेचे संशोधन करून, कथा फुलवून, स्क्रिप्ट लिहून, पटकथा, संवाद लिहून आणि अन्या आवश्यक बदल करून ती सुधारित कथा निर्माता-दिग्दर्शक यांच्यापर्यंत पोचवितो. म्हणून पटकथा लेखकांचा सर्जनशील दिग्दर्शनावर,भावनिक प्रभावावर आणि निश्चितपणे तयार झालेल्या चित्रपटावर चांगला प्रभाव असतो. पटकथा लेखक एकतर ती निवडली किंवा विकली जाईल या आशेने लिहिलेली पटकथाेची मूळ कल्पना निर्मात्याला देतात किंवा निर्माते एखादी कादंबरी, कविता, नाटक, गंमतीदार पुस्तक किंवा लघुकथा यासारख्या साहित्यिक संकल्पना, पटकथा तयार करण्यासाठी पटकथाकाराकडे सोपवतात.

साहित्यातील स्थान

• गाजलेल्या पटकथा

प्रकार

पटकथालेखनाची कृती करमणूक उद्योगात अनेक रूप धारण करते. बऱ्याचदा, एकाधिक लेखक वेगवेगळ्या कार्यांसह विकासाच्या वेगवेगळ्या टप्प्यांवर समान स्क्रिप्टवर कार्य करतात. यशस्वी कारकिर्दीत, पटकथा लेखक विविध भूमिकांमध्ये लिहिण्यासाठी नियुक्त केले जाऊ शकते.

पटकथालेखन कामांच्या काही सामान्य प्रकारांमध्ये हे समाविष्ट आहे:

विशिष्ट स्क्रिप्ट लेखन

स्पेक स्क्रिप्ट्स फिल्म स्टुडिओ, प्रोडक्शन कंपनी किंवा टीव्ही नेटवर्कच्या कमिशनशिवाय, विक्रीच्या सट्टावर लिहिलेल्या फिचर फिल्म किंवा दूरचित्रवाणी कार्यक्रम स्क्रिप्ट्स असतात.  सामग्रीचा शोध सामान्यपणे संपूर्ण पटकथालेखकाद्वारे केला जातो, तथापि विशिष्ट स्क्रीनप्ले प्ले स्थापित केलेल्या कामांवर किंवा वास्तविक लोकांवर आणि घटनांवर आधारित असू शकतात.  स्पेक स्क्रिप्ट एक हॉलिवूड विक्री साधन आहे.  दर वर्षी लिहिलेल्या बऱ्याच स्क्रिप्ट्स स्पेशल स्क्रिप्ट्स असतात, परंतु केवळ थोड्या टक्केच स्क्रीनवर ती तयार करतात.  स्पेक स्क्रिप्ट सहसा पूर्णपणे मूळ काम असते, परंतु ते रूपांतर देखील असू शकते.

दूरचित्रवाणी लेखन

एक स्पिप्ट स्क्रिप्ट लेखकाचे प्रदर्शन आणि त्याच्या शैली आणि अधिवेशनांचे अनुकरण करण्याची क्षमता याबद्दलचे ज्ञान दर्शविण्यासाठी लिहिलेली एक नमुना टेलीप्ले असते. शोच्या भविष्यातील भाग लिहिण्यासाठी नियुक्त केले जावे या आशेने तो शोच्या निर्मात्यांकडे सबमिट केला आहे. व्यवसायात प्रवेश करण्याचा प्रयत्न करीत होतकरू पटकथा लेखक सामान्यत: एक किंवा अधिक विशिष्ट स्क्रिप्ट लिहून प्रारंभ करतात.

