उजनी धरण

भीमा धरण किंवा भीमा सिंचन प्रकल्प या नावाने ओळखल्या जाणाऱ्या उजनी धरण हे भीमा नदीवरील कृष्णा नदीची उपनदी आहे. हे महाराष्ट्रातील सोलापूर जिल्ह्यातील माढा तालुक्याच्या उजनी गावाजवळ असलेले एक चिनाकृती गुरुत्व धरण आहे. विशेष म्हणजे हे धरण सोलापूर जिल्ह्यात असून या जिल्ह्यात थोडसुद्धा पाऊस नाही पडला तरी हे धरण १००% भरते त्याचे कारण पुणे जिल्ह्यातील पश्चिम भागात पडणारा भरपूर पाऊस हे आहे.

उजनी धरण
उजनी धरणाचे चित्र
अधिकृत नाव	यशवंतसागर
धरणाचा उद्देश	सिंचन

भीमा नदी, जी पश्चिम घाटाच्या भीमाशंकर येथून उगम पावते आणि भीमा खोऱ्यात नदी व नाले निर्माण होतात, त्यावर बावीस बंधारे बांधले आहेत त्यापैकी उजनी धरण हे नदीवरील टर्मिनल धरण असून त्यातील सर्वात मोठे नदी आहे. १४,८५८८ किमी २ (७३७७ चौरस मैल) पाणलोट क्षेत्र (ज्यामध्ये ६६ km किमी २ (७,७७११ चौरस मैल)चा जलग्रहण आहे. दोन्ही काठावरील कालवा प्रणालीसह धरणाच्या प्रकल्पाचे बांधकाम १ ६९ ४०० ४०० मध्ये प्रारंभिक अंदाजे million०० दशलक्ष रुपयांच्या खर्चाने सुरू झाले आणि जून १ १९८० मध्ये पूर्ण झाल्यावर ३२२ ९५. ..८५ दशलक्ष रुपयांचा खर्च आला.

भीमा नदीवरील ४ ५६..४ मी (१८५ फूट) उंच पृथ्वीसह कॉंक्रीट गुरुत्वाकर्षण धरणाने तयार केलेल्या जलाशयाची एकूण संग्रहण क्षमता ३.३.२० किमी. (०.७९७ घन मैल) आहे. वार्षिक वापर २.४१० किमी ३ (०.५७८ घन मैल) आहे. प्रकल्प सिंचन, जलविद्युत, पिण्याचे आणि औद्योगिक पाणीपुरवठा आणि मत्स्यपालनासंबंधी विकासाचे बहुउद्देशीय लाभ प्रदान करते. सिंचनाच्या पुरवठ्यामुळे विशेषतः सोलापूर जिल्ह्यात ५०० कि.मी. (१९० चौरस मैल) शेतीचा फायदा होतो. जलाशयातून शेती क्षेत्राला सिंचनासाठी पुरविल्या जाणाऱ्या पाण्याचे प्रामुख्याने दुष्काळ आणि दुष्काळ परिस्थितीत होणारी टंचाई कमी होण्याचे उद्दीष्ट आहे. पंढरपूर (हिंदूंचे एक महत्त्वाचे धार्मिक तीर्थक्षेत्र) सारख्या शहरांना आलेल्या पुरामुळे होणाऱ्या धरणातील जलाशयात होणारी कारवाई कमी करते. सिंचनाच्या सुविधेचा परिणाम म्हणून, सिंचनाच्या परिस्थितीत उगवलेली काही महत्त्वाची पिके ऊस, गहू, बाजरी आणि कापूस आहेत.

भौगोलिक वैशिष्ठे

उजनी धरण ज्या भीमा नदीवर बांधले गेले आहे, ती नदी पश्चिम घाटातील भीमाशंकर टेकड्यांमधून उगम पावते, ज्यास सह्याद्री डोंगराची रांग देखील म्हणले जाते. कर्नाटकातील रायचूर जिल्ह्यात रायचूरजवळ ७२५ किमी (५० (० मैल) अंतर पार करून ही नदी  कृष्णा नदीला मिळते.भीमा नदीच्या पात्रात कुंडली नदी, कुंडला नदी, घोड नदी, भामा नदी, इंद्रायणी नदी, मुळा नदी, मुठा नदी, पावना नदी, बोरी, सीना, माण, भोगवती आणि नीरा या मुख्य उपनद्या आहेत. भीमा नदीच्या पात्रातील ४८,६३१ किमी २ (१८,७७७ चौरस मैल) जलवाहिनी, एक आंतरराज्य नदी पात्र, महाराष्ट्र (७५%) आणि कर्नाटक (२५%) या दोन्ही राज्यांचा समावेश आहे, त्यापैकी १४,८५८ किमी २ (५,७३७ चौरस मैल) नाले आहेत. नदीचे खोरे उत्तर, मध्य आणि दक्षिण तीन विभागांमध्ये विभागले गेले आहे, नदीचे मुख्य स्टेम भीमा धरण बांधलेल्या मध्यभागी आहे, तर दक्षिण विभागात पाच जलाशयांचे वर्चस्व आहे. धरणाच्या वरील खोऱ्यात  तीव्र ग्रामीण, कृषी, शहरी आणि औद्योगिक उपक्रम आहेत. पश्चिमेकडून पूर्वेकडे उतार असलेल्या नदीपात्रात अत्यंत शारीरिक आणि कृषी-हवामानातील फरक आहेत. ड्रेनेज खोऱ्यात  आणि सुपीक शेती आहे आणि तिच्या नदी प्रणालीवर अनेक जलसंपदा विकास प्रकल्प तयार केले गेले आहेत.

