त्रिगुण

(गुण या पानावरून पुनर्निर्देशित)

त्रिगुणी का शाब्दिक अर्थ है तीन गुणों वाला, अर्थात जिसमें प्रकृति के तीनो गुण- सत्त्व, रजस् और तम एक साथ उपस्थित हो! सामान्यतः सत्त्व गुण से तात्पर्य श्रेष्ठ गुणों से है जिनमें सत्य, पवित्रता, दया, ज्ञान शामिल हैं|

रज गुण में राजसी प्रवृत्ति की प्रधानता होती है इसमें मनुष्य रुप, सन्मान और अहंकार आदि भावों के अधीन रहता है|

तम गुण क्रोध, असत्य, मद, नकारात्मक ऊर्जा का भंडार माना जाता है

सामान्यतः मनुष्य में किसी एक गुण की प्रधानता होती है, किंतु जब मनुष्य में इन तीनों गुणों का एक साथ समान रूप से उपस्थित होने पर वह अद्वितीय गुणों का स्वामी माना जाता है

इसी स्थिति को त्रिगुणी कहा जाता हैं|

लाखों में से किसी एक मनुष्य में यह त्रिगुण एक साथ उपस्थित होते हैं, इसलिए यह असंभव ही प्रतीत होता है

अर्थ संपादन

सत्त्व, रजतम हे तीन गुण. प्रत्येक व्यक्तीवर कुठल्याही क्षणी हे तीन गुण विविध प्रमाणात प्राबल्य करीत असतात. मोक्ष किंवा मुक्ती मिळविण्यासाठी या तीन गुणांच्या पलिकडे जाणे आवश्यक असते.

ज्ञानेश्वरी, दासबोध, गीता, गीताई इ. ग्रंथांमध्ये यांबद्दल विस्तृत विवरण आढळते.


गुण आणि त्याचे दृश्य रूप [१]

गुण दृश्य रूप
सत्त्व शांतपणा व ज्ञान
रज चंचलता व क्रियाशीलता
तम जडता व आळस

गीताई अ. १४ मधील वर्णन संपादन

प्रकृतीपासुनी होती गुण सत्त्व-रजस्-तम । ते निर्विकार आत्म्यास जणू देहांत जुंपिती ॥ ५ ॥

त्यांत निर्मळ ते सत्त्व ज्ञान आरोग्य वाढवी । मी सुखी आणि मी ज्ञानी शृंखला ही चि लेववी ॥ ६ ॥

रज ते वासना-रूप तृष्णा आसक्ति वाढवी । आत्म्यास कर्म-संगाने टाकिते जखडूनि ते ॥ ७ ॥

गुंगवी तम सर्वांस अज्ञान चि विरूढले । झोप आळस दुर्लक्ष ह्यांनी घेरूनि बांधिते ॥ ८ ॥

सुखात घालिते सत्त्व रज कर्मात घालिते । ज्ञान झाकूनि संपूर्ण दुर्लक्षी घालिते तम ॥ ९ ॥

अन्य दोघांस जिंकूनि तिसरे करिते बळ । असे चढे कधी सत्त्व कधी रज कधी तम ॥ १० ॥

प्रज्ञेचा इंद्रिय-द्वारा प्रकाश सगळीकडे । देहांत पसरे तेंव्हा जाणावे रज वाढले ॥ ११ ॥

प्रवृत्ति लालसा लोभ कर्मारंभ अशांतता । ही देही उठती तेंव्हा जाणावे रज वाढले ॥ १२ ॥

अंधार मोह दुर्लक्ष अपप्रवृत्ति चहूकडे । देहांत माजली तेंव्हा जाणावे तम वाढले ॥ १३ ॥

  1. ^ स्वामी स्वरूपानंद (१९६०). श्रीमत अभंग ज्ञानेश्वरी (पूर्वार्ध). पावस: स्वामी स्वरूपानंद सेवा मंडळ, पावस.