विशिष्ट लिपी लिहिणे

हे कोणत्याही लेखकाच्या कारकिर्दीचा एक भाग असला तरी अमेरिकेच्या राइटर्स गिल्डने सदस्यांना "सट्टावर" लिहिण्यास मनाई केली. फरक हा आहे की लेखकाने स्वतःच्या स्वतःच्या नमुना म्हणून एक "स्पिप्ट स्क्रिप्ट" लिहिलेली आहे; एखाद्या कराराशिवाय विशिष्ट निर्मात्यासाठी स्क्रिप्ट लिहणे म्हणजे काय प्रतिबंधित आहे. अनुमानांवर स्क्रिप्ट लिहिण्याव्यतिरिक्त, सामान्यत: कॅमेरा ॲंगल किंवा इतर दिशात्मक शब्दावली लिहिण्याचा सल्ला दिला जात नाही, कारण याकडे दुर्लक्ष केले जाऊ शकते. दिग्दर्शक स्वतः किंवा स्वतःचे शूटिंग स्क्रिप्ट लिहू शकते, स्क्रिप्ट कशी दिसावी याविषयी दिग्दर्शकाची दृष्टी पार पाडण्यासाठी टीमला काय करावे याबद्दल मार्गदर्शन करणारी स्क्रिप्ट. दिग्दर्शक मूळ लेखकास त्याच्याबरोबर किंवा तिच्याबरोबर लेखन करण्यास किंवा फिल्म / टीव्ही शोचे दिग्दर्शक आणि निर्माता दोघांनाही समाधानी करणारी स्क्रिप्ट पुन्हा लिहिण्यास सांगू शकतो.

विशिष्ट लेखन

हे देखील अद्वितीय आहे की लेखकाने कल्पना निर्मात्यांकडे आणणे आवश्यक आहे. स्क्रिप्ट विकण्यासाठी, त्यास एक किलर शीर्षक, चांगले लेखन आणि एक उत्कृष्ट लॉगलाइन असणे आवश्यक आहे. लॉगलाइन हे एक वाक्य आहे जे चित्रपट काय आहे हे दर्शवितो. चांगली लिखित लॉगलाइन चित्रपटाचा सूर सांगेल, मुख्य पात्राची ओळख करून देईल आणि प्राथमिक संघर्षाला स्पर्श करेल. सामान्यत: लोकांना आकर्षित करण्यासाठी लॉगलाइन आणि शीर्षक काम करतात आणि जेव्हा शक्य असेल तेव्हा त्यामध्ये विचित्रपणाचा समावेश करण्यास सूचविले जाते. निर्मात्याने विशिष्ट लिपी उचलली की नाही या छान आणि स्वच्छ लिखाणासह या गोष्टींचा मोठ्या प्रमाणात परिणाम होईल.

पटकथा चालू केली

भाड्याने घेतलेल्या लेखकाने कमिशन दिलेली पटकथा लिहिली आहे.  पटकथालेखक आणण्यापूर्वी संकल्पना सहसा विकसित केली जाते आणि स्क्रिप्टला हिरवा कंदील येण्यापूर्वी अनेक लेखक त्यावर काम करतात.

वैशिष्ट्य असाइनमेंट लेखन

असाइनमेंटवर लिहिलेल्या स्क्रिप्ट्स स्टुडिओ, प्रॉडक्शन कंपनी किंवा निर्माता यांच्या कराराखाली तयार केलेल्या पटकथा आहेत.  पटकथालेखन मध्ये मागितले गेलेले हे सर्वात सामान्य असाइनमेंट आहेत.  पटकथालेखक स्वतंत्रपणे किंवा "मुक्त" असाइनमेंटमधून असाईनमेंट मिळवू शकतो.  पटकथालेखकाकडेही संपर्क साधून असाईनमेंट देऊ शकतो.  असाइनमेंट स्क्रिप्ट्स सामान्यतः विद्यमान कल्पना किंवा भाड्याने घेतलेल्या कंपनीच्या मालमत्तेची रूपांतर असतात, परंतु लेखक किंवा निर्मात्याने तयार केलेल्या संकल्पनेवर आधारित मूळ कामे देखील असू शकतात.