हवामान

खोऱ्यात  उष्णदेशीय पावसाळी हवामानाचा अनुभव आहे. दक्षिण-पश्चिम मान्सूनद्वारे पाऊस पडतो, जो -दक्षिण ट्रेंडिंग पर्वतरांगाजवळ (दक्षिण ते उत्तर) –६०००-–३००० मिमी (२४०-१२० इंच) पर्यंत असतो परंतु त्यातून खाली घसरण ७०० मिमी (२८ इंच) पर्यंत होते. पूर्वेकडे ७० किमी (४३ मैल) अंतर आहे. अप्पर भीमा नदी पात्रातील धरणाच्या वरील खोऱ्याचे सरासरी वार्षिक पर्जन्यवृष्टीचे मूल्यांकन १०९६ मिमी (४३. १ इंच) केले गेले आहे त्यापैकी ९४५ मिमी (३७ इंच) (८७%) चार पावसाळ्याच्या महिन्यात (मध्यभागी) तयार होतात (जून ते मध्य सप्टेंबर). त्यानंतर, खोरे पूर्वेकडे पावसाच्या सावली क्षेत्राच्या खाली पडतात आणि पावसाचे प्रमाण ४५0-६00 मिमी (१८-२४ इंच) दरम्यान असते आणि अशाच प्रकारे दुष्काळ परिस्थितीत बरीचशी परिस्थिती असते.

स्थान

पश्चिम महाराष्ट्रातल्या सोलापूर जिल्ह्यातल्या माढा तालुक्यात भीमानगर या गावाजवळ, भीमा नदीवरचे हे एक मोठे धरण आहे. याचे पाणी पुढे नीरा-नरसिंहपूर येथे नीरा नदीला जाऊन मिळते. सोलापूर जिल्ह्यातील एकमेव व एकच धरण उजनी धरणाला 'यशवंतसागर' असेही संबोधले जाते.

उजनी धरणाजवळचे पार्श्वनाथ मंदिर

क्षमता

उजनी धरण या नावाने ओळखल्या जाणाऱ्या या धरणाची पाणी साठविण्याची क्षमता १५१७ गिगालिटर्स (GigaLitres) एवढी प्रचंड आहे.१७७ टि.एम.सी(१००%)१२३.एम.सी(१११%)

वैशिष्टय

क्षमतेच्या बाबतीतला या धरणाचा क्रमांक कोयना व जायकवाडी यांच्याआधी पहिला लागतो. या धरणात पोचणारे पाणी थेट पुण्याच्या मुळामुठा सारख्या अनेक नद्यांमधून येते. एवढी मोठी जलक्षमता असलेला हा तलाव असल्याने येथे मत्स्यपालनाचा व्यवसाय ही मोठ्या प्रमाणात चालतो. या धरणाच्या जलाशयास यशवंतसागर म्हणतात. फ्लेमिंगो (रोहित) हा परदेशी पक्षी हिवाळ्यात या जलाशयावर येतो. या जलाशयातील पाण्याचा पुणे,सोलापूर आणि अहमदनगर या तीन जिल्ह्यांतील शेतीला भरपूर फायदा झाला आहे.

अवैध वाळू उपसा

धरणाच्या पाणलोट क्षेत्रात बेसुमार वाळू उपसा केल्याने पर्यावरण धोक्यात आले आहे. धरणाच्या क्षमतेवरही अनिष्ट परिणाम होत आहे. महसूल विभागाची धडक मोहीम व बेकायदा बोटी जप्त करणे अशा कारवायांनाही वाळू माफिया दाद देत नाहीत. बोटी राजकीय दबावाखाली पुन्हा ताब्यात घेतल्या जातात. त्यामुळे या बोटी कठोर अधिकाऱ्यांनी स्फोटाने उडवून देण्याच्या घटनाही घडत आहेत. बहुतांश वेळेला अधिकारी, राजकारणी व ठेकेदार यांची अभद्र युती होत असल्याने बेसुमार उपसा सतत होत राहतो.

बाह्य दुवे

• भारतातील जलस्त्रोतांबद्दलची माहिती प्रणाली (इंग्रजी मजकूर)

पहा : महाराष्ट्रातील जिल्हावार नद्या

पहा : महाराष्ट्रातील जिल्हावार धरणे