जानकी अम्माल
एदावलेत कक्कट जानकी अम्मल (इंग्लिश: Edavaleth Kakkat Janaki Ammal) (४ नोव्हेंबर, इ.स. १८९७ - ७ फेब्रुवारी, इ.स. १९८४) ह्या सायटोजेनेटिक्स आणि फायटोगॉजीमध्ये वैज्ञानिक संशोधन केलेल्या भारतीय वनस्पतिशास्त्रज्ञ होत्या. केरळातील सदाहरित वनांमधून त्यांनी औषधी गुणधर्म असलेल्या व अार्थिकदृष्ट्या मौल्यवान समजल्या जाणाऱ्या झाडाझुडपांच्या नमुन्यांचा संग्रह केला. त्या भारतीय विज्ञान अकादमीच्या एक संस्थापक होत्या.[१][२]
| जानकी अम्मल | |
 जानकी अम्मल | |
| जन्म | ४ नोव्हेंबर, १८९७ थलशेरी, मद्रास, ब्रिटिश राज |
| मृत्यू | ४ नोव्हेंबर, १८९७ (वय −८७) मद्रास, तामिळनाडू |
| नागरिकत्व | भारतीय |
| धर्म | हिंदू |
| कार्यक्षेत्र | वनस्पतीशास्त्र, पेशी विज्ञान |
| प्रशिक्षण | मद्रास विद्यापीठ, JIC इंग्लंड |
| ख्याती | मिशिगन विद्यापीठ |
| वनस्पतिशास्त्रातील नावाचे लघुरूप | Chromosome Studies in Nicandra physaloides |
आरंभिक जीवन
संपादनजानकी अम्मल यांचा जन्म इ.स. १८९७ मध्ये केरळमधील तेलिचेरी येथे झाला. त्याचे वडील दिवाण बहादूर एदावलेठत कक्कट कृष्णन, हे मद्रास प्रेसिडेन्सीचे उपन्यायाधीश होते. त्यांची आई देवी (इ.स. १८६४-१९४१) ही जॉन चाईल्ड हॅनिंगटन आणि कंची कुरुंबी यांच्या नात्यातील एक मुलगी होती. जानकी अम्मल यांना सहा भाऊ आणि पाच बहिणी होत्या. त्यांच्या कुटुंबातील, मुलींना बौद्धिक उद्योग आणि ललित कलांसाठी प्रोत्साहन दिले जात असे, परंतु अम्मल यांनी वनस्पतिशास्त्राचा अभ्यास करण्याचा निर्णय घेतला. तेलिचेरीमध्ये शालेय शिक्षण पूर्ण केल्यावर त्या मद्रासला दाखल झाल्या. तेथे त्यांनी क्वीन मेरियर्स महाविद्यालयामधून पदविका आणि पुढे प्रेसिडेन्सी महाविद्यालयातून इ.स. १९२० मध्ये वनस्पतिशास्त्राची पदवी प्राप्त केली. नंतर प्रेसिडेन्सी महाविद्यालयातील प्राध्यापकांच्या प्रेरणेने अम्मल यांनी सायटोजेनेटिक्स विषयात पदवी प्राप्त केली.[३]
कारकीर्द
संपादनमद्रास येथे महिला ख्रिश्चन महाविद्यालयात शिकत असताना १९२५मध्ये त्यांनी पदव्युत्तर पदवी मिळविली. भारतात परतल्यावर त्यांनी महिला ख्रिश्चन कॉलेजमध्ये शिक्षण सुरू ठेवले. त्या प्रथम ओरिएंटल बारबोर फेलो म्हणून मिशिगनला गेल्या. तेथेही त्यांनी अमेरिकेतील सर्वोत्कृष्ट सार्वजनिक विद्यापीठांपैकी एक असलेल्या विद्यपीठामध्ये पीएच.डी. मिळवली.१ जानेवारी १९९२ रोजी एस. गोपीकृष्ण आणि वंदना कुमार यांनी प्रकाशित केलेल्या इंडिया करंट्स या नियतकालिकात त्यांचा एक लेख प्रसिद्ध झाला होता. [४] मिशिगन विद्यापीठाकडून डीएससी ही पदवी मिळवणाऱ्या काही आशियाई महिलांपैकी त्या एक आहेत. [५]ॲन आर्बर त्यांनी "जानकी ब्रेनल" म्हणून ओळखले जाणारे एक क्रॉस(ब्रीड) विकसित केले. त्यांचा "क्रोमोझोम स्टडीज इन निकॅंड्रा फिजॉलाइड्स" हा लेख इ.स. १९३२ मध्ये प्रकाशित झाला.
आंतरराष्ट्रीय सहयोग व संशोधन
संपादन- इ.स. १९२५ बार्जुर शिष्यवृत्ती मिळवून मिशिगन अमेरिकेची संयुक्त संस्थाने येथून एम.एस्‌सी. पदवी घेऊन भारतात परत.
- इ.स. १९३१ पुन्हा मिशिगनला उच्चशिक्षण व तेथून डॉक्टर ऑफ सायन्स ही उच्च पदवी घेऊन भारतात परत.
- इ.स. १९४० लंडनच्या ‘जॉन इन्स हॉर्टिकल्चरल इन्स्टिटय़ूट’मध्ये वनस्पती-पेशी संशोधन उपशास्त्रज्ञ म्हणून काम केले.
- इ.स. १९४५ पासून इ.स. १९५१ पर्यंत वेल्स येथील रॉयल हॉर्टिकल्चरल सोसायटीत वनस्पतीपेशी-शास्त्रज्ञ म्हणून काम केले.
