इंद्र सेन

इंद्र सेन (१३ मे १९०३ - १४ मार्च १९९४) हे इंटिग्रल सायकॉलॉजी या शैक्षणिक विषयाचे प्रणेते होते. ते श्रीअरविंद आणि श्रीमाताजी (मीरा अल्फासा) यांचे अनुयायी, मानसशास्त्रज्ञ, लेखक आणि शिक्षक होते.

बालपण आणि शिक्षण

सेनचा जन्म पंजाबमधील झेलम जिल्ह्यात (आता पाकिस्तानचा भाग) पंजाबमधील एका पंजाबी हिंदू कुटुंबात झाला होता, त्यांची जडणघडण दिल्लीत झाली.

लहानपणापासूनच त्यांना आध्यात्मिक शोधात रस होता. त्यांनी दिल्ली विद्यापीठात तत्त्वज्ञान आणि मानसशास्त्र या दोन्ही विषयांत पदव्युत्तर पदवी पूर्ण केली.

पुढे त्याचा अभ्यास करण्यासाठी, त्याने जर्मनीतील फ्रीबर्ग विद्यापीठात प्रवेश घेतला आणि तत्त्वज्ञानात पीएचडी मिळवली. त्यांनी मार्टिन हायडेगर यांच्या व्याख्यानांनाही हजेरी लावली आणि कोएनिग्सबर्ग विद्यापीठात भारतीय तत्त्वज्ञान आणि संस्कृत शिकवले. यावेळी, हेगेलचे तत्त्वज्ञान आणि जंगचे मानसशास्त्र हे त्याचे मुख्य स्वारस्य होते. नंतर ते दिल्ली विद्यापीठात परतले. डिसेंबर १९३३ मध्ये जंग यांनी भारतीय विज्ञान काँग्रेससाठी कलकत्ताला भेट दिली तेव्हा सेन व जंग यांची भेट झाली.

कार्यकर्तृत्व

१९४५ मध्ये, सेन आपले विद्यापीठाचे पद सोडले आणि पत्नी लीलावती व दोन मुले (मुलगी - ॲस्टर पटेल व मुलगा) यांच्या समवेत सेन श्री अरबिंदो आश्रमात सामील झाले. सुरुवातीचा काही काळ ते आश्रमाच्या प्रेसमध्ये कार्यरत होते.

'अदिती' या हिंदी नियतकालिकाचे संपादक म्हणून त्यांनी काही काळ जबाबदारी सांभाळली. कालांतराने आश्रमाच्या महाविद्यालयीन विद्यार्थ्यांसाठी इंटिग्रल सायकॉलॉजी विषयाच्या अध्यापनाचे काम केले.

पुढील वर्षांमध्ये, व्याख्याने, प्रकाशित लेखन आणि वैयक्तिक संपर्कांद्वारे, त्यांनी श्रीअरबिंदोचे कार्य शैक्षणिक आणि विद्यापीठांना सादर केले. तोपर्यंत शैक्षणिक वर्तुळात श्रीअरविंद यांच्या कार्याचा परिचय झालेला नव्हता.

१९३० च्या मध्यापासून ते १९५० पर्यंत प्रकाशित झालेल्या व्यावसायिक पेपर्सच्या मालिकेत, त्यांनी श्री अरबिंदोच्या योग मानसशास्त्र आणि तत्त्वज्ञानामध्ये असलेल्या मनोवैज्ञानिक निरीक्षणांचे वर्णन करण्यासाठी 'इंटिग्रल सायकॉलॉजी' हा शब्द तयार केला. श्री अरबिंदो आणि द मदर यांच्या शिकवणीत मांडल्याप्रमाणे समग्र शिक्षणाच्या निर्मितीशीही त्यांचा संबंध होता.

वैज्ञानिक परिषदांमध्ये सादर करण्यात आलेले किंवा श्रीअरविंद आश्रम जर्नल्समध्ये प्रकाशित झालेले त्यांचे लेख, प्रकाशनापूर्वी अवलोकनार्थ श्रीअरविंद आणि श्रीमाताजी यांच्याकडे पाठविले जात असत.

सेन यांचे आणखी एक कार्य म्हणजे त्यांनी श्रीमाताजी यांच्या मार्गदर्शनानुसार आश्रमासाठी तीन केंद्रे विकसित केली. एक हरिद्वारजवळ, ज्वालापूर येथे होते आणि दुसरे केंद्र कुमाऊं टेकड्यांमध्ये - "माउंटन पॅराडाईज" आणि तिसरे केंद्र (आध्यात्मिक साधना करण्यासाठी "तपोगिरी" हे होते.

सेन यांच्या सर्व कार्यात, सर्वांगीणता आणि संपूर्णता या संकल्पनांना खूप महत्त्व होते आणि त्यांनी "पूर्णयोग संस्कृती" आणि "सर्वांगीण मनुष्य" या शब्दांचा वारंवार उपयोग केला. त्यांनी निरीक्षण केले की भारतीय मानसशास्त्रात "जीवनाचे सैद्धांतिक आणि व्यावहारिक प्रेरणा यांचा समन्वय आहे."