पुनर्लेखन आणि स्क्रिप्ट डॉक्टरिंग

विकास प्रक्रियेदरम्यान बहुतेक उत्पादित चित्रपट काही प्रमाणात पुन्हा लिहिले जातात.  पटकथा, ते स्क्रिप्टच्या मूळ लेखकाद्वारे पुन्हा लिहिले जात नाहीत.  बरेच प्रस्थापित पटकथालेखक तसेच नवीन लेखक ज्यांचे कार्य वचन दर्शविते परंतु त्यांना बाजारपेठेची कमतरता असते ते त्यांचे पुनरुत्थान स्क्रिप्ट बनवतात.

जेव्हा स्क्रिप्टचा मध्यवर्ती भाग किंवा वर्ण (?) चांगले असतात परंतु स्क्रिप्ट अन्यथा निरुपयोगी होते (?), तेव्हा भिन्न लेखक किंवा लेखकांची टीम संपूर्णपणे नवीन मसुदा बनविण्यासाठी करारावर कंत्राट केली जाते, ज्यास "पृष्ठ एक पुनर्लेखन" असे म्हणतात.  जेव्हा केवळ लहान समस्या, जसे की वाईट संवाद किंवा विनोद कमी असतात, तेव्हा एखादा लेखक "पॉलिश" किंवा "पंच-अप" करण्यासाठी ठेवला जातो.

नवीन लेखकाच्या योगदानाच्या आकारावर अवलंबून, स्क्रीन क्रेडिट दिले जाऊ शकते किंवा नाही.  उदाहरणार्थ, अमेरिकन फिल्म इंडस्ट्रीमध्ये  किंवा त्यापेक्षा अधिक स्क्रिप्टमध्ये बरीच बदल केली (?) असल्यासच लेखकांना क्रेडिट दिले जाते.  या मानकांमुळे चित्रपटाच्या निर्मितीस हातभार लावणा स्क्रीन्स पटकथा लेखकांची ओळख आणि त्यांची संख्या स्थापित करणे कठीण होऊ शकते.

जेव्हा प्रस्थापित लेखकांना विकासाच्या प्रक्रियेत उशीरा स्क्रिप्टचा भाग पुन्हा लिहिण्यास सांगितले जाते तेव्हा त्यांना सामान्यतः स्क्रिप्ट डॉक्टर म्हणून संबोधले जाते.  क्रिस्तोफर कीन, स्टीव्ह झेलियन, विल्यम गोल्डमॅन, रॉबर्ट टाउने, मॉर्ट नॅथन, क्वेंटीन टेरॅंटिनो आणि पीटर रसेल यांचा प्रमुख स्क्रिप्ट डॉक्टरांचा समावेश आहे.  बऱ्याच नवीन-अप-पटकथा लेखक भूत लेखक म्हणून काम करतात. [उद्धरण आवश्यक]

दूरदर्शन लेखन

स्वतंत्ररित्या काम करणारा दूरदर्शन लेखक अस्तित्वात असलेल्या दूरचित्रवाणी कार्यक्रमसाठी एक किंवा अधिक भाग लिहिण्यासाठी कंत्राट मिळविण्यासाठी विशेषतः विशिष्ट स्क्रिप्ट्स किंवा मागील क्रेडिट्स आणि प्रतिष्ठा वापरतो.  भाग सादर केल्यानंतर, पुनर्लेखन किंवा पॉलिशिंग आवश्यक असू शकते.

टीव्ही शोसाठी एक कर्मचारी लेखक सामान्यत: इन-हाऊस, लेखन आणि पुनर्लेखन भागांमध्ये कार्य करतो.  स्टाफ लेखक-अनेकदा कथा संपादक किंवा निर्माता यासारखे इतर पदके दिली जातात-शोचा टोन, शैली, वर्ण आणि भूखंड कायम ठेवण्यासाठी एपिसोड स्क्रिप्टवर गट म्हणून आणि वैयक्तिकरित्या काम करतात.