- ‘क्रोमोसोम अ‍ॅटलास ऑफ गार्डन प्लांट्स’ हा प्रबंध सी. डी. जर्लिग्टन यांच्या साह्याने प्रसिद्ध केला.
- संशोधन सायटोजेनेटिक्समधील तज्ञ म्हणून जानकी कोयंबटूर येथील ऊस प्रजनन केंद्रात ऊस जीवशास्त्रात काम करण्यासाठी दाखल झाले. त्यावेळी जगातील सर्वात गोड ऊस पापुआ न्यू गिनी येथील सॅचरम ऑफिसियानारम प्रकार होता आणि भारत आग्नेय आशियातून आयात करतो. 1920च्या दशकाच्या सुरुवातीच्या काळात कोयंबटूर येथे ऊस प्रजनन केंद्र सुरू करण्यात आले. प्रयोगशाळेत संकरित क्रॉस ब्रीडिंगद्वारे पॉलीप्लॉईड पेशी हाताळल्याने जानकी भारतीय परिस्थितीत उसाला ऊस देण्याचे उच्च उत्पादन घेण्यास सक्षम होते. तिच्या संशोधनातून संपूर्ण भारतभर उसाच्या भौगोलिक वितरणाचे विश्लेषण करण्यास आणि साखरेम स्पॉन्टेनियमच्या उसाची उत्पत्ती भारतात झाली हे सिद्ध करण्यास मदत केली. तथापि, मागास मानल्या जातीतील एकट्या महिला म्हणून तिचा दर्जा कोयंबटूर येथील जानकरांना अडचणीत आणणारा प्रश्न निर्माण झाला. जात आणि लिंग आधारित भेदाचा सामना करणे. तिच्या या कार्यामुळे प्रभावित होऊन रॉयल हॉर्टिकल्चर सोसायटीने जानकीला जगभरातील वनस्पतींच्या संग्रहासाठी प्रसिद्ध असलेल्या के गार्डन जवळील विस्ली येथे त्यांच्या कॅम्पसमध्ये सहाय्यक सायटोलॉजिस्ट म्हणून काम करण्यास आमंत्रित केले.
तिने इंग्लंडमध्ये घालवलेल्या अनेक वर्षांमध्ये जानकीने बागांच्या विस्तृत वनस्पतींचे गुणसूत्र अभ्यास केले. गुणसूत्र संख्या आणि चाली यांच्यावरील तिच्या अभ्यासाने अनेक प्रकरणांमध्ये प्रजाती आणि वाणांच्या उत्क्रांतीवर प्रकाश टाकला. १९९५ मध्ये सी. डी. डार्लिंग्टन यांच्यासमवेत तिने संयुक्तपणे लिहिलेल्या क्रोमोजोम अटलस ऑफ कल्टिवेटेड प्लांट्स हे एक संकलन होते ज्यामध्ये तिच्या स्वतःच्या बऱ्याच जातींचा समावेश अनेक प्रजातींवर झाला होता. सोसायटीमध्ये, तिने ज्या वनस्पतींवर काम केले त्यापैकी एक म्हणजे मॅग्नोलिया. आजपर्यंत, विस्ली येथील सोसायटीच्या आवारात तिने लागवड केलेले मॅग्नोलिया झुडपे आहेत आणि त्यापैकी एक लहान प्रकारची पांढरी फुले आहेत ज्याचे नाव आहे: मॅग्नोलिया कोबस जानकी अम्माल. जपानी आणि चीनी दंतकथांमध्ये साजरे केलेले एक फूल, या जातीचे फुललेले फ्युज सिप्पल आणि पाकळ्या बनवतात ज्याला ‘टेपल्स’ म्हणतात. आज, युरोपमध्ये केवळ काही रोपवाटिकांमध्ये विविध प्रकारची शेती आहे.ले.
पुरस्कार आणि सन्मान
संपादनअम्मल यांनी १९३५ साली भारतीय विज्ञान अकादमीच्या फेलो आणि १९५७ मध्ये इंडियन नॅशनल सायन्स अकादमीचे सदस्य म्हणून काम केले. मिशिगन विद्यापीठाने त्यांना मानद एल्‌एल.डी दिली. १९५६ मध्ये भारत सरकारने त्यांना पद्मश्री पुरस्कार दिला. भारत सरकारच्या पर्यावरण आणि वनीकरण मंत्रालयाने २०००मध्ये त्यांच्या नावावर वर्गीकरण राष्ट्रीय पुरस्कार सुरू केला.[६]
संदर्भ आणि नोंदी
संपादन- ^ "Women in Science | Initiatives | Indian Academy of Sciences" (PDF). www.ias.ac.in (इंग्रजी भाषेत). 2018-08-04 रोजी पाहिले.
- ^ "Celebrating Women in STEM: Dr. Janaki Ammal - University News |". info.umkc.edu (इंग्रजी भाषेत). 2018-11-25 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. 2018-08-04 रोजी पाहिले.
- ^ "Archive News". The Hindu (इंग्रजी भाषेत). 2018-08-04 रोजी पाहिले.
- ^ "Vice-President to open Inter-University Centre for Biosciences". The Hindu (इंग्रजी भाषेत). Special Correspondent. 2010-07-02. ISSN 0971-751X. 2018-08-04 रोजी पाहिले.CS1 maint: others (link)
- ^ "Brief History". 2014-02-22. रोजी मूळ पानापासून संग्रहित2014-02-22. 2018-08-04 रोजी पाहिले.CS1 maint: BOT: original-url status unknown (link)
- ^ "WebCite query result" (PDF). www.webcitation.org (इंग्रजी भाषेत). 2015-10-15 रोजी मूळ पान (PDF) पासून संग्रहित. 2018-08-04 रोजी पाहिले.