कुमाऊँनी भाषा

कुमाऊनी (कुमाऊँनी; उच्चार: [kuːmɑːʊni]) ही एक इंडो-आर्यन भाषा आहे जी उत्तर भारतातील उत्तराखंडच्या कुमाऊं प्रदेशातील आणि पश्चिम नेपाळमधील डोटी प्रदेशातील दोन दशलक्ष लोकांद्वारे बोलली जाते. १९६१ च्या सर्वेक्षणानुसार भारतात 1,030,254 कुमाऊनी भाषक होते. २०११मध्ये भाषकांची संख्या २.२ दशलक्ष झाली.

देवनागरी लिपीत "कुमाऊँनी"

कुमाओनी धोक्यात आलेली नाही परंतु युनेस्कोच्या अॅटलस ऑफ द वर्ल्ड्स लँग्वेजेस इन डेंजरने तिला असुरक्षित श्रेणीतील भाषा म्हणून घोषित केले आहे, याचा अर्थ तिला सातत्यपूर्ण संवर्धन प्रयत्नांची आवश्यकता आहे. कुमाऊनी भाषा देवनागरी लिपी वापरते.

कुमाऊँनी भाषा बोलणारे लोक, २०११ जनगणना

भौगोलिक वितरण आणि बोलीभाषा

कुमाऊँ प्रदेशात अनेक बोलीभाषा बोलल्या जातात. कुमाऊनीच्या बोलींचे विभाजन करण्याची एकही पद्धत स्वीकारलेली नाही. व्यापकपणे सांगायचे तर, काली (किंवा मध्य) कुमाऊनी अल्मोडा आणि उत्तर नैनितालमध्ये बोलली जाते. ईशान्य कुमाऊनी पिथौरागढमध्ये बोलली जाते. दक्षिण-पूर्व नैनितालमध्ये दक्षिण-पूर्व कुमाऊनी बोलली जाते. पश्चिम कुमाऊनी ही अल्मोडा आणि नैनितालच्या पश्चिमेला बोलली जाते.

अधिक विशेषतः येथे बोलली जाते:

• मल्लांचा जोहरी आणि तल्ला जोहर (मिलम, मुन्सियारी)
• अस्कोटची अस्कोटी हल्द्वानी आणि रामनगरची भाभ्री
• दानपूरचे दानपुरिया (बागेश्वर, कपकोट)
• गणई-गंगोळीची गांगोली (कांडा, बेरीनाग, गंगोलीहाट)
• अल्मोडाचा खस्पर्जिया
• चंपावतच्या कुमैय्या
• पाली-पाछहाऊची पाचाई (रानीखेत, द्वारहाट)
• फलडकोटचा फलदकोटीया रौ-चौब्यांसी, (नैनिताल)
• सिराकोटची सिराली (दिडीहाट)
• सोर व्हॅलीची सोरियाली (पिथौरागढ)
• पश्चिम नेपाळमध्ये काही कुमाऊनी भाषिक देखील आढळतात.