दूरचित्रवाणी कार्यक्रम निर्माता टेलीव्हिजन पायलट आणि नवीन दूरचित्रवाणी मालिकांचा बायबल लिहितात.  ते शोच्या वर्ण, शैली आणि भूखंडांचे सर्व पैलू तयार आणि व्यवस्थापित करण्यास जबाबदार आहेत.  शोरनर, मुख्य लेखक किंवा कथा संपादक म्हणून चालणाऱ्या मालिकेच्या शो-डे-टू-डे सर्जनशील निर्णयांसाठी निर्माता नेहमीच जबाबदार असतो.

दररोज मालिकेसाठी लेखन

प्राइम टाइम शोद्वारे वापरल्या जाणाऱ्या साबण ओपेरा आणि टेलेनोव्हलास लिहिण्याची प्रक्रिया वेगळी आहे कारण काही महिन्यांकरिता आठवड्यातून पाच दिवस नवीन भाग तयार करण्याची गरज भासते.  जेन ensस्पेंसन यांनी उद्धृत केलेल्या एका उदाहरणामध्ये पटकथालेखन म्हणजे "थ्री-टायर्ड सिस्टमची क्रमवारी":

काही शीर्ष लेखक एकूण कथा आर्क्स तयार करतात.  पारंपारिक भाग बाह्यरेखा सारख्या दिसणाऱ्या गोष्टी आणि त्याखालील लेखकांचा एक अ‍ॅरे (ज्यांना लॉस एंजेलिसला स्थानिक देखील नसण्याची गरज आहे) सारख्या गोष्टी बनविण्याकरिता मध्यम-स्तराचे लेखक त्यांच्याबरोबर कार्य करतात, त्या बाह्यरेखा घेतात आणि द्रुतपणे व्युत्पन्न करतात  बाह्यरेखावर चुकून चुकत असताना संवाद.
मध्यम पातळीवरील लेखकांची भूमिका काढून टाकणे, ज्येष्ठ लेखकांवर अवलंबून राहणे आणि इतर लेखकांना थोडे अधिक स्वातंत्र्य देणे या गोष्टींवर आधारित अलीकडील कल असल्याचे एस्पेंसन यांनी नमूद केले.  याची पर्वा न करता, जेव्हा समाप्त स्क्रिप्ट्स शीर्ष लेखकांना पाठविल्या जातात, तेव्हाचे लेखक पुन्हा लेखनाची अंतिम फेरी करतात. स्पेंसन हे देखील लक्षात ठेवतो की दररोज प्रसारित होणारा शो, ज्याच्या आवाजांच्या मागे दशकांचा इतिहास आहे अशा वर्णांसह, विशिष्ट आवाजांशिवाय लेखन कर्मचाऱ्यांची आवश्यकता असते जी कधीकधी प्राइम-टाइम मालिकेत उपस्थित राहू शकते.

गेम शोसाठी लेखन

गेम शोमध्ये थेट स्पर्धक वैशिष्ट्यीकृत आहेत, परंतु तरीही विशिष्ट स्वरूपाचा भाग म्हणून लेखकांची टीम वापरतात.  यात प्रश्नांचा स्लेट आणि होस्टच्या बाजूने विशिष्ट शब्दलेखन किंवा संवाद देखील असू शकतो.  लेखक स्पर्धकांद्वारे वापरलेल्या संवादाची पटकथा लिहू शकत नाहीत, परंतु गेम शोच्या संकल्पनेस पाठिंबा देणा events्या क्रियांचा कार्यक्रम, परिदृश्य आणि घटनाक्रम तयार करण्यासाठी ते निर्मात्यांसह कार्य करतात.

व्हिडिओ गेम लेखन

व्हिडिओ गेमच्या निरंतर विकास आणि वाढीव जटिलतेमुळे व्हिडिओ गेम डिझाइनच्या क्षेत्रात पटकथालेखकांना नोकरीसाठी बऱ्याच संधी उपलब्ध आहेत.  व्हिडिओ गेम लेखक पात्र, परिदृश्ये आणि संवाद तयार करण्यासाठी इतर गेम डिझाइनर्ससह जवळून कार्य करतात.