इंटिग्रल सायकॉलॉजी

इंटिग्रल सायकॉलॉजी हा शब्दप्रयोग डॉ. इंद्र सेन यांनी प्रथम उपयोगात आणला. त्यास श्रीअरविंद यांनी मान्यता दिली होती. १९८६ मध्ये श्रीअरबिंदो इंटरनॅशनल सेंटर ऑफ एज्युकेशनने इंटिग्रल सायकॉलॉजी: द सायकोलॉजिकल सिस्टीम ऑफ श्रीअरबिंदो या नावाने हे लेख पुस्तक स्वरूपात प्रकाशित केले. इंटिग्रल सायकॉलॉजी या क्षेत्रात पुढे हरिदास चौधरी यांनी कार्य केले. त्यांनी १९७० च्या दशकात कॅलिफोर्निया इंस्टिट्यूट ऑफ इंटिग्रल स्टडीज येथे 'इंटिग्रल कौन्सिलिंग सायकॉलॉजी प्रोग्राम'ची स्थापना केली.

सन्मान व पुरस्कार

सेन भारतीय विज्ञान काँग्रेसच्या मानसशास्त्र विभागाचे अध्यक्ष बनले आणि स्वामी प्रणवानंद मानसशास्त्र ट्रस्टच्या पूर्व-पश्चिम मानसशास्त्र व्याख्यान पुरस्काराने त्यांना सन्मानित करण्यात आले होत.

ग्रंथसंपदा

इंटिग्रल सायकॉलॉजी , १९८६

संदर्भग्रंथ

• सेन, इंद्र, द इंटिग्रेशन ऑफ द पर्सनॅलिटी   १९४३.
• अ सायकॉलॉजिकल ॲप्रिसिएशन ऑफ श्रीऑरोबिंदोज सिस्टिम ऑफ इंटिग्रल योगा, श्री अरबिंदो मंदिर १९४४
• एज्युकेशन अँड योगा, श्री अरबिंदो मंदिर १९४५
• श्रीऑरोबिंद ऑन आयडियल ऑफ वर्क, द ॲडव्हेंट, ऑगस्ट १९४५
• द अर्ज फोर होलनेस, १९४६.
• आयडियल्स ऑफ इंडियन सायकॉलॉजी अँड एज्युकेशनल लाईफ, वेदांत केसरी १९४९-५०
• पर्सनॅलिटी अँड इंटिग्रल योगा, १९५१
• श्रीऑरोबिंदोज थियरी ऑफ द माइंड, फिलॉसॉफी ईस्ट अँड वेस्ट, १९५२ - आणि दास, ए.सी.
• द परस्युट ऑफ फिलॉसॉफी, श्री अरबिंदो मंदिर १९५२
• ईस्ट अँड वेस्ट सिंथेसिस इन श्रीअरबिंदो, द ॲडव्हेंट, नोव्हेंबर १९५४
• द योगिक वे, बसंत १९५७
• कन्सेप्ट ऑफ मॅन  इन  श्रीअरबिंदो, द ॲडव्हेंट, एप्रिल १९५७; वर्ल्ड युनियन, जुलै-सप्टेंबर १९६८
• श्री अरबिंदो ॲज अ वर्ल्ड फिलॉसॉफर, फिलॉसॉफी ईस्ट अँड वेस्ट, १९५७-५८
• रिफ्लेक्शन्स ऑन श्रीऑरोबिंदो, पायोनियर ऑफ द सुप्रामेंटल एज, १९५८
• द न्यू लीड इन फिलॉसॉफी, मदर इंडिया, नोव्हेंबर १९५८
• द इंटिग्रल योगा ऑफ श्रीऑरोबिंदो ॲज अ कंटेम्पररी कॉन्ट्रिब्युशन टू इंडियन सायकॉलॉजी, मदर इंडिया , फेब्रुवारी १९५९
• द इंटिग्रल योगा अँड मॉडर्न सायकॉलॉजी, बसंत १९६०
• सोल इन एन्सिएंट अँड मॉडर्न थॉट, १९६२
• इंटिग्रल योगा ऑफ श्रीऑरोबिंदो अँड द मदर, द ॲडव्हेंट, ऑगस्ट १९६६
• द इंटिग्रल पर्सनॅलिटी, द ॲडव्हेंट, नोव्हेंबर १९६६
• द फ्युचर कल्टर ऑफ इंडिया अँड द  वर्ल्ड. मदर इंडिया डिसेंबर १९६६
• द पाथवेज टू परफेक्शन, द इंटिग्रल वे. श्रीनवंतु फेब्रुवारी १९६७
• द योगिक ॲप्रोच टू ॲडमिनिस्ट्रेशन. द ॲडव्हेंट, फेब्रुवारी १९६७
• इंटेलेक्चुअल ॲक्टिव्हिटी अंडर स्पिरिच्युअल ऑस्पाइसेस. श्रीनवंतु एप्रिल १९६७
• पर्सनॅलिट अँड इंटिग्रल योगा, द ॲडव्हेंट, नोव्हेंबर १९६७
• द सुप्रमेंटल ट्रथ. द ॲडव्हेंट, एप्रिल १९६८
• द इंटिग्रल कल्चर ऑफ मॅन. वर्ल्ड युनियन, एप्रिल-जून १९७०; युनेस्को घोषणा १९७०
• श्रीऑरोबिंदो अँड द मदर, मेडिटेशन अँड अलाईड मेथड्स  – कंपायलेशन
• इंटिग्रल सायकोलॉजी द सायकोलॉजिकल सिस्टीम ऑफ श्री अरबिंदो (मूळ शब्दांत आणि विस्ताराने), श्री अरबिंदो आश्रम प्रकाशन विभाग, पाँडिचेरी, पहिली आवृत्ती १९८६; दुसरी आवृत्ती १९९९, आयएसबीएन 81-7058-540-6