पटकथा लिहिण्यावर सिद्धांत

मूलभूतपणे, पटकथा हा एक अनोखा साहित्यिक प्रकार आहे.  हे एका संगीताच्या स्कोअरसारखे आहे, त्यामध्ये त्याचा अर्थ प्रेक्षकांच्या आनंद घेण्यासाठी तयार केलेल्या उत्पादनाची सेवा करण्याऐवजी अन्य कलाकारांच्या कामगिरीच्या आधारे केला जाईल.  या कारणास्तव, टप्प्यातील दिशानिर्देशांचे वर्णन करताना एक पटकथा तांत्रिक शब्दजाल आणि घट्ट, सुटे गद्य वापरून लिहिली जाते.  कादंबरी किंवा लघुकथेच्या विपरीत, पटकथा त्याच्या वर्णांच्या अंतर्गत विचारांऐवजी कथेच्या शाब्दिक आणि दृश्य पैलूंचे वर्णन करण्यावर लक्ष केंद्रित करते.  पटकथालेखनात, उप-मजकूर, कृती आणि प्रतीकात्मकतेद्वारे ते विचार आणि भावना जागृत करण्याचे उद्दीष्ट आहे.

पटकथालेखनाचे अनेक मुख्य सिद्धांत लेखकांना स्क्रिप्ट लिहिण्याची रचना, उद्दीष्टे आणि तंत्रे व्यवस्थित करून पटकथेकडे जाण्यास मदत करतात.  सर्वात सामान्य प्रकारचे सिद्धांत स्ट्रक्चरल आहेत.  पटकथा लेखक विल्यम गोल्डमन यांचे म्हणणे असे आहे की "पटकथा ही रचना आहेत".

तीन-कृतीची रचना

तिन्ही कृत्ये (स्थान आणि वर्णांचे) सेटअप, संघर्ष (अडथळ्यासह) आणि रिझोल्यूशन (एक कळस व एक जटिलता मध्ये परिणत) आहेत.  साधारणत: दोन तासांच्या चित्रपटात पहिला आणि तिसरा चित्रपट साधारणतः 30० मिनिटांपर्यंत चालतो, मध्यंतरी अभिनय अंदाजे एक तास टिकतो, परंतु आज बऱ्याच चित्रपटांमध्ये संघर्ष सुरू होण्यापासून सुरू होतो आणि नंतर तो सेटअप अ‍ॅक्टवर जातो किंवा कदाचित ते देखील  शेवटच्या कृत्यापासून प्रारंभ करा आणि नंतर सुरुवातीस परत जा.

लेखन नाटकात फ्रेंच लेखक आणि दिग्दर्शक यवेस लव्हॅन्डियर थोड्या वेगळ्या दृष्टिकोनावर दाखवतात.  बऱ्याच सिद्धांतांप्रमाणेच तो असे मानतो की प्रत्येक मानवी कृतीत, काल्पनिक किंवा वास्तविक असो, त्यामध्ये तीन तार्किक भाग असतात: कृती करण्यापूर्वी, कृती दरम्यान आणि कृतीनंतर.  पण कळस ही कृतीचा भाग असल्याने, दुसऱ्या कायद्यात क्लायमॅक्सचा समावेश असणे आवश्यक आहे, जे बहुतेक पटकथालेखन सिद्धांतांपेक्षा खूपच लहान तृतीय कृत्य करते.

तीन-क्ट स्ट्रक्चरच्या व्यतिरिक्त, पटकथामध्ये चार किंवा पाच-कायदा रचना वापरणे देखील सामान्य आहे, जरी काही पटकथांमध्ये वीस स्वतंत्र कृत्ये समाविष्ट असू शकतात.